Театртануға кіріспе

 18-дәріс
Спектакльді талдау
ТЕАТРТАНУҒА КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 
АШЫҚ 
УНИВЕРСИТЕТІ

Кітап:
Дәріс:
Театртануға кіріспе
Спектакльді талдау
2
Қойылым және performance, яғни спектакль терминдері толық синонимдер емес. Спектакль – бұл 
көрерменнің қатысуын көздейтін қайталанбас оқиға. Спектакль кезінде болатын күрделі когнитивтік, 
эстетикалық, эмоционалдық және тұлғааралық үдерістердің салдарынан спектакльдің феноменологиялық 
аспектісіне назар аударатын талдау өзінің бағыты бойынша социологиялық да, психологиялық да болуы 
мүмкін және көрермен аудиториясының зерттеулеріне жатқызылуы керек.
Спектакль кезінде әр түрлі әдепсіз факторлар өзара әрекеттесуі салдарынан, театртанушы (әдетте, 
оларды оған үйретпейді) спектакльді талдау кезінде қойылым деңгейі жиі зерттеледі. Ағылшын 
тіліндегі production (продакшн) термині спектакльдің әкімшілік-қаржылық жағына да, оның көркемдік 
мазмұнына да қатысты. Осындай екіұштылықтың болдырмау мақсатында, қойылымның эстетикалық 
жағын сипаттау үшін немесе семиотикалық интерпретацияда, ағылшын театртануында қойылымдағы 
белгілерді ұйымдастыру жүйесі, staging (стейджиң) термині немесе оның француз баламасы mise-en-scène 
қолданылады. Қойылымның әдеби негізі болатыны белгілі, ол сонымен қатар, шығармашылық ұжымның 
сахналық импровизациясының нәтижесі де болуы мүмкін, спектакльдің талдау пәнін белгілерді әдейі 
ұйымдастыру нәтижесінде жасалған эстетикалық өнім ретінде қисынды анықтауға болады.
Performance analysis (спектакльді талдау) термині кең таралған болып табылғанымен, көп жағдайда 
қойылым (production, продакшн) зерттеледі, яғни спектакльдің тұрақты атрибуттары (декорациялар, 
костюмдер, спектакль кеңістігі), ал спектакльдің өзгеретін аспектілеріне, мысалы, жекелеген актерлер 
роліндегі өзгерістерге аз көңіл бөлінеді.
Театрларда спектакльде келесі үш деңгей бар деген консенсусқа қол жеткізілді. 
Шығармашылық ұжым жазбаша театр мәтінін театр белгілері жүйесіне айналдырады. Қойылым 
бірнеше рет қайырла орындалған, ойналған сайын ол қайталанбас спектакльдің пайда болуына әкеледі. 
Парадоксалды жағдай туындайды: қойылымды тек спектакль арқылы ғана талдауға болады, бірақ ол 
қойылымның әлеуетін ішінара ғана жүзеге асырады. 
Кәсіби театр ұжымдарының көпшілігі әрбір жеке қойылымның барынша тұрақтылығына қол жеткізуге 
тырысады, бұл қойылымды әр түрлі зерттеушілердің талқылауына мүмкіндік береді. 
Перформанстар мен импровизациялық театр, керісінше, әр көрсетілім сайын қойылым өзгергіштігінің 
жоғары деңгейін байқатады. 
«Байланыс жиынтығы» деген сөз тіркесі көбінесе театр сынында және театр туралы ғылымда «форма» 
терминінің синонимі ретінде қолданылады. Тура мағынада термин «спектакль жүйесі» ұғымына сәйкес 
келеді, ол бір-бірімен байланысты элементтердің жиынтығы ретінде анықталады. Қойылым жүйесіндегі 
тұрақтылықты құрылым деп аталады, онсыз соңғысы өзін-өзі тоқтатады. 
Барбойдың пікірінше, байланыс жиынтығының инварианты бір – бірімен байланысты элементтердің: 
актердің, рольдердің және көрермендердің триадасы, ал құрылым жасаушы ұсытаным – драмалық әрекет 
болып табылады. Осы элементтердің әрқайсысы, өз кезегінде, жүйе (немесе кіші жүйе) болуы мүмкін, 
онда байланыс ұстанымы ретінде қайтадан драмалық әрекет шығады.
Актерден, рольдерден және көрермендерден басқа спектакль жүйесіне тағы екі бөлік – сценография 
және музыка (дыбыс) кіруі мүмкін. Бұлар трагедияның аристотельдік «құраушы» бөліктеріне ұқсас, 
Барбойдың бақылауында оларда «құрылымдық талдау бойынша мамандар құрылым элементтерін» 
қиындықсыз табар еді» дейді. Бұл бөліктер спектакльдің барлық кезеңінде өзекті, тұрақты, бірге тіршілік 
етеді, композицияның басқа бөліктерінен айырмашылығы олардың әрқайсысы өзінің жеке, тек спектакль 
барысында өзіне тиесілі бөлігін алады. Байланыс заңы тек әрбір спектакль үшін міндетті тұрақты бөлікке 
ғана емес, сонымен қатар басқа бөліктермен сценография мен музыканы қосады. Яғни драмалық әрекет – 
бұл спектакльдің барлық элементтері арасындағы байланыстың әмбебап заңы, жалпы түрде қалыптасқан 
құрылымдық ұстаным.
Драмалық әрекеттің ерекшеліктері көптеген құрылымдарды екі түрге бөлуге мүмкіндік береді. 
Олардың біреуі үшін әрекеттегі элементтердің иерархиясы және бір элементтен екіншісіне «тікелей» 
бірізділікпен сабақтаса дамуы тән. Екіншісіне – элементтер өзара тең және олар тұтастыққа біріктіріле 
алады. Бұл құрылымның екі түрі ойлаудың екі түрін, яғни себеп-салдарлық және ассоциативті ойлауды 
жүзеге асырады.
Спектакльдің құрамдас бөліктері күрделі тұтастық ретінде қарастырып көрейік. Аристотель спектакльдің 
барлық бөліктерін міндетті және ерікті екі топқа бөлуді ұсынды. Бірінші, Аристотель фабуланы, мінезді, 
ойды, сахналық жағдайды, мәтінді және музыкалық композицияны алып шықты. Аристотель бойынша, 
осы алты элементтің болуы және жиынтығы театрды театр етеді. 
Аристотельдің абыройы екі мыңжылдық бойы талассыз болып келді. Бірақ жаңа уақыт театр өнеріне 

3
Кітап:
Дәріс:
Театртануға кіріспе
Спектакльді талдау
деген көзқарастың өзгеруімен байланысты сахна элементтерін анықтау мен жіктеуге жаңаша тәсілдердің 
мүмкіндігін көрсетті: актер өнерінің театрда үстемдік мәні басым екені айқын болды (ал Аристотель: 
«трагедияның күші бәйгесіз де, актерлерсіз да сақталады» деп жазған еді). Бұл өз кезегінде Аристотель 
жүргізбеген драма мен театрдың айырмашылығын, олардың арасындағы белгілі бір өзара қарым-
қатынастардың болуын түсінумен байланысты еді. Осылайша, Г. Гегель драмадан театрдың мәнін көрді; 
оның эстетикасы театрдың әдебиетке тәуелділік идеясын ұзақ уақытқа бекітіп, міндетті элементтердің 
шеңберін анықтап берді, оған драма теориясының категориялық ұғымдары, мысалы, тартыс пен әрекет 
кірді.
Жаңа уақытта жарыққа шыққан типология тек қана театрлық элементтерді өз қатарына қосуға тырысты. 
XX ғасырда «театрдың алғашқы элементтері» В. Э. Мейерхольд ұсынды: маска, қимыл, қозғалыс және 
әрекеттің өрістеуі арқылы көрініді.
Міндетті элементтер туралы заманауи түсініктер формальды мектеп пен структурализм идеяларының 
ықпалымен қалыптасты. Ю. М. Барбой актер, роль және көрерменнен тұратын театр құрылымының 
инвариантын анықтады.
Театр спектаклінің ерікті, міндетті емес элементтеріне декорациялар, костюмдер, жарық, дыбыс, 
сөз, мизансценалар және т.б. жатқызылуы мүмкін. Барлық осы элементтер өзара байланыстырылған. 
Спектакльді одан әрі неғұрлым ұсақ бөліктерге бөлу, формальды тұрғыдан, шексіздікке дейін созылуы 
мүмкін. 
Сондықтан спектакльді талдауда оны элементтерге бөлуді пайдаланатын заманауи театртану қажеттілік 
пен жеткіліктілік ұстанымын басшылыққа алады: тұтас спектакльдің нақты ғалымын қызықтыратын 
құрылымдық және композициялық байланыстарын қалыптастыратын және зерттеу пәні болып табылатын 
құрылымдылықтың элементтері, әрі қажетті сатыларында ғана сипатталады.