Тіл төҢірегіндегі толғамдар ойлар, толғаныстар, пікірлер, ұсыныстар, іс-тәжірибелер, деректер мен дәйектер Астана қаласы, 2007 жыл тіл төҢірегіндегі толғамдар баспасөз және басқа да басылым беттерінен іріктеп, жинақтаған

Оралхан Бөкей,

Бүгінгі таңда жалпыға ортақ, көпшіліктің бәріне қажет ұлттық тілі қалыптасып үлгермеген бір ғана мемлекет бар, ол – біздің сүйікті Қазақстанымыз. Іргемізде жатқан Өзбекстанда – өзбекше, Тәжікстанда, негізінен, тәжікше сөйлейді, Түркіменстандағы жағдай да жаман емес.

... Кешегі қызыл империя дәуірінде зорлық-зомбылықты көбірек көргеніміз де өтірік емес. Бірақ кейде өзіміздің өзбек ағайынның: «Орыс болу үшін – алдымен қазақ болып ал!» деген қалжың сөзі есіңе түседі.

... Басқасы басқа, ал жергілікті тұрғындарының 90 пайызынан астамы кәдімгі қаракөздер болып келетін Қызылорда облысында, мәселен, осы күнге шейін орыс мектептерінде оқитын оқушылардың дені – қазақ есімдестер. Қызылорда мен Шымкенттен шыққан зиялылардың біразының отбасында осы күнге шейін балалары орысша сайрап отыратыны тағы өтірік емес.

Көпшілік арасындағы қазіргі ахуалымыз осындай. Қазақшаның көсегесін көгертпей отырған үкімет мүшелерін, парламент депутаттарын сынай-сынай әбден шаршадық. Бірнеше мәрте өзгертіп, толықтырып қабылдаған Тіл туралы Заңымыз да бәріміз күткендей қауқар таныта алмай отыр.

... Сонда қайтпек керек? Әрине, кез келген тіл қажеттілік жағдайында ғана өмір сүре алады. Қазақ тілінің қажеттілігін арттырудың жалғыз жолы – осы тілде сөйлейтіндердің санын көбейту. Ал жұртымыздың санын жедел көбейтудің қазіргі төте әдісі – шет мемлекеттерді жайлап жүрген қазақтардың көшін ата қонысқа қарай бұрап әкету, дұрысы – бұрып әкелу. Айрықша Қытай жайлаған біржарым миллион қандастарымызды, Өзбекстан жайлаған миллионнан астам қандастарымызды қара шаңыраққа әкеліп қоныстандырмай, жуық арада біздің тілдік, демек елдік мәртебемізді көтеріп әкету оңайға түспек емес.

... Осы ағайындарымызды республикамыздың теріскей аймақтарына апарып тұрақтатсақ, ол жақтың демографиялық ахуалы түзеліп, қазақша сөйлейтіндер саны көбейе түсер еді. Әрине, ол ағайындарымыздың мына біздің қалың қазақ жайлаған Қызылорда мен Шымкент қалаларында тұратын менің кейбір туысқандарым секілді балаларын орыс мектебіне оқуға бермейтіні кәміл.

Қалың елің тұтас ана тілінде сөйлемей, қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге көтерілмесі айдан анық.

…Мәжбүр дегенді мен, көбінесе, немістерге қарап айтамын. Кеңестік, қазақстандық, ресейлік немістер дейміз, солардың Германияға көшкендерінің әдеби тілде сөйлеулері мәз емес. Кезінде олар сөйлеген диалект 200 жылдан бері істен шығып қалған. Германияға осы жақтан көшіп барған немістер «толық неміс» болмай қалды да, сол мәжбүрлік дегеннің арқасында екі-үш жылдың ішінде тілді үйреніп үлгерді.

…Осы дайын емеспіз (мемлекеттік тілге көшуге – Д.Д.) деген сөз – бекер сөз. Қазір дайын болмаса, ол қашан дайын болады.

…Қазақстанда тұрады екенсің, қазақ тілін білгенің жөн. Орыс бол, шүршіт бол, қазақ тілін білгенің жөн. Ал қазақтардың өздері қазақ тілін білуі міндетті. Мәселен, немісі, шүршітіңіз қазақшаны қанша меңгергенімен олар қазақ тілін байытпайды, қазақ тілін ары қарай дамыта алмайды. Қазақ тілін дамытатын да, байытатын да қазақтардың өздері.

Ыстанбұлда қазақ қоғамы бар. Төрағасына телефон ашып, жағдайды түсіндірдім. 3 сағат ішінде әр секцияның басында қазақ тілінде сөйлейтін аудармашыларымыз сақадай сай тұрды.

… Бір кездері тілдік тұйықталуды бастан кешкен жапон тілі қазір әлемнің төрт тарабына еркін тарауда. Өйткені жапон тілін дамытуды мемлекет түгел өз мойнына алған. Бюджеттен қаржыландыратын шет елдердегі Жапон қоры мен Жапон тілі мұғалімдерінің қоғамы Сыртқы істер министрлігімен тізе қоса отырып, 1983 жылы ғана әлемнің 105 орталығы мен 359 ұйымын мұғалімдермен, бейнебағдарламалармен, слайд, сөздік, оқу құралдарымен қамтамасыз еткен.

… Әлемнің Қытай, Түркия, Франция, Латвия және т.б. көптеген елдерінде Тіл заңын іске асыру мен оны бақылауды жүзеге асыратын арнайы мекемелер жұмыс істейді. Мысалы, Латвияның «Әкімшілік құқық бұзу туралы» Заңы бойынша кәсіптік міндеттерін атқаруда мемлекеттік тілді белгіленген дәрежеде пайдаланбағаны үшін өте үлкен айып салынады. Одан түскен қаражатты тілді дамытуға жұмсайды.

… Тіл тазалығы жөнінде Түркия, Франция мемлекеттерінің жүргізіп отырған саясаттарының сабақтары мол. Түркиядағы Ататүрік бастаған тіл реформаларының орны бөлек.

… Франция президенті Жорж Помпиду кезінде француз тілінің тазалығын қорғау комитетін құрған. Ал 1985 жылы Франсуа Миттеран компьютер бағдарламаларын ағылшын тілінде жүргізуге тыйым салды. Бүгінде Франциядағы саяси партиялар мен қозғалыстар «англо-американдық тілдік империализмге» қарсы күресуде. Мұны барынша қолдаған Сенат «Француз тілі туралы» жаңа Заң жобасын талқылауда. Ол Заң бойынша Францияда француз тілінің тазалығы мемлекет тарапынан жан-жақты қорғалады. Заңда 3500-ден астам ағылшын терминін қолданыстан шығару көзделген. Ал орынсыз қолданғандарға айып салынады.