Тем Омыртқалылар дене құрылысының жоспары
жүктеу/скачать 248,5 Kb.
|
174047 (2)
387899, «Білімге мтылу, е бекс йгіштік ж не отаншылды » 5 сынып ткізге, дшАсланбек
- Бұл бет үшін навигация:
- Тема 9. Тістер
| Сүйектер пішіні
Сүйектердің үлкен-кішілігі мен пішінінің алуан түрлі болуы олардың атқаратын қызметіне байланысты. Пішініне қарай сүйектерді ұзын сүйектер (жіяіктер), қысқа сүйек-тер, жаяпақ сүйектер және аралас пішінді сүйектер деп бөледі. Жіліктер аяқ пен қолдың негізін қүрайды және бұлшык еттерге рычаг қызметін аткарады. Жіліктін тығыз заттан тұратын орта бөлігін диафиз деп атайды, ал кемік заттан қүралған жуандау келетін жіліктің ұштары эпифиздер деп аталады. Жілік бастарының жуандап келуі буын-дасатын сүйектердің жанасу беттерінің ауданын арттырып, тіректік мықтылығын күшейтеді. Cүйектnің кемік затының үяшықтарында кейін сарғылт майға айналатын сүйектің қызыл майы орналасады. Диафиздін қуысында да сүйек майы болады. Сүйектің қызыл майы дәнекер ұлпалык клеткалар мен олардың өсінділерінің және дәнекер ұлпалык талшықтардың жіңішке шоғыр-ларының торы. Осы тордың тұзақтарында дамудың күрделі кезең-дерінен өтуші канның қызыл және ақ клеткаларының аса кеп саны болады. Сүйек майының массасы дене массасына қарағанда анағұрлым басым, дене массасының 4,6% кұрайды. Қысқа сүйектерге қол қоспасының сүйектері және өкше сүйектері жатады. Қысқа сүйектер сүйектер жүйесінің мықтылық пен әртүрлі қозғалысты бірдей қамтамасыз ететін және мүмкіншілігіне қарай соққы мен шайкалыстың әсерін әлсірететін жерлерде орналасады. Қыска сүйекті кемікті сүйек деп те атайды, себебі тығыз заттың жұқа қабатымен қапталған кемікті заттан тұрады. Қысқа сүйектерге сіңір-лерден дамитын күнжіт тәрізді сүйектер де жатады. Ірі күнжіт дәні тәрізді сүйектер тізе тобығы, қоспаның бүршақтәрізді сүйегі мен аяк-тың үлкен башпайының негізіндегі екі күнжіт дәні тәрізді сүйектер. Аралас сүйектерге пішінін дәл жазып жеткізуге болмайтын сүйектер жатады. Мысалы, жоғары жақ сүйек, омыртка, бастың негізінің сүйектері, т. б. Бас қаңқасының кейбір сүйектерінде ауаға толы қуыс-тар болады. Мүндай сүйектерді ауалы сүйектер деп атайды (жоғарғы жақ, мандай сүйек). Тема 9. Тістер Сабақтың мақсаты: тіс жүйесі құрылысын қайталау; рептилийдер мен сүтқоректілердің тіс алмасу процесі мысалы ретінде тіс жүйесінің әр түрлі деңгейінің қалыптасуын қарастыру (мамонтардың горизонтальды және носортардың вертикальды). Теориялық бөлім. Тістер – қазба жұмыстары кезінде ең информативті және көп кездесетін скелет бөлшегі. Тістер төменгі және жоғары жақтардың альвеоляр шұңқырларында орналасады. Әрбір тістің сауыты (коронка), түбірі және мойыны бар. Тістің іші қуыс, ол пульпа сүйықтығымен толған. Тістің негізгі массасы дентін деп аталатын әктелген дәнекер ұлпасының түрінен тұрады. Дентиннің қоректенуі тіс пульпасының есебінен жүреді. Тіс сауытының дентині эмаль деп аталатын эпителийден пайда болатын өте тығыз әктелген ұлпамен қапталған. Тістің түбірі кемік сүйекке ұқсас материалмен – цементпен қапталған. Тіс қуысын қоршаушы дентин одонтобластер ден аталатын ерекше клеткалар қабатының астында жатады. Одонтобластлердің қызметі дентинді түзумен байланысты. Жалпы сүтқоректілердің тістері дифиодонтты – екі рет тісейді (сүт тістер мен тұрақты тістер) және текодонтты (түбірлері ұяшықтарда орналасқан). Ал көне амфибияларда тістері субтекодонтты және акродонтты болатын. Сүтқоректілердің тіс жүйесінің гетеродонтизм шайнау актісіне байланысты тістердің жеке топтарының арасындағы еңбек бөлісуінің нәтижесінде пайда болған. Сүтқоректілердің гетеродонттық тістері эволюция процесінде рептилийдің қарапайым гомодонтты тістерінен бірте-бірте дамыған. Сүтқоректілердің әрбір жоғарғы және төменгі жарты жақта күрек тістер – incissivi, ит (сойдақ) тіс – canini, кіші азу тістер – premolars, үлкен азу тістер – molare орналасады. Сұтқоректілердің тіс жүйесі жоғарғы және төменгі тістердің бір бірімен сәйкесуімен ерекшеленіп, окклюзия деп аталады. I3 C1 P3-4 M3 Сүтқоректілердің тіс формуласы: ----------------------- I3 C1 P 3-4 M3 Плацентарлы жануарларда тістің шайнау бетінде әр түрлі төмпешіктер пайда болған – негізгі: жоғарғы жақта кондар, төменгі жақта конидтер, қосымша конули және конулиды. .
жүктеу/скачать 248,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|