Кесте – 8. Мектеп түлегінің моделі – мәдениет адамы (Е.В. Бондаревская)

Тұлғалық бағдарлы тәрбие үдерісінде тұлғаның жеке басына назар аударылып, қарым-қатынастар әр түрлі деңгейде іске асырылады: қарапайым түрдегі пікірлесу (тәрбие үдерісіндегі қарым-қатынас), мазмұндық сұхбат (белгілі тақырып мазмұнында пікірлесу), тұлғалық-мәнді сұхбат (құндылық бағдарлы тұлғалық-бірлесуді қамтамасыз ететін пікірлесу).

Мұғалім тұлғалық бағдарлы тәрбиеде өзінің авторлық технологиясын ойластырып, оған шәкірттерімен бірге қол жеткізе алады. Тұлғалық бағдарлы тәрбие педагогикалық қызметтің ерекше түрі болғандықтан, оның мәні – арнайы тәжірибенің түрімен байланысы. Сондықтан мұғалім өз тәжірибесіне тұлғалық бағдарлы педагогикалық жағдаятты құру технологиясы арқылы іске асырыла алады.

В.Д.Шадриков, Б.Б. Старовойтенко «сындарлы жағдаяттарды қалыптастыру» арқылы жеке тұлға өмірдегі біртұтас және жан-жақты қатынастарды игертуге болатындығын айтады.

С.А. Тохтабиев жағдаят дегеніміз адамдар арасындағы субъект-объективтілік қоғамдық қатынсатар, көп қырлы байланыстар, түрлі сипаттамалр, себеп-салдарлы тәуелділіктер мен факторларды субъектінің біртұтас жағдайдағы әрекет шарты ретінде және белгілі оқиға ретінде қойылатындығына тоқталады.

В. Момов тәрбие үдерісінің обективті факторларын игеру бұл белгілі бір жағдаятты игеру саналатындығын көрсетеді. Педагогикалық жағдаяты құру технологиясы екі нәрсені ескереді:

- шәкірттің жақсы қабылдауы үшін заттық мәдени обьектілерді әлеуметтік-коммуникативтік, ұйымдастыру-қызметтік, диалогтық немесе басқа қабылдау формасына алмастыру;

- шәкірттің кейбір әлеуметтік рөлдерді игеруіне, яғни субьектіленуіне жағдай жасау; соңғысы сыртқы жағдаятты ішкі сұхбаттасуға алмастыруға көмектеседі.

Педагогикалық қарым-қатынста гуманистік бағдарды ұстану, яғни тәрбиелік жағдаят арқылы мынадай субьекттілену деңгейлерін ажыратуға болады:

1. 
   тәрбиелік өзара әрекеттесудегі алғашқы тәрбиелік іс-әрекет – баланың табиғи бағдарын (адам, құбылыс т.б.);
   
2. 
   өзектендіріп, қарапайым құндылық ретінде жаңаша қабылдайды. Адам туғаннан бастап барлық нәрсені сезіп, мағлұмат алады. Біз сезімімізді саналы түсіне бастағанымыздан бастап, оның қажетті немесе қажетсіздігін ажырата білеміз. Алғашында сезініп, саналы түрде баға беріп, жоғары мұраттармен және жетістіктермен салыстырамыз.
   
3. 
   тәрбиелік жағдаяттың екінші деңгейі – баланың бағалау қызметін тәрбиешімен бірге өзектендіріп, заттың пайдасын, қасиетін, маңызын сол сәттегі мақсатты шешуге сәйкестігін қамтамассыз етуі, өзін өзгелермен бағалауы мен салыстыра білуі.
   
4. 
   табиғат, қоғам, адам деңгейіндегі біртұтас бағдар арқылы дүниетанымдық тұжырым жасай білуі. Баланың біртұтас дүниетанымдық тұжырымы оны дамытушы қызмет атқарады. Ол дүниені танудың жаңа сатысы, өзіндік тұлғалық моделі, оның дамуының субьективті даму жобасы, бұл терең даралық құбылыс.
   
5. 
   адамдардың қарым қатынастарын бағдарлау деңгейі, өзін танудың түрлі тәсілдерін іздеуі. Тәрбиелік жағдаяттардың осы қыры өмір бойы жалғасады. Тәрбиелік әрекеттесу деңгейінің мәні – адамзат мәдениетін игеру – құндылықтар, білім, тәжірибе, адамның қадір-қасиетін – тәрбиеленуші тәрбие құралы ретінде қабылдап, өзіне тән тұлғалық қасиеттерін көрсете алады. Айналасындағыларды осындай мәнде түсінгені дұрыс болғанымен де, бұл тәрбиенің соңғы сатысы емес, тәрбиенің ең жоғарғы сатысы, жеке тұлғаның белгілі дәрежеде (салыстырмалы түрде) өзін әлеуметтік тұрғыдан бағалауы, өзіндік пікірінің болуы және сырттай қолдауға тәуелсіз бола білуі маңызды.
   
6. 
   тәрбиенің бұл деңгейінде тәрбиеленушінің өз күшін білуіне, өзіне сырт көзбен сын тұрғысынан қарауы, өзіндік санасын қалыптастыратын, өзін дамытатын тәрбиелік жағдаяттар таңдалады.
   

Тәрбие технологиясы ішіндегі оқушының білімге, оқуға, ғылымға, еңбекке деген ынта ықласын қалыптастыруда ойын технологиясы негізгі орын алады. Ойын технологиясы оқушылардың бір - бірімен қарым - қатынасын, бір бірлерін түсінудің психологиялық үдерісі, эмоциялары, ерік - жігерлік қасиеттері шыңдалады, мінез - құлқы айқындала түседі, белсенділігі артады, соның нәтижесінде тұлғалық қабілеті көрініс береді. Ойын ол тәрбие құралы. Қарым - қатынасқа түсу арқылы оқушының мінез - құлқындағы кемшіліктер, оның бойындағы өзімшілдік қасиеттер көрініс береді. Мұғалім тұлғаның бойындағы жағымсыз қасиеттерді жою мен болдырмаудың тәсілдерін пайдалана отырып, оның жағымды қасиеттерін жетілдіруге мүмкіндік алады.