– сұрақ: Абай қандай бес нәрсеге асық болу, қандай бес нәрседен қашық болу туралы айтты? 2 – сұрақ

Бұл сайыс та аяқталды, арулардың ұпайларын берулеріңізді сұраймыз.

Айналмасын қайғы мен қапаға түн

Тежеу сала бермеңдер қыздарға тым.

Ару қыздар бойын жазсын табу үшін

Өмірдегі бар үмітін, бар мақсаты.

Аққуын айдың көлі қарсы алғандай

Көрген жан тілге келмей тамсанғандай.

Ару жүрсе – бақта қайың билегендей,

Ару жүрсе – бақта құстар ән салғандай.

Арудың өнерлісі керемет қой

Жаныңды жайдарлана жылытады.

Аққудың істер ісі бос емес қой

Ойыңды лезде түсініп, тез ұғады, - дей келе, келесі турға да жетіппіз.

Ортамызға кеуделерінде жеңіс туы атойлап тұрған сайыс иелерін шақырамыз. Қол соғып, қошеметпен қарсы алайық!

Арулар есімдері аталып, біртіндеп шығады.

Армысыздар колледжіміздің әсем де, сұлу ару қыздары! Сіздер - өз құрдастарыңыздың арасынан топ жарып шығып, осы сынға түскелі тұрсыздар. Сіздердің қылымсыған қылықтарыңыз бен өнерлеріңізді сынай отырып, баға берер әділқазы алқасы бар, сол кісілермен таныс болыңыздар!

Әділқазы алқасымен таныстыру.

Ал, енді, осы сынның жоспарымен таныстырып өтейін.

Сайыс алты (6) бөлімнен тұрады:

1 тур. «Таныстыру». Әр ару өзін бейнелі де шешен сөздермен таныстырып өтеді.

2 тур. Сұрақ – жауап сайсы. Аруларға сұрақтар қойылады, дұрыс, әрі нақтыжауапқа байланысты бағалары беріледі.

3 тур. «Өз өнерін көрсету» деп аталады. Бұл бөлімде қазақ қыздарының бойына жиналған өнерлерін тамашалаймыз.

4 тур. «Сән үлгісі». Мұнда ең әдемі қазақтың ұлттық киімі мен ең көрікті шаш сән үлгісіне (прическа) бағаберіледі.

5 тур. «Үй тапсырмасы». Әр бір арудың үйден дайындап келген, өз қолымен жасалған қол өнер ісі болуы тиіс.

6 тур. «Дастархан мәзірі». Дастархан тке қана қазақтың ұлттық тағамдарымен сәнделуі тиіс. Соған байланысты бағасын береміз.

Мінекей, жоспармен да танысып болдық.

Үміті – ұлпа, жүрегі – мырза арманға

Қыздан көркем жан бар ма бұл жалғанда?

Дауыл соғып, қар басып қалмасыншы

Алғаш – алғаш, пәк сезім бүр жарғанда, - дей келе сынасқалы тұрған аруларға шын жүректен тек қана жеңіс тілейміз. Сәттілік! Ақ жол, сіздерге!

Ал енді, асқардай тым биік, тұңғиықтай терең, өзгеше сымбат, өмірдей қымбат аруларымызбен жеке танысатын да мезгіл жеткен сияқты.
1 тур. «Таныстыру».

Біртіндеп шақырылып, өздерін таныстырады.

шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Н.И.Веселовский: «Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыға келгенде, орыстын шығысты зерттеуші ғалымдары оны таңғажайып құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті», - деп жазды.

1958 жылы Уәлихановтың Алтынмелдегі қабірі басына биік обелиск орнатылады. Кауфман қойғызған мәрмәр тас соның қабырғасына өріліп жымдастырылады.

1 – оқушы: Шоқан – географ.

Қазақстан , Орталық Азия жерінің географиялық тұрғыдан « Ақтаңдақ» күйінде екендігі 25 жастағы ғалымды ойлантады . Бұл туралы « Жоңғария очерктері» атты еңбегінде « Соңғы кезге белгісіз бір түнек басып тұрды . Ол Европа ғылымы үшін қай жағынан болса да жұмбақ сыр болып қалып отыр» деп жазды . Бұл жағдайда біз Шоқанның бойындағы табиғатқа , соның ішінде өз өлкесін танып – білуге деген қызығушылық , сүйіспеншілікті көреміз .

Ғалым қазақ , қырғыз , ұйғыр , басқа да түркі тілдес тілдерді жете білген , бала кезінен – ақ араб , парсы , тілдерін меңгерген , кейінірек монғол , қалмақ , қытай тілдеріне байланысты арнаулы ізденістер жүргізген .

Оның қылқаламынан шыққан « Автопортрет» , « Қашқариялық келіншек» сияқты 150 - ден астам көркем суреттерін білеміз .

« Халықтың кемеліне еліп өркендеу үшін ең алдымен азаттық пен білім керек» деген пікірі оның ойшылдығын дәлелдейді .

Саяхаттарында халықтардың тарихы , әдет – ғұрптары , мәдениеті , фольклорын зерттейді . бұл салада жазған « Қырғыздар туралы жазбалар» , « Қазақ шежіресі» , « Қырғыз халқы туралы жырлар» атты еңбектері бар .

Оның көпке мәлім еңбектерінің ішінде ең көлемді дегендерін атап өтейін : « Абылай» , « Жоңғария очерктері» ,

« Көкетай ханның өлімі» , « Алты шаһардың хал – жайы» .
7 – оқушы: Шоқан – ағартушы .

Шоқан өз дәуіріндегі талантты , орыс прогресшіл ғылымы мен әдебиеті , мәдениеті дәстүрінде тәрбие алған және әр алуан ғылым саласын алғаш рет зерттеген адам . Сондай – ақ, қазақтың әдебиеті мен мәдениетін алғаш танытушы .

Европа еліне Қашқарияны тұңғыш танытқан . Оның өмірінде « Ыстық көл сапары» , « Қашқария саяхаты» , «Петербург сапары» өте маңызды болды .

« Сібір тарихынан хаттар» еңбегі , сондай – ақ , қазақ – қырғыз халықтары мәдениеті , әдебиеті , фольклоры туралы ғылыми пікірлер жазған .

« Елдегі мұсылмандық туралы» , « Шаман дінінің қазақтар арасындағы қалдықтары» атты еңбектерінде дінтанушылық сипаттары көрінеді .

1. 
   « Ш. Уәлиханов – аққан жұлдыздай жарқырап өте шыққан аяулы ғалым» (В.И.Веселовский)
   
2. 
   « Мен үшін бұл жердегі қазақ пен қырғыз әдет – ғұрпының аса білгірлері Сұлтан Уәлиханов пен тілмаш Бардагиевтің берген мәліметтері аса пайдалы болды» ( Тянь-Шанский)
   

Өзіміз аталмыш жастардың біреуі бола отырып, жастардан жиіркенуге шақырудан аулақпыз. Күнделікті жол үстінде тіл мен сипаты бұзылмаған, көркемділігі мен инабаттылығы бойына жарасқан қаракөз апай-сіңілдерімізді топтап жолықтыруға болады. Ұлттық салт-дәстүрімізді, рухани қазынамызды жоғалтпай заман ағымынан қалмау-уақыт талабы. Өсіп-өркендеп келе жатқан мемлекетіміздің тірегі жастар! Ал біздің жастарымыздың баянды болашағына сеніміміз мол!

Қазақ халқы осы күнге дейін көңілдері пәк, аяулы қыздардыаялап келген емес пе? Қыз атаулыны неге теңесек те, оның бойынан сол теңеуге татитындай, асыл маржандай дүние табылады. Мұндай арулар өзіміз білім алып жатырған колледжімізде аз емес.

Гүлдей ажары көрікті, көңілдері кіршіксіз, түндей сыры сақталған, бойында ізгілік қасиеті жиылған, айдай қасы қиылған, күлкісі – бұлақ, көздері – жұлдыз, тілі – бал, аққудай таранып, бұралған, би десе билейтін, ән десе құйқылжытып ән салар, бұрымы ұзын аруларымыздың өнерлерін бүгінгі күні сынағалы тұрмыз.

Қазақ қызы қандай әсем өмірде?

Күн де – сендер, жүректегі асқақ ән,

Жыр да – сендер, жамандықты жасқаған.

Дүниенің арулары өздеріңнен аспаған
инабаттылығы мен сыпайылығынан, жастық жарасымдылығынан айырылады. Табиғаттың өзі жан дүниесін сұлу, нәзік, мейірбан етіп жаратқанына мән бермейді. «Жастықтың өзі жастығымен әдемі» дегендей, жас қыздардың өздері-ақ қырдың қызыл гүліндей әсем ғой. Табиғат берген көрік пен сымбаттан артық не бар. Қыздардың ішінде ұрлық жасайтындар мен шылым шегіп, арақ ішетіндер де кезігеді. Демалыс сабақтарынан шашын дудыратып ұйыстырған, ұнамсыз ерсі киім киіп, аяғын бірінің үстіне бірін салып, темекі түтінін құмарлана жұтып отырған сылқым бикештерді жиі жолықтыруға болады. Қастарында отырған адамдардан именбейді. Ал, енді осыны көрген жас қыздарымыздың бұларға еліктемесіне кім кепіл? Кейде аялдамадан кейбір қыздарымыздың үлкен бар, кіші бар-ау деп қымсынбай жігіттермен құшақтасып, сүйісіп тұрғанын көргенде шыдамай төмен қарайсың. Ардақтауды, мәпелеуді, құпиялықты қалайтын махаббат атты құдіретті аяққа таптау емес пе бұл? Әрине, мұндай көргенсіздіктің өзіндік себептері көп екенін білеміз. Бірақ ең бастысы тәрбиенің кемшілігі екендігінде дау бола қоймас. Тек өз ұлтын, тілін сүйіп, қастерлейтін адам ғана сонау әлімсақтан мирас болып келе жатқан ата-ананы, үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық, мейірбандық, инабаттылық сияқты ізгі қасиеттердің иесі бола алады. Қыздарымыз осындай ұлтжандылығымен, өздеріне тән нәзіктігімен, сүйкімділігімен және рухани тазалығымен ерекшеленуі тиіс. Ар-намысын жоғары ұстай білген қыз ғана жұрт алдында әрдайым абыройлы сыйлы. Ертеңгі күні не болатынын білмегендіктен, тек өздеріне сеніп, бүгінгі күнмен ғана өмір сүретін адамдар тобына айналып бара жатырмыз ба?-деп, қорқамыз. Себебі, біздің қоршаған ортамыз келген жаңа дүниелерге еніп, қалыптасу үстінде. Сондықтан шығар, біз, өзіміздің адами құндылықтарымыздыжоғалтып, кейбірі ну орманның ішінде жүргендей адасып, теріс жолға түскендері қаншама?

Қазір қазақ қыздары бұзылу қаупін бастан кешіруде. Олардың бірсыпырасының әрекеттері ұлттық психологиядан ауытқып бара жатқаны байқалады: ар сақтау, ұятты білу, үлкенді ардақтау, кішіні құрметтеу, адамды сыйлау ұмытылып барады, тіпті жойылып барады деуге болады. Сондықтан барлық жоғары оқу орындарында қыз тәрбиесіне арналған арнаулы курс жүргізілсе, бұл ұлттық маңызы бар оқиға болар еді деп ойлаймын. Мұны Білім және ғылым министрлігі ойланса екен. Қыз тәрбиесіне байланысты арнаулы оқулықтар шығарылуы қажет.

1. 
   ханның шөбересі , керемет дарын иесі Ш. Уәлиханов» (Т.Н.Потанин)
   

Дамытушылық мақсаты: «Ауырып ем іздегенше, аурмаудың жолын іздегеннің» әлде қайда тиімдірек екендігін ұғындыру, дене тәрбиесіне, салауаттылыққа дағдыландыру.

Тәрбиелік мақсаты: Оқушылардың бойына адами игі қасиеттерді қалыптастыруға, денсаулықтың қадірін түсіне, сақтай білуге тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: сызбала, оқушылардың газеттері, магнитафон, қолшатыр.

Сабақтың мақсаты:

1. оқушыларға салауатты өмір салтын сақтаудың қажеттілігін, зиянды заттардың зардаптарын білуге, жат әдеттерден аулақ болуға үйрену;

2. ой – өрістерін, сана, сезімдерінің, тілдерін, шығармашылықтарын дамыту;

3. адамгершілік пен биік мәдениеттілік қасиеттерді бойына сіңірген жан – жақты, рухани дамыған тұлғаны тәрбиелеу.

1. Мағынаны табу: Сұрақ –жауап түрінде әңгімелеу.

1. денім сау болсын десең –тамақты ішер алдында және ішіп болғаннан кейін қолыңды жу. Тамақтың берекесі де осында.

2. Тістеріңізді тазалап жүріңіздер, себебі ол пәктікке жатады. Пәктік иманға шақырады, ал иман жәннатта иесімен бірге болады.

3. Алла тағала пәк, ол пәктікті жақсы көреді, ол таза, тазалықты ұнатады. Үй жайыңызды, жүріп –тұратын жолдарыңды таза ұстаңдар.

-Енді, балалар біз де денсаулығымызды сақтау жолдарын қаншалықты білетінімізді екі топ боп сайысып, ортаға саламыз.

Ұраны: «Денсаулық –зор байлық».

Ұраны: «Салауатты өмір –денсаулықтың кепілі»

ІІІ «Түсіп қалған әріптер». Берілген сөздерге әріптерді қою.

1- топ: Денсаулықты нығайту жолдары.
тәрбиесі, оның қоғамдағы алатын орны. «Орта түзер ойыңды, ойың түзер-бойыңды»-деп, Абай атамыз айтқандай мемлекеттік тұрғыда назар аударуды қажет ететін ұлттық сана-сезім, тәрбие бар. Осы орайда-болашақ сүйікті жар, ардақты ана-қыз баланың алар орны ерекше. Негізінен ұлттық сипаты бар тәрбиенің негізі-ауыл. Ал ауыл жастары қалаға келе тілдерін бұза сөйлегеннен бастап, ұлттық сипаты бар тәрбиеден аулақтай бастады. Осыдан бастап өзгергенде бейне бір жарнамалық заманмен жарысқа түскендей. Ұлттық сипаты, рухани құндылығы жоқ «Батыстың» тәлім-тәрбиесін қомағайлана жұтады. «Батыс» демекші, технология әлемін, теледидар беттерін жаулаған рухани құндылыққа зәру жарнамалық дүниелері-бейне бір жер шарындағы ірге тасынан өз тілі, діні, ұлттық мәдениеті бар елдермен күреске түскендей. Осы орайда «Батыс мәдениетін» дүние жүзіне таралған жайылмалы дертті ісік екенін мойындағандай боласың. Мәселен: парасатты, кішіпейіл, сыпайы тағы басқа ибалық мінездердің бәрін иманды қаракөз қыздарымыздың арасында сақтаулы. Өкінішке орай, біреуден көргенімізді қайталап істеу керек болып тұрады.

Артымызда өсіп келе жатқан сіңілілеріміздің өзі есепшіл, өркөкірек, сезімге сенбей «ақшаға» ғана сенетіндер қатары көбеюде. Тәрбиені ата-анасына емес, теледидар, компьютерден алып келе жатқан жастар буыны қалыптасып келеді. Кейбір ата-ананың баласымен араласуға да уақыты жоқ. Осыдан барып бала әке-шешесінен суып, оларға деген сыйластықтан мүлдем қалады. Бала кезінен жылылық мейірімді көрмеген адам баласы қатыгездікпен өседі. Жүрегін бойлаған суық ызғардың өшін өзгелерден алатын жандар болады. Сондықтан бұл да ата-ананың жылылығы, жақындығы жастар тәрбиесіне әсерін тигізеді. Қазір, жасыратын не бар, бұрын дәстүрімізде болмаған сүреңсіз жағдайлар бой көрсетуде. Қаладағы қазақ қыздарының көбі бір-бірімен орысша сөйлеседі. Өз ұлтының тілінде сөйлеуге талпынбайтыны өз алдына, кейбіреулері тіптен оны намыс көреді. Күнделікті өмірдегі көріністерге бір сәт назар аударайықшы. Мысалға, қыз балалардың бір-біріне қазақша «сәлеметсізбе» деп амандасуының өзі «мамбетка», «мамбет» деп, қорлайды. Бірақ, бұған кімді кінәлаймыз? Соқыр желді айдаумен бірдей ғой. «Қасқырдың аяғы асырайды» демекші, қазіргі заманымыз жанталас заманына айналды.

Мектеп қабырғасында жүрген бірсыпыра қыздарымыз жарассын-жараспасын денелерін жартылай жалаңаш қалдыратын киімдер киіп, қымбат әшекейлер, алтын тағып, бет-ауыздарын бояп, өздерінің

жігін ажырата білген парасатты, тапқыр, төзімді, өнерлі, шашын төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздар қазақта болған.

«Тар қолтықтан оқ тисе, тартып алар қарындас» деп қызға сеніммен арқа сүйеу де тек қазақта.Қыздар тәрбиесі қоғамда рухани құндылықтарды, ұлы мұраттарды иманды және инабатты бәсекемен қалыптастырады. Бұл адамның ішкі түйсігіне өрелі қасиеттерді алға шығарады. Сол адамдық қасиеттерді бойына сіңіре білген жандардан тараған ұрпақ ақыл мен алғырлықтың бүкіл бітім-болмысын одан да артығырақ жақтырады. Қызды тәрбиелеу, өсіру, ер жеткізу ең маңызды мәселе. Қыз өсіру өсіру гүл өсірумен бірдей! Гүлге әлсін-әлсін су құйып, ауа жеткізіп, айналасын арам шөптерден тазартып отыру керек. Мұндай тиянақты күтім болмаса гүл солып қалады. Қыз да сондай. Оған тәлім мен тәрбие, өнер мен өнеге, білім мен мәдениет керек. Қазақта әр ата-ана өз қызын өнегелі етіп өсіруге бар күшін салып отырады. Білген білімін аямайды. Әр қыз өз отбасының тәрбиесімен ұядан ұшып, өмір деген үлкен әлемге қанат қағып жатады. Әрине, бұрын отбасылардың бәрі бірдей білімді болған жоқ. Өнерден құралақандары да көп болған. Ғылымға қол жетпейтін еді.

Қазақ қыздары ғасырлар бойы осындай отбасылық тәрбиемен өсті. Олардың отбасынан алған бар тәрбиесі жақсы келін болу ғана еді. Одан өзге ешқандай мамандықтары болған жоқ. Жан-жақты білім беретін, әртүрлі мамандықтарға үйрететін, өз бойындағы өнерін өрістететін мемлекеттік тәрбие алуға қазақ қыздарының қолы XX ғасырдың орта кезінде ғана жетті. 1944 жылы Алматыда қазақ қыздарына арналған Мемлекеттік педагогикалық институт ашылған. Бұл институт өз қыздарын жақсы келін болуға ғана емес, әр саладағы жақсы мамандар болуға тәрбиеледі.

Қазіргі біз өмір сүріп жатқан қоғамға тоқталсақ-тәуелсіз, еркін еліміз осы заманның даму үрдісі жылдамдығымен зымырап келеді. Алдағы мақсат-дамыған елу елдің қатарына ену. Ал қоғам да уақыттан қалмай, ортамызға келген жаңа дүниелерге еніп, қалыптасу үстінде. Уақыт талабы-жарнамалық технология. Сондықтан қоғам уақыт талабына сай өмір сүру үшін, заман, адамдардың жеке тұлғалық факторларды талап етеді. Ұлттық сана-сезімге сіңіп, арғы тегімізден келе жатқан адами қасиеттерімізді жойып алмауды қажет еткендей. Қазақ халқы ежелден келе жатқан мәдени мұрасымен тәрбиелік мәні зор салт-дәстүрін алғастырып келеді. Осы байлықты нарықты заманда қалыптастырып, ұлттық қасиетін жоймау керек. Ең басты мәселе адам

2- топ: Денсаулыққа зиянды әдеттер.

1- топ: 1. Д…… і (дәрі)

2. в…та…н (витамин)

3. ….ны…..у (шынығу)

4. с….ау……т (салауат)

2.ту…ку….ез (туберкулез)

3. тұ……у (тұмау)

4. д… ау…. қ (денсаулық)

V. Шығармашылық тапсырма:

1- топ:

…………………………………………баламыз,

……………………………………………..

………………………………………….санамыз.
2- топ:

…………………………………………күлеміз,

………………………………………….жүреміз,

……………………………………………….

……………………………………………сүреміз.
Сайысты қорытындылау барысында оқушылар өнерін көрсетеді.

1-оқушы:

Жымысқы жау- арақ мынау.

Аңқылдаған жалпылдаған.

Аңқау жұртым қазағым.

Сенгіштіктің көнбістіктің,

Тарттың әдбен азабын.
VI Бекіту: Тренинг «Қолшатыр…»

-Біз зиянды заттардан қорғану үшін не істеуіміз керек? Оқушылар қолшатырдың әр бөлігіне қағазға өз ойларын жазып іледі.

Тренинг «Денің сау болсын десең…»

Бір оқушы «Денің сау болсын десең…» деп ортаға шығады. Қалған оқушылар осы сөйлемді толықтырып аяқтап, шеңбер құрайды.

Әділқазылар екі топтың ұпайын есептеп, алғыс хат табыстайды.

Сабақтың тақырыбы. Дені сау ұрпақ – жарқын болашақ.

Сабақтын мақсаты:

Білімділік: Оқушылардың салауатты өмір салты жайлы білімдерін тереңдету, адам денсаулығының қымбаттылығын, өмір сүру үшін қажеттілігін, бағалы байлық екендігін түсіндіру барысында зиянды заттар мен әдеттердің ағзаға тигізетін әсерін ұғындыру. денсаулық сақтауға, тазалыққа, ұқыптылыққа, әдептілікке баулу, салауатты өмір салтын сақтауға тәрбиелеу
Дамытушылық: Өз денсаулықтарына жауапкершілікпен қарауға , шығармашылық қабілеттерін дамыту, сөйлеу шеберлігін жетілдіру.
Тәрбиелеу: Денсаулық сақтауға, тазалыққа, ұқыптылыққа, әдептілікке баулу, білімді, тәрбиелі, мейірімді, ұстамды, өзін-өзі тәрбиелей алатын жеке тұлға етіп қалыптастыруға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі:топтық, ұжымдық,
Әдісі:Сұрақ-жауап, көрнекілік әдістер, ойнау әдісі, талдау-жинақтау, сахналау.
Пән аралық байланыстар: жаратылыстану, экология, валеология, музыка, дене шынықтыру.
Сабақтың көрнекілігі: интерактив такта, тірек сызбасы сызылған суреттер, кодоскоп, бейне көрініс, тақтаға әр түрлі нақыл сөздер, зиянды тағамдар
Сабақтың барысы:
Түрі:сайыс сабағы

да осының айғағы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған.

Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру, шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған.

Қыздарымыздың асыл қасиеті, жан-дүниесі нәзік, адал махаббат иесі болғандығын, дәулетке, байлыққа, жиһазға қызықпағандығын жыр-дастандардан білеміз. Қазақ қыздары махаббат атты асыл сезімді айрықша қастерлеп, аялаған. Сүйген адамымен қол ұстасып бірге жүрсе, тіпті қатықсыз қара көже ішсе де бақыттымын деп, өмірге риза болған.

«Қыз» ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор дәрежеге жетеді.Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.

Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді-тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы, әрине, әйел-ана. Халқымыздың ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел-ана. «Ағайын тату болса- ат көп, абысын тату болса-ас көп»,-деген ұлағатты сөз осыдан туса керек.

Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде сөйлеп, әдет-ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас болып келуі бұрынғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, Нұрбике ханым, Айғаным,Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналарымыздан қалған үлгі.

Қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп, табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалың елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне, рухани болмысына игі ықпалын тигізген. Сондықтан да халқымыз қыздарына төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып еркін өсірген.

Ерке қыз, иманды әйел, қасиетті ана солардан шыққан. Қазақтың батыл қыздары, ақын қыздары, ақылды қыздары ұлтты тәрбиеледі .Пәрәнжі-сәтір кимеген, сөйте тұра еркіндік пен есерліктің ара

Ал, қазіргі заманда бала тәрбиесіне тек қана ана емес, радио мен теледидар, газет-журнал, кітаптар мен кинолар, барлар мен дискотекалар жан-жақты әсер етіп, оны тәрбиелеуде. Бұл тәрбиенің жағымды жақтары да, жағымсыз жақтары да толып жатыр. Ата-аналары күнұзақ жұмыста, бала тәрбиесіне бөлінетін уақыт күннен-күнге азайып барады. Сондықтан қыздарымыз өзімен-өзі қалып бара жатқан жайы бар.

Мектеп жасындағы қыз балалар тәрбиесін негізінен үш кезеңге бөлуге болады. Бастауыш сыныптар кезеңіндегі тәрбиенің мақсаты тазалыққа, ұқыптылыққа, жинақылыққа үйрете отырып, баланың көп білуге құштарлығын арттыру, кітап оқу мәдениетін дамыту.

Бесінші-сегізінші сыныптар арасында алғашқы кезеңдегі тәрбие түрлері ары қарай дамытыла түседі. Бұл тұста, жас ерекшелігіне қарай, қыз бала анасынан ешнәрсе бүкпейді. Қит еткен нәрсенің бәрін айтып келеді. Сол шыншылдығы мен ашықтығын пайдаланып, қыз баланың келешегіне ең керекті нәзіктік, ілтипаттылық, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, тұрақтылық сияқты мінездерді қалыптастыру-басты борыш. Сонда бұл сипаттар келешекте жарасымды жар, аяулы ана, қоғамымыздың белсенді мүшесі болатын қыз баланың бойынан әрқашан нұр болып төгіледі.

Үшінші кезең тоғызыншы-он бірінші сыныптарды қамтиды. Бұл аралықтағы тәрбие алдыңғы кезеңдермен тығыз байланысты. Адамға деген мейірім бала кезден, ең жақын адамын сүюден басталады. Сондықтан әрбір қыз балаға ата-анасын, туыстарын, ұстазын сыйлап, қадірлей білуді үйретсе, болашақта одан елін, жерін, халқын сүйетін, өз шаңырағын ардақтайтын, балаларын жанындай жақсы көретін қамқор ана, қайратты жан, нәзік ару шығары сөзсіз.

Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен атамай «Еркежан», «Шырайлым» деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. «Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі» дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. «Қызға қырық үйден тыю» деген мақал

Сабақ жоспары:
1. Денсаулық ұғыми
2. Әр топ өз тобын таныстырады.
3. Денсаулық туралы жырлар
4.. Маман кеңесі.
5. Сергіту сәті.(ән, би)
6 . Жұмбақ шешу, Мақал-мәтел айту
7. Зиянды әдет – мың бір әдет.
8.қорытынды
Сынып оқушылар 3 топқа бөлінеді. ( сыныпта отырған қатарларымен)
1 топ. «Табиғи күш» тобы
2 топ. «Ептілер мен күштілер» тобы

3 топ. «Шипалы тағамдар» тобы

Денсаулық – зор байлық және адам денсаулығы – қоғам байлығы. Әрбір адам өз денсаулығының мықты болу жолдарын қарастыру керек туралы түсіндірілді.
2. Әр топ өз топтарын таныстырады.
Жас ақын

Жарысымыздың үшінші кезеңі "Жас ақын”, оқушыларымыздың шығармаларын айтты..

ІІ. Маман кеңесі.
Әр топқа газды сусын, сағыз, чипсидітамақ ретінде қолдануға бола ма?(суреттері беріледі дәрігер болып жауап қайтару керек)
ІІІ. Сергіту сәті.
- Әйгілі «Қаражорға» биін билейік.Би – қозғалыс. Қозғалыс – денсаулық. Денсаулық – зор байлық.
Би «Қара жорға»
Төртінші кезеңі Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен деп ата-бабаларымыз айтып кеткендей атадан қалған асыл сөздер мен мақал-мәтелдерден жарыс өткізіледі.

ҮІ. Мақал-мәтел айту.

Денсаулыққа кері әсер ететін факторлар:

Денсаулыққа дұрыс әсерін тигізетін факторлар:

Жас ұландар ерініп бос жатпаймыз.

Болашақтың жарқын тұрған төріне

Дені сау ұрпақ салтанатпен аттаймыз

Өркениеттің жолындағы елдің ертеңі- халқының саулығына байланысты. Дені сау халық- бай халық, халықының дені сау болып тұрса, мемлекеттің де мықты болып тұрары сөзсіз Салауаттылық- саулық кепілі, ал саулық- байлық негізі.

Тәртіпті – елдің ұлы

Б. Момышұлы
Тәртіп көрген адам бала күнінде,

Өнерімен қуандырар түбінде.

Ж. Баласағұн
Жақсы тәртіп әдетке айналса – ырыс, жаман тәртіп әдетке айналса – қырсық.

Ғ. Мұстафин

Тәртіптің ең тамаша мектебі – отбасы.

С.Смайлс

Квинтилян

Қазақ халқы бала тәрбиесіне өте көп көңіл бөлген. Баланың ана құрсағында пайда болуына, оның өмірге келуіне, оның алғашқы қадамына, алғаш атқа отыруына, алғаш жолға шығуына арналған жеке-жеке әдет-ғұрпымыз, жол-жоралығымыз бар. Халқымыз сонымен қатар бала тәрбиесіндегі ананың ролін өте жоғары бағалаған. Тіліміздің өзін ана тілі деп атауы-аналарға көп жүк артады. Аналардың бала тәрбиесіндегі жауапкершілігін көрсетеді.

Ана-барлық өмірдің бастауы. Ол адамды өмірге әкеледі. Ол адамды адам етіп тәрбиелейді. Ол адамды өзінің тілінде, ана тілінде сөйлетеді. Сондықтан ертеңгі ана, бүгінгі қыздарымызды тәрбиелеу ананың және барша қауымның міндеті. Халқымыз «Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен тыю» деген мақалға қаншама философиялық ой сыйғызған. Яғни қыз бала тәрбиесіне тек қана анасы ғана жауапты емес, бүкіл ауыл, ру жауапты болып отыр. Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу-халқымыздың игі дәстүрлерінің бірі.

Тәртіп - әдептің бір түрі. Ол адамның жеке және қоғамдық өмірінде, күнделікті тұрмыспен рухани тіршілікте, ұжымдық қоғамдық және мемлекеттік істе ерекше маңызды. Бәленің көбі тәртепсіздіктен туындайды. Ағашында тәртіпті босаңсытып алып, қайтып оны жолға қоя алмай жатқан қазіргі кезде тәртіпсіздіктен қандай бейберекет істер, қайғылы оқиғалар туындағаны белгілі. Біз күнделікті тіршілікте «тәртіпті бала, тәртіпті қыз, тәртіпті оқушы» дегенді жие айтамыз. Сол арқылы әлгі балаға жақсы баға бересіз, оған көңіліміз толады. Тәртіпті топ деу арқылы сол топқа сенетінімізді, онда бәріде жақсы болып, теріс мінез қылықтарға жол берілмейді деп ойлайтынымызды білдіреміз.

Сөйтіп, балаға қатысты алғанда, тәртіп – оның келешегінің айнасы да, жалпы алғанда, ол адамның екінші болмысы.

Тәртіптің жүзеге асыру тәсілдері: дәстүр, әдет – ғұрып, қоғамдық және мемлекеттік талаптар. Қандай қоғам болса да тәртіпті қажет етеді, оған мүдделі болады. Сондықтан қайткенде де тәртіп орнатуға тиіс болады. Отбасын, қоғам, мемлекетті олардың құраушы бөлшектерін тұтастыру арқылы ұстап тұратын нәрсе – тәртіп.

Айталық, тұрмыста адам орынды деп саналатын істерді істеу керек. Бұл да тәртіп. Орынсыз іс істеу ерсі әрі көргенсіздік болады. Мысалы: адам той – томалаққа, театрға спорт костюмын киіп немесе спорт алаңына кешкі киім киіп баомайды. Сізге қолайлы болса да, өйте алмайсыз. Себебі, жұртшылық таныған мәдениеттілік талабы, соған байланысты сақталуға тиісті тәртіп сізге кесе көлденең тұрады.

Тәртіп - өзіңді - өзің қадағалаудың, өзіңді - өзің басқарудың көрінісі мен құралы. Бұл өз иланымыңмен , саналы түрде істелмесе, сырттан танылған, күштеу, зорлау ретінде қабылданса, жағымсыз ауыртпалыққа немесе іс жүзіндік мәні жоқ бос сөзге айналады.

Тәртіпті адам барлық жерде де үйде,мектепте,қоғамдық орында,іс үстінде,демалыста болсын,адамдар арасында немесе жеке,соқа басы жургенде болсын, өзінің басқалардың алдындағы жауапкершілігі мен міндетін ұмытпайды. Бұл оның мәдениеттілігінің де белгісі болып әрекет етеді. Өйткені ол үшін тәртіптіл – амалсыз атқаратын міндет емес, іштей мойындап, қажет саналған талап. Сондықтан ондай адам сипайы әрі талапшыл болады. Демек, тәртіптілік – жөнділікті, тәртіпсіздік – жөнсіздікті тудырады. Тәртіпсіздік ұрығы көктеп тамыр жайса, одан жеке адамда, ұжым мен қоғамда, мемлекет, елде қатты зардап шегеді.
Ауырып ем ізденгенше,

Ауырмаудың жолын ізде.

"Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен қарамадық, көңіл айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ тойдық…”

Тәннен жан артық… Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе… кеше, бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді тоғайтып, сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан мен тән бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.

Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы. Денені үнемі ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект өрісін биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек қателеспейміз.

Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.

Ел Президентінің "Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі – "Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл ауқаты” тармағында,"…азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.

Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.

"Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін айтылмаған.

Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі құмарлық және улы заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте жыныстық қатынас кеңінен етек алуда.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына қалай қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар да енеді: қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия) дене массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь пайдалану, нашақорлық көп таралуы.

Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: "Денсаулығың мықты болуы үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.”

Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып жатқан жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман әдеттерден бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып, адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы, еліміздің ертеңі нұрлы болсын десек, ел болып, халық болып болашағымызды, ұлтымызды, тегімізді жоғалтып алмау үшін нашақорлық, СПИД, ішімдік, темекіден бойымызды аулақ ұстап, қоғамымыздың бұл түнектен арылуының жолын іздеп, салауатты өмір салтын насихаттайық.

Досың спорт, таза ауа, өсімдік.

Ала жүріп, осылардың сыйлығын –

Жаңа ғасырға біз берейік көріктік

сен адамның қателігін, әсіресе, көп ортасында көрсетуге не бағалауға жол берсең, сен мұны оған көмектесуді ойлап, жақсы ниетпен істеген күннің өзінде, әлгі адамға қолайсыз әсер етеді, жанын жаралайтындай ауыр тиюі де мүмкін.

Көргенділік - тәрбиеліктің көрсеткіші. Сол себепті көргенді кісі басқалармен қарым – қатынасында адамды сыйлап, құрменпен қарайды, кіші пейіл, сыпайы, кешірімді болады. Ұсақ – түйекке бола керілдесіп, керісіп жатқанды бойына мін санайды.

Көргенді адам басқаның еңбегін, өзіне көрсеткен қызметін сыйлайды, рақметін, алғысын айтуды шын көңілден өзіне міндет, парыз деп біледі. Ал өз еңбегін, азды-көпті көрсеткен қызметін міндет етпейді, басқадан иығын асыруға, ерекшеленіп көзге түсуге талпынбайды, өтіріктен, жаладан, өсектен аулақ жүреді. Оған тұрпайылық, ожарлық, мақтаншақтық, менмендік, әулекілік, тасырлық, жымысқылық, жылпостық, қулық-сұмдық, аярлық ,т.б. ұнамсыз мінездер жат.

Көргенді кісі өтенбеген жерде, өзгенің ісіне араласпайды, ақыл айтуға әуес болмайды, аз сөйлеп, көп тыңдайды, өзгенің аузын қақпайлап, сөзін бөле бермейді, асқа – суға қомағайлық танытпайды, басқаның сыртынан жамандап, күлкі қылмайды, той – томалақ, жиын – топта, дастарқан басында үлкен – кіші, ер - әйел, қыз – қырқын, келін – кепшік, бала – шаға отырғанын ескеріп, тұрпайы әзіл айтпайды, ұятты сөздерді қолданбайды. Үй ішіне, көрші-қолаңға, айналасына мазалы болады. Үй – жайының айналасы, қора – қопсы, киім – кешек, жұмыс орнын таза, жинақты ұстайды.

Көргенді кісінің өзіне де, қоғамға да, ел-жұртқа да тигізетін зор пайдасы – балаларын әдептілікке, адамгершілікке тәрбиелейді. Көргенді кісі ұрпағын да көргенділікке үйретеді. «Ұяда не көрсе, ұшқанда, соны алады», - деп, тәрбие мәселесін бетімен жібермейді. Көргенді адамның барлық іс-қимылы көргенді ұрпақ тәрбиелеуге арналған үлгілі болуы, ол үшін ұдайы және өте мол күш – қайрат жұмсауы тиіс дегенді де білдіреді.


Тәрбиелі – тәртіптің құлы
Тәртіп – адамдардың қоғамдағы келісімді іс-қимылын реттейтін тетік, соны іске қосу ережелерінің сөзсіз орындалуы мен барысын қадағалайтын қоғамдық құрал.

өрген-тон пішеді»,- ДЕГЕН МАҚАЛЫНДА ТАМАША БЕЙНЕЛЕНГЕН.

Сөйтсе де,өлең бір басқа,өмір бір басқа. әрбір келер ұрпақ өзіне дейінгі аға буынның қателігін түп-түгел ескеріп, мүлдем қателік жасамай, өзі де өкінбей, өзгені де опындырмай өссе, қане! Әттең, олай болған ба, сірә! Өзге тұрмақ, құдайдың құтты күні құлағына құйып отырған ата – ананың айтқанына көнбей, айдауына журмей, тіпті, әсіресе, соңғы бес – он жылда ержеткен жастар ұят – аятты, имену дегенді елемеуге дейін жеткен жоқ па!? Кей жастарымыздың жүгенсіздікті – жігіттіктің, мейірімсіздікті – мәрттіктің, озбырлықты – батырлықтың баламасындай көріп, көпшіліктің арасында айыын жимай, арсыздық көрсетіп, ауызынан ақ ит кіріп, көк ит шығып жатқанын көріп, төбе шашың тік тұрады. Содан бұл қайырусыз өскен ұрпақтың ертең үйленіп, үй болып, бала тәрбиелейтінін ойланғаныңда, мынау індеттен халқымыздың жуық арада арыла қоймайтынын, яғни көргенсіз ұрпақтан халқымыздың әлі талай қасірет шегетінін сезінгенде, өзіңнен - өзің шошынып, бір сұмдық түс көріп оянғандай айналаңа үрке де үрейлене көз саласың.

Ата – ана тәрбиесін алмаған немесе қабылдамаған, өз бойына дарытып, өзінің өмір тәжірибесінде іске асырмаған, соның нәтижесінде әлеуметтік өмірде қабылданған ақылақ (мораль) талаптарын бұзып ала беретін адамдарды көргенсіз деп атайды. «Атасын көріп, қызыңды бер, анасын көріп, қызын ал», - деген мақалдың меңзеп тұрғаны: «Атасы жақсы болса, ұлы көргенді, анасы жақсы болса, қызы көргенді» деген ой. Біздің халқымыздың адамға, оның ішінде жастарға берген бағасында «көргенсіз» деген ең ауыр айып, ең жаман баға болып табылады. Ол адамдық жақсы сипаттардан, әдеп – ізеттен жұрдам, мал тақылеттес дегенді білдіреді. Бұл сөзде әлгі жетесіз, әдепсіз жанның өзіне, жеке басына ғана емес, оның ата – анасына, яғни әдеп инабат үлгісін көрсетуге тиісті адамдарға да қатысты кінәлаған мағына бар. Әдетте, «Ата – бабаңа, ата – анаңа, еліңе сөз келтірме» деген тілекте « көргенсіз болма», «көргенсіздің баласы» деген сөзді айтқызба деген талап жатады.

Көргенділік күнделікті өмірде, адамдармен қарым – қатынаста әдеп шеңберінен шықпауды, адамдардың көңіліне келетін сөз айтпауды немесе қолайсыз іс - әрекет жасап, тұрпайы мінез көрсетпеуді, абайсыз жол берілген немесе білместіктен жіберген басқаның кемшілігін байқамауды, бойындағы табиғи мініне назар аудармауды білдіреді. Егер

Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі.

Атамыз қазақтың «Бірінші байлық - денсаулық», яки болмаса «Денсаулық – терең байлық» деген даналық мәтелдері тіршіліктің нағыз өзегінен алынған емес пе? Денсаулықтың қадірін, маңызын айрықша ұғынып барлық игіліктен жоғары санаған. Тағы да «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деп жан мен тән саулығын қоршаған орта аясында дұрыс сақтап және нығайтуға түрлі пайдалы әрекеттер жасап отырған.

Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін небір ғұлама ғалымдар, біліктілігі күшті дәрігерлер де «Денсаулық деген не?» деген сұраққа әлі толымды, тұшымды, дәл анықтама бере алмай келеді. Қолымызда тек ВОЗ (дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы) қалыптастырған анықтама бар. Бұл бойынша Денсаулық – жан, тән және адамның әлеуметтік жағдайының қоңдылығы. Байқап отырсаңыз жан иесінің жалғыз анатомиялық дұрыс қалпына ғана емес, оның әлеуметтік жағдай-тұрпатына да ерекше мән берілген.

Жуырда ғана өткен дәрігерлер мен провизорлардың съезінде сөйлеген сөзінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев: «Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі» деп тағы да айрықша айқындап атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты стратегиялық бағыттарын да көрсетті.

Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу.

Екінші: халықты қол жетерлік және саналы медициналық көмекпен қамтамасыз ету.

Үшінші: отандық медицина ғылымын дамыту.

Осы бағыттама аясында ел басқарған ағалармен біріге отырып, түрлі індеттердің алдын алу керек. Салауатты өмір салтын ұсынбаған мемлекеттің экономикасы құлдырайтыны сөзсіз. Ауру адам қандай іс бітірмек!

Жастар – болашағымыздың алтын тірегі. Жастар арасындағы нашақорлық пен маскүнемдіктің алдын алу үшін мен мынадай деректер мен цифрларды ұсынғым келіп тұр.

Жасыратыны жоқ бүгіндері елімізде осынау қауіпті нашақорлықпен айналысатындар саны өсіп барады. Есірткінің медициналық-әлеуметтік проблемалары республика орталығының мәліметіне қарағанда, бұл кеселге тәуелді болғандардың саны 250 мыңнан асады екен. Ал 1,5 млн-

дай адам нашақорлыққа бейімділік сәтінде отпен ойнағандай әрі-сәрі күй кешуде. Әсіресе кәмелетке толмағандардың әлгіндей қатерлі дертке әуестене түсуі қатты ойландыруы тиіс. Міне, сондықтан да қоғамымызда ертеңгі болашағы үшін мұндай тағылымды шаралардың өткізіліп тұруы ғанибетті іс болмақ. Жылына БҰҰ-ның сараптауы бойынша есірткінің негізгі массасы 65% Орта Азия арқылы өтеді, ал Қазақстан арқылы жылына 150 тонна өтеді. Қазақстан Республикасы бойынша 47 мың адам есірткіні қолданатындар тізімінде. Қазақстан жерінде жеңіл есірткіден гөрі өте улы түріне көбірек сұраныс болып жатыр. Республикадағы есірткіні көп пайдаланатын нашақорлар саны қарқынды өсіп келе жатқан қара дақтар. Мысалы: Теміртау қаласында 9 ай ішінде 633 нашақор бар екені анықталып, 111 заңды бұзғандықтан істері сотта қаралған. Өз облысымызда 20 мың 732 нашақор, 637 СПИД ауруына шалдыққандар тіркелген. Осылардың 48%-ы қылмыскерлер.

Тағы да айтарым, өкінішке орай көптеген азаматтарымыз өз денсаулығын сақтауға және нығайтуға жауапты емес, немқұрайды қарайды. Тіпті денсаулығы өзіне емес, тек дәрігерлерге қажет сияқты медицинаға тұтынушылық немесе масылдық пиғылы бар. Дәрігерлер қанша ескертсе де жаман әдеттерден арылғысы келмейді. Темекі тартады, насыбай атады, салынып арақ ішеді. Мысалы: К-деген гипертониямен кісі жағдайы бақуат бола тұра өз (денсаулығына) кеселіне бір тиын жұмсағысы келмейді, тек үкіметтің қаражатына иек артқысы келеді. Кейбір аналарымыз қонақ келгенде көл-көсір дастархан жасап, ал өз денсаулығына аса қажет анемияға қарсы бір дәріні де сатып алып ішкісі де келмейді. Жалпы, халқымыздың «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген дана қағидасын әрдайым, әрқайсысымыз жадымыздан шықпайтын биік ұстаным болуға тиіс. Себебі бұл қаражат халықтікі, әрбір салық төлеушінің үлесі екенін ұмытпағанымыз жөн.

Жас кезінен аурушаң болған Поль Брегг «Өзіңді өзің жасай біл» деген қағиданы нық ұстанған. Ол ынта-жігерінің салауатты өмір сүруге деген құштарлығының арқасында барлық ауруларды жеңіп, денсаулығы мықты болып өмір сүрген. Ия, кіснің болса да денсаулығы өз қолында. Салауатты өмір сүремін десеңіз ешкім оған қарсы тұра алмайды.

Салауатты өмір салтына денешынықтыру, спорт, дене тәрбиесі, туризм, халықаралық туризм, табиғатқа серуен, таза ауада жүру жатады. Кешкі тамақтан соң, таза ауада бір-екі сағат серуен құрып, ұйықтаудың пайдасы зор. Ұйқы 7-8 сағаттан кем болмауы тиіс. Әр адам жыл сайын бір рет еңбек демалысын тиімді пайдаланғаны жөн. Барлық кезде

шалдығады.Сондықтан медицина қызметкерлері тәртіптерді қатаң сақтауы тиіс.

Сөз жұмбақ.

А    р    а    қ

1.ХХІ ғасырдың обасы.

Сабақтың тақырыбы: Көргендінің қылығы көңіл марқайтады.

Егер әрбір ұрпақ дүниеге келісімен,барлық матыриялдық және рухани байлықтарды жаңадан бастап алатын болса,яғни өндіріс құрал-жабдықтары мен өндіріс тәсілдерін және адамдардың әлеуметтік тәжірибелерін,демек,әдеп-инабат пен мінез-қылық сипаттарын қайтадан қалыптастырып отырса,онда қоғамда ешқандай даму болмас еді.Және оның өзі мүмкін емес.Ал шын мәнісінде адамзат тарихы әрбір аға ұрпақтың,өз ерік-қалауына қарамастан,өзінің еңбек құралдары мен іс-тәжірибелерін,әдептілік-инабаттылық игіліктерін,барлық материялдық және рухани жиған-терген,жасағандарын артынан ерген ұрпаққа,жеткеншек өркендеріне беріп отырған. Оның қарапайым да кемеңгерлік формуласы халықтың «Ата көрген – оқ жонады, ана

кеудені ауыртатын әлсіздік пен өлім қатерін туғызатын түйілулер пайда болады.
Темекі түтінінде никотин,иіс газы,көгерткіш қышқыл және басқа да зиянды заттар болады. Бұл заттардың барлығы адам ағзасына  кері әсерін тигізеді.Әр түрлі тері аурулары,жөтел,асқазан аурулары осы никотин мен алкогольдің әсерінен болады.
Міне, балалар,біздер көптеген жаман әдеттерден сақтану керек деп ,осы әдеттерге үйір балалар есейе келе өкінішке ұшырайтынын қазіргі кездегі осы зиянды  әдеттердің,нашақорлықтың бар екенін де білеміз, осы нашақорлар арасында адамдардың көңілін қатты алаңдатып отырған  СПИД  ауруының вирустары да кездеседі.СПИД- әр (түрлі) әрпі бір ұғымды  білдіретін күрделі сөйлем.Бұл сөздің қазақша  мағынасы-иммунитетке тосқауыл табу қиын,зәру  деген мағынаны білдіреді.
СПИД- ауруын қоздырушы өте кішкене  денешіктер, вирустар.Олар қарапайым жасушалардан да кішкентай болады.
СПИД- ауруының қауіптісі сол-ол адамның жанды жеріне үймелейді.Жанды жері деп отырғанымыз жыныс мүшелері,омырауы,жүрек,бауыр,бүйрек сияқты мүшелер, СПИД  кеселінен адам өзі ғана зардап шегіп қоймай ,басқа адамдарға да зиян  туғызады.Вирустар үймелеген жерді емдеуге  ұзақ уақыт кетеді. Себебі,ол бірден айқын білініп қоймайды. Ол басқа ауруларды өзінен  серіктес етіп басталатын апат аурулары.
СПИД- ауруы адамға қалай жұғады және қалай сақтану керек? Қазіргі  медицина ғылымының  зерттеуі бойынша  СПИД  ауруымен ауырған адам  екінші біреуге қан және жыныс мүшелері арқылы жұғады. СПИД вирусы анасынан жас нәрестеге қан арқылы беріледі.Осындай ауруға шалдығатындардың көпшілігі қан құйғанда,ине шаншығанда, ине дұрыс қайнамағаннан ине арқылы жұғады.Соған орай медицинада бір рет қана шаншылатын ине қолданылады.Бұл инелер екінші рет ауруларға пайдаланбайды. СПИД  ауруымен  ауырмау үшін адамдар саналы түрде тәртіп сақтау  керек.Әрбір адамның төсек орны,тіс жуғышы , сабыны ,сүлгісі,іш киімдері,тырнақ,сақал,шаш,сақал-мұрт алатын құралдарын жеке  дербес  ұстау керек.Осы айтылған кеңестерді көңілге түйген адам осы аурудан аулақ  болады. СПИД ауруымен ауырған адам бірден айыға қоймайды.
СПИД-хирургтарға ,тіс дәрігерлеріне,зертханада қолдарында және  басқа мүшелерінде кездесетін жарақаттар арқылы жұғуы мүмкін.Егер осындай жарақатқа вирустар түссе,адамдар СПИД ауруына

тамақты жаңадан дайындап ішкен дұрыс. Алланың табиғатты адам үшін жаратқанын және парыз еткенін, тіршілігінде қажетіне дұрыс пайдалануды, денсаулығына зиян келмейтіндей жағдайда болуын қадағалауды салауатты өмір салты деп ұғамыз.

Адам денсаулығына зиянын тигізетін жат әдеттерден аулақ болғаны жөн. Енді оларға не жататынына тоқтала кетейік: Олар – темекі тарту, спирттік ішімдіктерге, есірткілік заттарға салыну. Арақтың орнына қымыз бен қымыран іш, темекі тартудың орнына таза ауада көбірек жүр. Жастарға есірткіні пайдаланба, көңіл көтеретін мәдени көпшілік орындарына баруды әдетке айналдыр дер едім. Еңбек адамды тәрбиелейді. Сондықтан жұмыс істеуден қашпаған жөн. Жалқаулыққа салынудың соңы жақсылыққа апармайды. Имандылық жолына түсіп, жылына бір келетін оразаны тұтып, оның тәртібін сақтағаныңыз дұрыс. Дүниеде бұған тең келетін ештеңе жоқ.

Біз табиғаттың, қоршаған ортаның ластануына жол бермеуіміз керек. Өзіңізді қандай көрсеңіз, өзгелерді де солай көріңіз. Адамдар бір-бірімен дос, бауырлас, сыйлас, рақымды, мейірімді болса, нұр үстіне нұр жауады. Әрқашан жаман ойдан аулақ болыңыз. Адам өзін өзгеден кем сезінуі, денсаулығының нашар екендігін ойлап қамығуы, көз алдына өлім қорқынышын елестетуі ойды бұзады.

Сөз соңында қайра айтарымыз, халық денсаулығы тек медицина қызметкерлерінің кәсіби тірлігі ғана емес, бүкіл қоғамның тұтас денсаулық сақтауға және нығайтуға арналған үйлескен іс-қимыл әрекеттерінің жемісі екенін баршамыз да ұғынуға тиіспіз. Сонда ғана қоршаған ортаны сақтай отырып, таза су ішіп, дұрыс тамақтанып, иманды және салауатты өмір салттарын тұрақты қалыптастырсақ болашақтың жарқын кепілі болмақ.
Сабақ тақырыбы: Адамгершілік – асыл қасиет.
Мақсаты: Адамгершілікке, үлкенге құрмет, кіші ізет көрсете білуге, кішіпейілдікке, әдептілікке, тәрбиелі, саналы, кргенді адам болуға шақыру.
Адамгершілік – адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір дәуірдің қайшылықтарымен бірте қайнасып, жетіледі. Сондықтан да адамгершілік мәнін абстрактілі түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелігімен ғана

байланыстыруға болмайды. Әрине адамзат тарихында пайда болған адамгершілікке байланысты көптеген категориялар – жомарттық, батылдық, шыншылдық, баққұмарлық, сыпайылық, әділдік пен достық, ар мен намыс т.б. Сонау көне дәуірден басталып күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтпаған. Сондай – ақ адамзаттың әрбір адамның ішкі рухани адамгершілік дүниесінің негізгі формалары – үміт, сенім және махаббат үнемі даму үстінде.

Адамның адамдығы, оның мінез – құлқы, әдепті не әдепсіз екендігі, иманды не имансыз екені оның отбасындағылармен, бөтен адамдармен қарым – қатынасынан, амандасуынан, әңгімелесуінен көрінеді. Адамды әдептілікке жастайынан тәрбиелейді.

«Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің» деп халқымыз дұрыс айтқан.

Әдепті ұл ата сөзін сөз дейді,

Әдепті қыз ана сөзін бөлмейді.

Міне, бұлар халықтың ізгі дәстүрі,

Жаңа деген көктен ұшып келмейді –

деп ақындарымыз жырлағандай қазақ халқы ежелден бала тәрбиесіне көңіл бөлген. Баланың теріс жолға түспей жақсы адам болуына мүмкіндік жасаған. Өйткені бүгінгі бозбала – ертеңгі әке, баланың панасы, бүгінгі бойжеткен – ертеңгі аяулы ана, асыл жар, әулеттің ұйытқысы деп білген. Қазақ халқы әсіресе қыз тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қыз баланы «аз күнгі қонақ» - деп аялап, жақсыны кигізіп, дәмдіні жегізіп, әлпештеп өсірген. «Қыз ақылды ескермес, ана үлгісін көрмесе, ұл жарытып ас бермес, әке үлгісін көрмесе» - деген сөздер текке айтылмаған.

Халқымыз ерте кезден – ақ әдепті жоғары бағалай білген. Қазақтың ұлдары мен қыздарының өне бойынан әдептілік қасиеттері байқалып тұрған. Қаракөз сұлулардың қолаң шашы тобығына түсіп, жүріс – тұрыс биязы, мінезі жайдарлы, үлкендерге кішіпейіл, кішіге мейірімді болған.

Әр заманда әр халыққа тән әдеттер мен дәстүрлер өмірге келіп, соларға сай әдеп қағидалары туындап, ғасырдан ғасырға жалғасып ұласып жатады.

Қазіргі кезде «Қыз өссе елдің көркі» дегендей, біздің аруларымыз халықтық тәлім – тәрбиеге көңіл бөлу қажет – ақ.

Дене сұлулығына, әсіресе қыз баланың көрікті болуына еркешк көңіл бөлген. Аналар «Аттың көркі – жал, қыздың көркі – шаш» деп ұққан. Қыз баланың шашын жақсы өсіру үшін айранмен, ірімшіктің сары суымен немесе қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе

2.Осы ауруларды болдырмау үшін не істейміз?

Жақын өлсен тағы солар жүргені,

Дос үйінде сайрандайды еркін ұл,

Жолдаспенен жеңіл өмір азабы,