Тоқболат Еңсегенұлы

Сондай-ақ,шумерлер мен көне түркі тілдерінде де біршама ұқсастық бар. Мысалға, шумер тіліндегі “ада” қазақша “ата”, көне түркі тілінде “дада, ада” деп айтылады. Шумер тілінде “ама”-қазақша “ана”, көне түркі тілінде сол сөз “ама, аба” деп айтылады. Шумер тіліндегі “думу”-қазақша “ұрпақ”, түркі тілінде ‘’тума’’ деп айтылады. Шумерлер адамды ‘’Ши’’ деп атаса түркі тілінде сол сөз ‘’Щи, Чи’’ деп айтылады. Шумерлер шопанды ‘’Шуба, Сипа’’ десе, түркі тілінде шопан сөзі ‘’Чупан’’ деп аталады. Шумер тіліндегі ‘’Емек’’ қазақша ‘’тіл’’ деп аталса, түркі тілінде ‘’емек, емук’’ деп айтылады. Шумердегі ‘’Уш’’үш сан атауы түркі тілінде де “уш” деп аталады. Шумер тіліндегі “кен” қазақша “кең” сөзі көне түркі тілінде де “кен” деп аталады. “От” сөзі шумерше “уд” деп аталса, түркі тілінде де солай ‘’уд’’ деп айтылады. Бұл келтірген дәлелдерімізге шумер және көне түркі тілін салыстырып зерттеген ғалымдардың бірі А.Бахтидің: ‘’Мы расмотрели 46 слов, из них 33 слова польностью схожи, т.е. более 72%, 13 слов схожи по корню т.е 28 %’’,деп жазғаны негіз (1, 21-б.). Көне түркі руна жазуы мен Шумер сына жазуы және олардың тілдерінің арасындағы ұқсастықтар көне түркі мәдениеті дүние жүзінде алғашқылардың қатарында қалыптасқанын тағы нақтылай түседі. Сонымен, көне түркілер бағзы заманнан мекендеген Орта Азия, соның ішінде Амудария мен Сырдарияның Арал теңізіне құяр төменгі ағысының аралығындағы Хорезм өңірі–әлемдік мәдениеттің алғашқы бастау алған орталығының бірі болып табылады.

Орта Азиядан Месопотамиядағы екі өзен аралығында қоныс аударған шумерлер өздерімен бірге көшпелілер мәдениетінің озық үлгілерін ала келгені, шумерлерге қатысты кез-келген мәселелер төңірегінде салыстырып қарағанда шындыққа сай келіп тұрғандығы танылады. Мысалға, көне түркілердің кәсібі  мал шаруашылығы болса шумерлерде де тап солай. Атап айтқанда, көне түркілерде қой түлігіне қатысты 100 сөз болса, шумерлерде де қой тұқымына қатысты екі жүзге жуық сөз бар екен. Көне түркілер ел басқарған билеушісін Тәңір жарылқап жіберген құдірет санап, жарты құдайға теңесе, шумерлер де ел әкімдерін солай көсем санап құрметтеген. Көне түркілер дүниеден өткен ірі тұлғаны соған қатысты қымбат мүліктерімен қоса жер астына жіберсе, шумерлер де сол дәстүрді пайдаланған. Көне түркілер күнге, отқа, жерге, суға табынса, шумерлер де солай жасап, күн құдайын “Тамуз” деген, қазақта ең ыстық ай “тамыз” деп аталады.Шумерлер Жер, су құдайын “Энлил”, перзентті қорғайтын құдайын “Иштар” деп атаған. Бұрын шыққан кітапта біз арнайы зерттеп тұжырымдағандай, көне түркілер көктегі жалғыз жаратушы Тәңірге табынса (2), шумерлер де сол нанымды иеленген.

Осы мәселе жайлы А.Бахтидің: ‘’Шумеры поэтому верховным богом считали древнешумерского бога неба Ану-дингир, что значит бог неба. Интересно, что шумеры свое небесное божество Ану назвали также Дингир. Шумерские звонкие согласные соответствуют тюркским глухим. Например: шумерские “Д” и тюркские “Т”, “Дінгір-тенгір”, деп дәлелдегені біздің пікірімізді нақтылай түседі (1, 22, 92-б.). Бұл сала бойынша ірі ойшыл О.Сүлейменов шумер мен көне түркі тілдері арасындағы сабақтастықты тереңдете зерттей келіп: «Үшінші жағынан шумер және көне түркі тілдерінің жақындығы сондай, тіпті салыстыратын материал көлемі шағын болғанда да, ол жақынырақ айқын сезіледі. Өйткені, бұл тілдердің арасында пәлендей үлкен фонетикалық айырма бітіп үлгірмеген. Асты сызылған сөздер менің қосқаным»,– деп жазды (3, 240-б.). Қысқасы, шумер сына жазуы мен көне түркі руна алфавиті арасындағы ұқсастықтар және де бұл екі ел тұрмысындағы ежелден қалыптасқан сабақтастықтар көне түркі жазба мәдениетінің түп-төркіні тіпті тереңде жатқандығын айғақтап тұр. Тіл білімі мен тарих саласының мамандары бұл мәселені арнайы тереңдете зерттесе ғылымға тың серпіліс туғызатыны байқалады. Көне түркі және қазақ халқының таңба, белгілерінің осы көне түркі руна жазуының жасалуына қатысы бүгінгі кезге дейін ауызға алына қоймаған күрделі де құнды салалардың бірі. Өзгесін айтпағанда, тек ғана аталар жасаған бір таңбаның өзі бір ру, тайпаның бүкіл тұрмыс-тірлігін, кәсібін, наным, сенімін ашып беріп, мәдениет деңгейін танытады. Егер қазақ таңба-белгілерін ретімен түгел жинап сыр-сипатын ашса, ең бірінші қазақ тарихын шынайы түрде толымды етіп жасауға жол басталар еді. Бұл әуелі тарих пен тіл мамандарын ірі жетістікке апаратын өте асыл қазына. Әрине, бұл қасиетті мұраның кілтін тауып, құпиясын ашуға қара басының, қарнының қамын ойлап, айламен жұлқып-тартып қорғап, өз мүддесін орындаған соң тояттап қалатын пенделердің бейшара қарекеті емес, бұған халқының қамын, арын ойлаған, бойында ұлттық намыс оты лаулаған адамдардың құлшынысы керек. Зерттеп отырған тақырыптағы кейбір соған қатысты мәселелердің мәнін түсінікті етіп жеткізуге себепші болатын бабалар қалыптастырған таңба-белгі жөнінде қысқаша сөз қозғау қажеттілігі байқалады.