Мектептің тәрбиелік жүйесінің негізгі компоненттері

ТМД кеңiстiгiнде бiлiм мен тәрбиенiң негiзiн салушы А.С.Макаренко “Адамдарды қоршаған орта тәрбиелейдi. … ең әсерлiсi адамдардың қарым-қатынасы, әсiресе ата-аналар мен ұстаздардың ықпалы ерекше… Анағұрлым қиын тиетiн қайта тәрбиелеу жұмысына оралмау үшiн әуелде дұрыс тәрбие беруге тырысу керек”,-деп тәрбиенi отбасынан бастап дұрыс жолға қою қажеттiгiн, бала тәрбиесiнде негiзгi рольдi ата-ана мен ұстаздар атқаратынына тоқталады. А.С.Макаренконың ұсынған педагогикалық жүйесі негізінен тұлғаның бойындағы ерік, жігер, сенім, патриоттық құндылық, т.б. қалыптастыруда ұжым арқылы ықпал ету, тұлғаның жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, еңбекке баулуды алға қояды.

Мектептегі тәрбие жүйесін құруда осыдан жарты ғасыр бұрын А.С.Макаренко негізін қалаған тәрбие ортасы бүгінгі жаһандандыру үрдісінде де негізін жойған жоқ. А.С.Макаренконың негізгі принципі – тұлғаға сену, сеніп тапсырмалар беру арқылы оның ішкі жан дүниесіне ықпал ету.

Мектептегі тәрбие жүйесі – тұлғаның әлеуметтік сұраныстарын қанағаттандыратын, оқушыны тәрбиелеуге байланысты педагогикалық мақсат пен міндеттерді реттейтін әлеуметтік педагогикалық нысан болып табылады.

Л.И.Новикованың тұжырымы бойынша кез-келген тәрбие жүйесі төмендегі мүмкіндіктерді қамтиды:

– тәрбие үрдісін ұйымдастырудың мазмұнын айқындайтын тәрбие кешені;

• 
  қойылған міндеттерді орындауға жағдай жасайтын материалдық база;
  
• 
  тұлғаның жан–жақты дамуына, өмірлік іс-әрекеттерін ұйымдастыруға бағытталған тәрбие үрдісі;
  
• 
  тәрбие субъектісі ( тәрбие үрдісіне қатысатын мұғалім, оқушы және ата-ана).
  

Сонымен қатар, тұлға ретiнде қалыптастыру үшiн төмендегi тәрбие түрлерi толығымен қамтылуы керек екенiне тоқталады.

“Тәрбие төрт түрлi: дене тәрбиесi, ақыл тәрбиесi, сұлулық тәрбиесi һәм құлық тәрбиесi. Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел болғаны.

… Балам адам болсын дейтiн ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс орындасын”,- деп баланың дұрыс жолда болуына жоғарыдағы тәрбиелер дұрыс болғанда ғана жақсы нәтижеге жететiнiне тоқталады.

Ж.Аймауытов бала тәрбиесiне ықпал ететiн “замандастары (құрбы-құрдастары), туған ауылы, өскен ортасы, оның дiнi, тiлi һәм басқа да нәрселер” дей келе, негiзгi тәрбие құралы ол өнеге дейдi.

“Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бiр шарт жас күнде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешенiң тәрбиесi арқылы қалыптасады. Ата-ананың берген тәрбиесi баланың мiнезiне салған iзге байланысты. ….Сүтпен сiңген мiнез сүйекпен кетедi деген сөз ата-ана тәрбиесiнiң күштiлiгiн көрсетедi…” – деп баланың жан-дүниесiн қалыптастыруда отбасы, әулеттiң ықпалының мол екенiн көрсетедi.

В.Харламов тәрбие жүйесін қатынас тұрғысынан қарап, адамгершiлiк қатынас, ақыл-ой қатынасы, эстетикалық қатынас, дене қатынасы тұрғысынан бередi.

Ал, И.П.Подласый тәрбиенi мәдениет тұрғысынан қамтиды яғни, адамгершiлiк мәдениет, ақыл-ой мәдениетi, эстетикалық мәдениет, дене мәдениетi тұрғысынан қарастырады.

Ал республикадағы бiрден-бiр тәрбиенiң негiзгi орталығы болып табылатын Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының Тұлғаны әлеуметтендіру орталығының ғылыми қызметкерлері «Қазақстан мектептеріндегі тәрбие жүйесі» және “Тәрбие үрдісі мен оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалаудың өлшемдері" атты ғылыми-зерттеу жұмысы егемен еліміздің білім беру жүйесінде тәрбие мәселесін жетілдіруге арналған іргелі жұмыс болып табылады.

«Тәрбие жүйесі - адамның сағат сайынғы дамуына жағдай жасатын қарым -қатынастар мен әрекеттердің жиынтығы, мектеп ұжымының жалпы адамзаттық мәдени құндылықтарды меңгертіп дамытады. Қазақстандық патриотизмді қалыптастырады. Тәрбие жұмысының құрылымы күрделі, оған өзара бір- бірімен байланысты тәрбие жүйесі( қызықты іс шаралар, акциялар) барабар қойылған мақсат, сол арқылы білім саласындағы дидактикалық жүйені, білім мазмұнын, оқу үрдісін, оны ұйымдастырудың әдіс - тәсілдері кіреді», - деп атап көрсетеді. Тәрбие жүйесі авторлар ұсынғандай тек Қазақстандық патриотизмді ғана қалыптастырып қоймайды, жүйе тұлғаның құндылықтарын дамытуға және қалыптастыруға бағытталады.

И.Г.Николаевтың «Тәрбие жүйесін үлгілеудің педагогикалық жағдайлары» атты ғылыми-зерттеу еңбегінде тәрбие жүйесінің негізгі компоненті тұтас педпроцесс тұрғысында іске асады.

Сонымен қатар оқушылардың тәрбиелік деңгейлерін айқындауда С.Д.Поляковтың еңбектері де негізгі орын алады. Білім беру мекемелерінде тәрбие жүйесі – тұтас педагогикалық жүйе түрінде қамтылады. Педагогикалық жүйе –дидактикалық жүйе (білім, білік, дағдыны қалыптастыру) немесе ұйымдастырушылық (өмірлік іс-әрекетті реттеу, ұйымдастыру, басқару) мен тәрбие жүйесінің (тұлғаны дамыту) бірлігін қамтиды .

Л.И.Новикованың ғылыми мектебінің тұжырымдамасы бойынша негізделген тәрбие жүйесі тәрбиенің негізгі құрауыштарынан мақсат, міндет, мазмұн, іс–әрекеттерден, тәрбиенің негізгі компоненттерінің өзара ықпалдасуынан, ұжым және ондағы психологиялық ахуал кіріктіру сипатымен ие болатын тұтас әлеуметтік ағза деп жүйе деп айтуға болады.

Мектептің тәрбиелік жүйесі – мектептің тұтас әлеуметтік-педагогикалық құрылымы және баланың әлеуметтенуі мен дамуының мақсатқа бағытталған факторы. Тәрбие жүйесі - ұжым, ұжымдық қатынастар және қоршаған ортаның бірлігінен тұрады. Тәрбие жүйесі алға қойған мақсаттар жиынтығы негізінде іске асады.

Қазіргі таңда мектептегі тәрбие жүйесінің негізгі құрылымы - мектептегі, сабақ үстіндегі, сабақтан тыс уақыттағы, мектептен тыс уақыттағы, cыныптағы, сыныптан тыс, қоғамдық ұйымдардағы және қоғам, мектеп, ата-аналар бірлестігінде, т.б. іске асырылады, бір-бірімен сабақтастықта және жүйелі түрде байланысады.

Тәрбие жүйесіне – тәрбие ісінің мазмұны, құрылымы мен қолданудың әдіс-тәсілдері және білім беру үрдісінде қолдануды ұйымдастыру істерінің жиынтығы болып табылуымен қатар, тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің өзара қарым-қатынасына құрылған сабақ үстіндегі және сыныптан тыс жұмыс түрлері сабақ, үйірме жұмыстарды, кештер мен жарыстар, байқаулар т.б. енеді.

Оқушыларға тәрбие беруде мектептегі әр қызметкерлердің өзіндік атқарар міндеті бар. Ол әр қызметкерге мектептің жарлығына және ішкі жағдайды орындау ережесіне сәйкес жүргізіледі. Біз мектепте тәрбие беру мәселесін шешу барысында әр қызметкердің орындайтын міндеттеріне тоқталатын болсақ, мектеп директорының патриоттық тәрбие беруде төмендегі іс–шараларды басқару негізгі болып табылады:

• 
  тәрбие беруге жалпы басшылық жасау, қызметкерлердің міндеттерінің айқын болуын қадағалау;
  
• 
  тәрбие беруге байланысты шыққан үкімет және ҚР Білім және ғылым министрлігі тарапынан шыққан құжаттардың орындалуын қадағалау;
  
• 
  тәрбие берудің мазмұнына, іс-шараларына талдау жасау, жақын және алыс уақытта іске асатын шараларды жоспарлау, бекіту;
  
• 
  тәрбие жүргізуге байланысты алдыңғы идеяларды жинақтау, сұрыптау және мектептегі шараларға байланысты пайдалана білу;
  
• 
  мектептегі тәрбие беруде ортасын ұйымдастыру, қажетті материалдық тұрғыда қамтамасыз ету;
  
• 
  мектептегі қоғамдық ұйымдар, қоғамдық қозғалыстардың оқушылардың құндылықтарын қалыптастыруға жағдай жасау;
  
• 
  жоғары сынып оқушыларына болашақ әскери міндеттерді орындауға байланысты құжаттарды таныстыру, әскери міндетін орындауға байланысты іс–шараларға бейімдеу.
  

• 
  білім стандарттары, бағдарламалар және төл оқулықтар мазмұнындағы тәрбие мәселелерге арналған тақырыпты кеңінен қамту, пән бойынша қосымша бағдарламаларды дайындатып, мектептің ғылыми кеңесінде бекітуге жағдай жасау;
  
• 
  гуманитарлық және жаратылыстану циклдағы пәндерді өзара кіріктіру барысында іс–шаралар жүргізу;
  
• 
  сабақ және сабақтан тыс уақытта іске асатын тәрбиеге байланысты ғылыми семинарлар ұйымдастыру, өз бетінше білімін көтеруге жағдай жасау;
  
• 
  мектепте тәрбие іс-шараларына байланысты ғылыми-практикалық конференциялар, семинар, кездесулер, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерді мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізу;
  

• 
  мектептегі тәрбиеге байланысты бағдарламаны жасау, бекіту және оны ұйымдастырудың шараларын жасау;
  
• 
  тәрбиені ұйымдастыруға байланысты әдістемелік құралдармен қамтамасыз ету;
  
• 
  қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың жұмысын жетілдіруге кеңес беру және қоғамда қалыптасқан қоғамдық ұйымдармен байланыс жасауға мүмкіндік туғызу;
  
• 
  оқушылардың өзін–өзі басқаруды ұйымдастыруы;
  
• 
  тәрбие беру барысында мектеп пен мектептен тыс мекемелер жұмысын үйлестіру.
  

– сыныптағы тәрбие беру жұмысын ұйымдастыруға басшылық жасау;

– сыныпта тәрбие беру мәселесіне байланысты бағдарлама жасау және оны бекіту;

• 
  тәрбие беруге байланысты пән мұғалімдерінің, ата–ана және мектеп басқару, қоғамдық ұйымдар, мектептен тыс мекемелермен байланысты үйлестіру;
  
• 
  оқушылардың тәрбиелігіне байланысты білімдік және тәрбиелік өсу деңгейлерін айқындау;
  
• 
  оқушылардың тәрбиелілік құндылықтарын қалыптастыруға байланысты тарихи орындар, музейлерге баруды ұйымдастыру және соғыс ардагерлеріне, қарт адамдарға қамқорлық жасауға басшылық ету;
  
• 
  пән мұғалімдерімен бірлесе отырып оқушылардың шығармашылық дамуларына мүмкіндік жасау (конференциялар, семинарлар өткізу, патриоттық мәселелерге байланысты баспасөз беттеріне мақалалар жазуға көмектесу, т.б.).
  

• 
  пән бойынша тұлғаның құндылықтарын қалыптастыруға байланысты материалдарды іріктеу, оқу үрдісіне пайдалану;
  
• 
  жас және жеке бас ерекшеліктеріне байланысты ықпал ету;
  
• 
  тақырыпқа сәйкес диспуттық, сыни тұрғыдағы сабақтарды өткізу арқылы олардың шығармашылық дамуына ықпал ету;
  
• 
  пән сабақтарындағы тәрбиеге арналған материалды жүйелі түрде өткізу арқылы отанын сүйетін, отанын мақтаныш тұтатын тұлғаны қалыптастыру.
  

Оқушыларға тәрбие беруде Н.И.Болдырев ұсынған тәрбие әдістерін – тәрбиелік іс-әрекеттің әр түрлі тәсілдерінің жиынтығы ретінде қарастырдық. Пайдаланған тәрбие тәсілі - әдістерді белгілі бір жағдайларда нақты пайдалануды қамтамасыз ететініне тоқтала келе, әдісті іске асыруда тәсілді нақты, айқын пайдалану көзделеді. Тәсілдерді дұрыс айқындау арқылы тұлғаның құндылығын оның санасына, сезіміне, іс-әрекетіне, алға қойған мақсаттың орындалуына бағыттай отырып, тәжірибелік жұмыстар барысында іске асыру көзделеді.