Тарих ғылымдарының докторы, профессор

тарих ғылымдарының докторы, профессор

e-mail: muktar64@mail.ru

Жумабаев А.Ж.²

тарих магистрі

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

E-mail: tarix212@mail.ru

Мақалада дәстүрлі қазақ қоғамындағы жасауылдар институтының тарихы мен олардың атқарған қызметі талданады. Жасауылдар институты түрік қағанаты заманынан бастап, Алтын Орда, кейінгі хандықтар дәуірінде жалғасын табады. Мұрағаттық құжаттар олардың Қазақ хандығында да болғанын дәлелдейді. Жасауылдар хан маңында қызмет жасап, арнайы тапсырмаларды орындаушы, салық жинаушы, кейде елшілер қатарында да көрінеді. ХІХ ғасырда олар Арынғазы, Кенесары хан билігі кезеңінде айрықша көзге түседі. Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі аясындағы № АР 05134572 ғылыми жобасын орындауға арналған.

Муктар А.К.¹

Доктор исторических наук, профессор

Руководитель Атырауского областного государственного архива

e-mail: muktar 64@mail.ru

Жумабаев А.Ж.²

тарих магистрі

Атырауский государственный университет им. Х.Досмухамедова

E-mail: tarix212@mail.ru
История и деятельность института жасаулства в традиционном казахском обществе
В статье анализируется история и деятельность института жасаулства в традиционной казахской обществе. Исторические источники доказывают что институт жасаулства берет начало от Тюркского каганата и продолжало свое развитие в Золотой Орде, в ханствах образованных на их территории. По архивным документам в Казахском ханстве жасаулы всегда находились в подчинении хана и участвовали в сборе налогов и посольствах. ХІХ веке они были верными помощниками Арынгазы, Кенесары хана. Статья выполнена в рамках реализации проекта № АР 05134572 Министерства образования и науки Республики Казахстан.

Ключевые слова: Тюркский каганат, Золотая Орда, Казахское ханство, социальные институты, жасауыл, политика России, батыр Сырым, хан Арынгазы, хан Кенесары

Muktar A.K^.1

Doctor of Historical Sciences, Professor

e-mail: muktar 64@mail.ru

Zhumabayev A. Zh.²

Master of History

Kh.Dosmukhamedov Atyrau state university

E-mail: tarix212@mail.ru

Қазақ қоғамының дәстүрлі басқару жүйесінде жасауылдар институты және оның қалыптасуы тарихы, жасауылдардың қызметі бүгінге дейін арнайы зерттелді деу қиын. Ол турасында терең ғылыми ізденіс болмағандықтан Қазақстанда жарық көрген зерттеу мәселесіне қатысты іргелі еңбектер(Зиманов С.,2009; Касымбаев Ж.,2002; Ерофеева И., 2007; Мұқтар Ә., 2001; Мұқтар Ә., Сыдықов Е., 2015) мен мақалалар (Мұқтар Ә., 2010; Есқалиев С.А., 2012; Меңлібаев Ғ.А.,2010; Исенов Ө.,2012) да толыққанды ақпарат бере алмайды. 2001 жылы жарияланған Ұлттық энциклопедия: «біріншіден, жасауыл – ортағасырлық түркі мемлекеттеріндегі әскербасының қасындағы шабарманы. Ол жорық кезінде әскерді қару-жарақпен, азық-түлікпен, мініс аттарымен қамтамасыз ету, тексеру, бақылау істерімен шұғылданған. Қала қорғанының қақпасын мезгіл-мезгіл ашып-жабатын күзет әскерлерін де жасауыл деп те атаған, екіншіден, жасауыл – 1576 жылдан казак-орыс әскерлеріндегі әскери атақ, шен ретінде қолданылған есауыл сөзінің қазақша дыбысталуы. Бұл шен 1775 жылы обер-офицер, 1798-1800 жылдары атты әскер ротмистрі атағына теңгерілді. 1917 жылдан кейін шен ретінде жойылды» деген түсініктеме береді(«Қазақстан». Ұлттық энциклопедия., 2001: 600). Мұның өзі де жасауылдың атқарған қызметін қажетті деңгейде аша алмайды. Өйткені мұрағаттық деректер жоғарыдағы түсінікке елшілікті де, салық жинаушыны да қосады. Жасауылдар туралы мәліметтер халық әдебиетінде жеткілікті. Мәселен, Ыбырай Алтынсарин «Мұжық пен жасауыл» әңгімесінде жасауыл қызметінің өзіндік ерекшелігін суреттейді. Ол бойынша тапқан асыл тасын патшаға сыйлағысы келген мұжықтың оған кіру әрекеті арқылы жасауыл қызметінің қыр-сырын анықтаймыз. Әңгімеде: «Мұжық мені патшаға жолықтыр деп тілек етті. He жұмысың бар? - деді олар. Патшаға сый алып келемін,- деді мұжық. Жасауыл айтты: Патша саған не сый берсе, жартысын маған бер, болмаса жолықтырмаймын. Мұжық бұған разы болды. Мұнан соң, мұжықты патшаға алып келісті. Патша тасын алып, мұжыққа алда разы болсын айтып, мың теңге беріп еді, мұжық аяғына жығылып: Тақсыр, мың теңгені алмаймын арқама елу шыбық салдырыңыз,- деді. Патша бір мағнасы бар шығар деп, жасауылына бұйырды – ақырын ғана мұның арқасына елу шыбық соқ деп. Жиырма бес шыбығын салып болғанда, мұжық айтты: Енді маған болар, қалғанын бәлен жасауылға салдырыңыз, алған сыйымның жартысын не де болса соған бермекші едім. Бұл жасауылды шақыртып, оған келістіріп жиырма бес шыбық ұрдырды. Сонан соң, бұл айласына разы болып, мұжыққа патша екі мың теңге бергізді делінсе (Алтынсарин Ы.), Нұрпейіс Байғанин «Нарқыз» атты шығармасында:

«Мәмбет жарлық салады,

Жасауылдар жарлығын

Дереу қабыл алады.

Жолаушы мен жортушы

Жүрер жолдың торабын

Жасауылдар бағады» деп жырлайды(Байғанин Н.,2014:237). Ауыз әдебиетіндегі құнды ақпараттар Кенесары хан кезіндегі «Жасауылдар қырғыны» оқиғасымен жетіп отыр. Зерттеуші П.Бисенбаевтың анықтауынша олар Ұлттық Ғылым академиясының кітапханасында сақталған Н.Ахметбеков, О.Шипин, Қ.Қараевтың туындыларында көрініс табады(Бисенбаев П., 2011). Зерттеуші Торғай өңірінде туып, «Жасауыл қырғанды» көзімен көрген, егжей-тегжейін түгел білетін адамдармен тілдескен ақын Нұрхан Ахметбековтың «Жасауыл қырған» жырын зерделейді. Ол арқылы Кенесары хан жасауылдарының зекет салығын жинауға шыққанын анықтауға болады. Тарихи зерттеулер мен мұрағаттық деректер осы анықтамаларды толықтыра, әрі тарқата түседі. Яғни жасауылдардың қызметі билеушінің нақты тапсырмасына байланысты болғандай.

ХҮІІІ ғасырдың алғашқы жартысындағы жасауылдар түркімендер тарихында да кездеседі. Мәселен 1740 жылы 5 қыркүйекте Д.Гладышев: «түркімен халқында атақты старшындар – Бекінші аталық, Нияз Мұхаммет аталық, Азын-Mұхаммет батыр, Мұхаммет Ғали палуан, Ақ Мұхамметбай, Азына Халид, Мұхаммет жасауыл, Ұрды Қылыш жасауыл. Олар бірлесе 30 мың түркіменді басқарып, Хиуаға бағынады» деп көрсетеді(Ханыков Я.В.,1851). Құжат жасауылдардың түркімендер қоғамының алдыңғы қатарында болғанын растайды. Жасауылдар қызметі Сырым бастаған азаттық қозғалысы кезеңінде де пайдаланылады. Ресей империясының 1785-1786 жылдары Кіші жүзде дәстүрлі басқару жүйесін жоюды қолға алған тұсында Сырым бастаған белді тұлғалар рулар арасындағы байланысты жасауылдар арқылы сақтауға күш салады. Ол сол бір тарихи жағдайда жүзеге асқан жаңалық болды.

Жасауылдар институтына жаңа реформалар ХІХ ғасырда Қазақ хандығының белді тұлғалары Арынғазы мен Кенесары хан басшылығымен жасалды. Өйткені бұл кезеңде сыртқы ықпалмен Қазақ хандығының тұтастығы жойыла бастады. Бір жағынан Ресей, екінші жағынан Цин патшалығы Қазақ елінде жаппай өз хандарын бекітіп, ішкі талас-тартысты өршітті. Екі империя да дәстүлі басқару жүйесіне өзіндік билік жүйелерін енгізуге күш салады. 1816 жылы Кіші жүздің оңтүстігінде мойындалған хан сайланған Арынғазы бірден Кіші және Орта жүздер арасындағы ішкі бірлікті қалыптастыруға тырысады. Міне осы тұста ол ұсақ рулық бытыраңқылықты жою үшін әр ру басыларының билігін шектеп, жасауыл лауазымын енгізген. Хан олардың қызметіне жалақы төлеуді халық есебінен жүзеге асырады(Ахметова Ұ., 2004:68). Тарихшы Е.Бекмаханов атақты монографиясында Кенесары хан құрған мемлекеттік құрылымдағы жасауылдар қызметін толықтыра талдайды. Ғалым анықтауынша жасауылдар архив деректері бойынша жергілікті жерлердегі билікті жүргізген «Кенесары эмиссарлары» деп аталған. Кенесары әр руға өз жасауылдарын бекітеді. Олар алым-салық жинау барысын, жоғарғы үкімет шешімдерінің орындалуын бақылап, көшіп-қону аудандарын белгіледі, Кенесарыға қосылған рулардың көңіл күйін бақылады т.б. Жасауылдар ауыл-ауылға Кенесары ханның үндеулерін таратып, халықты көтеріліске шақырады(Бекмаханов Е., 1994.: 287). Кенесары шайқастарда ерекше көзге түскен жігіттерді әлеуметтік жағдайына қарамастан көтермелеп, жасауылдыққа тағайындаған. Поручик Герннің мәліметіне қарағанда, Кенесары әскерінде «ерекше ерлігі үшін» бас сыйлық - үкімет қаруы берілген. Сыйлық беру мынадай ретпен жүргізілген - әдеттегі таяқ не құрықтан кейін найза, сонан соң селебе пышақ, одан кейін қайқы қылыш, одан әрі жасауыл атағы». Герн Кенесарының елшілерді қабылдауына және осы бағытта өзіне 100 құрметті жасауылдан тұратын өкілдік жіберілгенін жазып алады.

Е.Бекмаханов тарихтағы «Жасауыл қырған» оқиғасын архив деректерімен талдаған алғашқы ғалым. Ол 1936 жылы Торғай қаласынан Нұркинов жазып алған «Жасауыл қырған» дастанын саралады. Дастанда Наурызбайдың 90 жасауылының 1844 жылы жаппастықтардан зекет жинау кезінде қырылып қалғаны келтіріледі. Жаппас руының ру басы зауряд-хорунжий Төлегеновтың зекет жинаушыларды бір түнде қалай қырып салғаны суреттеледі. Дастанда егжей-тегжейлі айтылатын фактілер жазба құжаттар арқылы расталған. Бұл арада ғалым Чкалов облысыны тарихи архивінен(бүгінгі Орынбор облысы мемлекеттік архиві-Ә.М.) тапқан билеуші сұлтан Ахмет Жантөриннің қысқаша хаты арқылы Наурызбайдың жасауылдарының қалай қаза болғанын және бұл оқиғаға жаппас руы тармақтарының қалай қарайтынын талдайды. Бұдан басқа, Омар Шипиннің «Жеті батырдың қысқаша тарихында» да бұл оқиғаны көзі көргендердің сұраққа жауаптары келтірілген . Кенесары өз билігінде жасауылдарды кеңірек пайдаланған. Рулар арасындағы аса маңызды сот істерін, сондай-ақ өзінің кол астынан тыс жерлердегі рулардың бұларға талап қойған шағымдарын Кенесары тікелей өзі қарады немесе сол жерлерге арнайы жасауыл жіберіп қараттырды. Талап қойылған сот ісін қарауды негізінен үш топқа бөлуге болады: 1) Кенесарының қарауындағы рулардың барымта және адам өліміне байланысты қаралатын сот істері; 2) Кенесарыға бағынышты емес рулардың арыздары қаралатын сот істері, олар бұғ,ан жиі арызданатын; 3) Кенесарыға қарасты қазақтар мен патша бодандары арасындағы дауды шешетін сот ісі (Бекмаханов Е., 1994.:50-51, 286-289). Мұның барлығы Кенесары тұсындағы жасауылдар қызметінің айрықша күшейгенін айғақтайды. Біздіңше хан олар арқылы, ең сенімді жасауылдары арқылы өз тәртібін бекітті, дәстүрлі хандық басқаруды күшейтті, елді өз төңірегіне жинап бағындыра бастады. Әрине мұндай жағдайда ол ең алдымен түркі дәуірінен келе жатқан жасауылдар қызметіне сенім қалыптасты. Демек түркі дәуіріндегі «Елбасыларын алғаш таққа отырғызғанда жасауылдары мен мәртебелілері оны кигізге отырғызып, күн қозғалысы бағытымен тоғыз рет айналады»(Жолдасбаев С., 2010:1), Моғолстан мемлекетіндегі жиналыстар мен мерекелерде тәртіп пен рәсімдердің қадағалауын қамтамасыз ететін лауазымды адамдар – жасауылдар(Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін)., 2010:196 ), Сібір хандығындағы ханның ұлыстарға жұмсайтыны жасауылдар(Сібір хандығы, 2018:1) деген тұжырымдар Қазақ хандығында да қатаң сақталған. Ол түркі дәуірінде бастау алып, Шыңғыс хан, одан кейінгі Алтын Орда заманында дами түсті, олар билеген аймаққа енгізілді. Дегенмен кейін құрылған хандықтар дәуірінде ол тікелей ел билеушілерінің ұстанымдарына сай ерекшеленіп отырған. Олардың бірі салық жинауда, екіншілері әскери-соғыс майданында, үшіншілері хан қарауылы мен жеке тапсырмаларын орындаушылықта, төртіншілері елшілікте көрініс табады. Мұның барлығы жасауылдар тарихының кешенді зерттелу маңыздылығын дәлелдейді.

Алтынсарин Ы. Мұжық пен жасауыл /https:// kk.bookmate.com/reader/ofdAat57/ Пайд. уақыты 10:56; 12.05.2018

Ахметова Ұ. Арынғазы хан (1786-1833) (жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 186 б.

Әбусейітова М. Қазақ хандарының дипломатиясы // http://e-history.kz/media/upload/4232/2015/07/30/f4b91baff8e1c01be7903c998c723f5b.pdf/ Пайд. уақыты 23:26; 08.05.2018.

Байғанин Н. Шығармалары. – Алматы: «НұрлыPress.kz», 2014. - 288 б.

Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы). – Алматы, «Санат», 1994. – 416 б.

Бисенбаев П. «Жасауыл қырғыны» жырындағы тарихи тұлғалар бейнесі // Абай институтының хабаршысы. -2011.- № 2(8)

Веселовский Н. Прием в России и отпуск среднеазиатских послов в XVII и XVIII вв. (история, 1884) // Журнал Министерства народного просвещения. - С.-Петербург. -1884. -14 июль. –С.68-81

Вяткин М.П. Батыр Срым. –М.Л.: АН СССР, 1947. -392 с.

Джон Кэстль 1736 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайырға барып қайтқан сапары туралы.- Алматы: Атамұра, 1996. -96 б.

Жолдасбаев С. Түркі дәуірін терең де мазмұнды зерттеуге қосылған жаңалық // Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Түркология. -2010. -№ 1-2

Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века и Букеевское ханство / Салық Зиманов. –Алматы: Изд-во «Арыс», 2009. -400 с.

Ескалиев, С. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлар институты және Алыбай Жасауыл туралы бірер сөз // Жоғары оқу орнындағы білім,ғылым және инновация: кешегісі,бүгіні және келешегі: М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетің 80 жылдығына арналған Халықаралық ғылыми -тәжірибелік конференциясының материалдары.- Орал, 2012. - 88-93 б.

Ерофеева И. Хан Абулхаир: полководец, правитель, политик. Изд. 3-е исправленное и дополненное. –Алматы: Дайк-Пресс, 2007. -456 с.

Избасарова Г. Башкирские восстания XVIII века. iie.kz/?page_id=341;РМКАА(Ресей мемлекетінің көне актілер архиві)248 қ., 17 т., 1164 кітап, 309 п.

Исенов Ө. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы жасауылдар институты // М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің хабаршысы. - 2012. - №1. - 48-54 б.

Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках (сборник документов и материалов)Алма-Ата: АН Казахской ССР, 1961. -741 с.

Касымбаев, Ж. Последний поход хана Кенесары и его гибель (декабрь1846-апрель1847гг.) [Текст] / Ж. Касымбаев. - Алматы : Ана тiлi, 2002. - 200 с.

Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 2-том. – Алматы: «Атамұра», 2010. – 640 б.

Меңлiбаев Ғ. «Жасауыл қырған» оқиғасы туралы тарихи шындық немесе Жаппас шежiресiнiң белгiсiз бiр бетi // Алаш. -2010. - № 2. -79-87 б.

Мұқтар Ә. Жасауыл Алыбай (Алыбай Қосакозұлы туралы айғақтар) // Егемен Қазақстан. - 2010. -25 қыркүйек.

Мұқтар Ә. Азаттық таңы жолында. Монография.-Алматы, Ғылым 2001. -257 б.

Мұқтар Ә., Сыдықов Е. ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақ хандығы. Монография. -Алматы: «Мерекенің баспалар үйі» ЖШС, Mereke baspasy, 2015. -688 б.

Ресей Федерациясы Орынбор облысының мемлекеттік архиві(РФ. ОрОМА). 3 қ. 1 т., 22 іс

Ресей империясының Сыртқы Саясат архиві(РИССА) 122 қ., 122/1 т., 1749, 4 іс

РИССА. 122 қ., 122/1 т., 1757, 4 іс

Роль номадов евразийских степей в развитии мирового военного искусства. Научные чтения памяти Н. Э. Масанова: Сб. мат-лов межд. науч. конф. - Алматы: «Издательство LЕМ», 2010. -400 с. + 28 с. вкл.

Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс. –Алматы: Мектеп, 1981. -294 б.

Сібір хандығы /https://studopedia.ru/5_162676_v-eneolit.html/ Пайд. уақыты 23:26; 08.05.2018.

Ханыков Я.В. Поездка из Орска в Хиву и обратно, совершенная в 1740-1741 годах Гладышевым и Муравиным. С.-Петербург, Типография МВД. 1851

Akhmetova U. Aringazy Khan (1786-1833) (manual for university students). - Aktobe: "A-Poligraphy" LLP, 2004. - 186 pages.

Abuseitova M. Diplomacy of Kazakh khans // http://e-history.kz/media/upload/4232/2015/07/30/f4b91baff8e1c01be7903c998c723f5b.pdf/ Used at 23:26; 08.05.2018.

Works of Baiganin N. – Almaty: «NurlyPress.kz», 2014. - 288 p.

Bekmahanov E. Kazakhstan in 20-40 years of the XIX century (Tutorial). – Almaty, «Sanat», 1994. – 416 p.

Bisenbaev P. «The image of historic figures in the Zhazayil Massacre» // Bulletin of Abai Institute. -2011.- № 2(8)

Veselovskii N. Reception in Russia and the holiday of the Central Asian ambassadors in the 17th and 18th centuries. (history, 1884) // Journal of the Ministry of Education. - St. Petersburg. -1884. -14 july –С.68-81

Vyatkin M.P. Batyr Srym. -Mil .: Academy of Sciences of the USSR, 1947. -392 p.

John Carstel Visit to the Little Junction Governor Abilkair in 1736. - Almaty: Atamura, 1996. -96 p.

Zholdasbaev S. News added to deep and meaningful study of Turkic era // International Kazakh-Turkish University named after K.A.Yasawi Turkology. -2010. -№ 1-2

Zimanov S. The social structure of the Kazakhs of the first half of the nineteenth century and Bukeyevskoye Khanate / Salyқ Zimanov. -Almaty: Publishing house "Arys", 2009. -400 p.

Escaliyev, S. Traditional Kazakh Society of Heroes Institute and Alybai Zhasauyl // Knowledge, Science and Innovation in Higher Education: Past, Present, and Future: Materials of the International Scientific and Practical Conference dedicated to the 80th anniversary of West Kazakhstan State University named after Utemisov M.- Uralsk, 2012. - 88-93 p.

Erofeeva I. Khan Abulkhair: Colonel, politician, politician. Search 3 is corrected and added. -Almaty: Dick Press, 2007. -456 p.

Izbasarova G. Bashkir uprisings of the XVIII century. iie.kz/?page_id=341; archives of the oldest acts of the Russian state 248, 17 t., 1164 books, 309 p.

Isenov O. Institute of Growth in the Traditional Kazakh Society //. Bulletin of West Kazakhstan State University named after Utemisov. - 2012. - №1. - 48-54 p.

Kazakh-Russian relations in the 16th-18th centuries (collection of documents and materials) Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR, 1961.-741 p. Kasymbayev, Zh. The Last Campaign of Khan Kenesary and His Death (December 1846-April 1847). [Text] / J Kasymbaev. - Almaty: Mother tongue, 2002. - 200 h.

History of Kazakhstan (from antiquity to the present). Five volumes. Volume 2 - Almaty: "Atamura", 2010. - 640 p.

Mendybaev G. Historical reality about Zhasuyul korgun or unknown face of Zhappas trunk // Alash. -2010. - № 2. -79-87 с.

Muktar A. Zhazayil Alybay (evidence of Alybay Kosakozuly) // Egemen Kazakhstan. - September 25, 2010.

Muktar A. Freedom on the way to the dawn. Monograph.-Almaty, Science 2001.-257 p.

Muktar A., Sydykov E. The Kazakh Khanate of the XIX-XIX centuries. Monograph. - Almaty: "Publishing house of Mereke", 2015. -688 pages.

State Archive of the Orenburg region of the Russian Federation (Russian Federation Oroma). 3 st 1 item, 22 cases

External Political Archive of the Russian Empire 122, clause 122/1, 1749, 4 cases

External Political Archive of the Russian Empire 122, clause 122/1, 1757, 4 cases

The role of the nomads of the Eurasian steppes in the development of world military art. Scientific readings in memory of N.E.Masanov: Sat. materials of international. sci. Conf. - Almaty: LEM Publishing House, 2010. -400 p. + 28 s. incl.

Sabyrkhanov A. Great flick. -Almaty: School, 1981. - 294 pages.