Тренинг ағылшын тілінен аударғанда «train»-жаттықтыру, жаттығу деген мағынаны білдіреді

Қатысушыларға үш түрлі қозғалыс :

қолды кеуде тұсында айқастыру,

ашық алақанмен қолды алға созу,

түйілген жұдырықты қол көрсетіледі.

Жүргізушінің «Бір, екі, үш! », командасы бойынша: қатысушылар өзіне ұнаған кейіпті көрсету керек (ұнағанын). Мақсатымыз барлығы немесе көбі бірдей қалып көрсеткені.

Жаттығуды орындау:

Бұл жаттығу сіздің жұмысқа қаншалықты дайын екендіктерңізді көрсетеді. Егер де көпшілігі алақандарын көрсетсе, онда, бұл олардың жұмысқа дайындығын көрсеетеді. Жұдрық агрессияны, Наполеон қалыбы – тұйықтық немесе жұмыс жасағысы келмеушілікті көрсетеді.

Мақсаты: Жақсы көңіл-күй, жылулық сыйлау, бала өз көңіл-күйін түсініп, оған баға беруге үйрету.

Барысы: Денелеріңді бос ұстап, ыңғайланып отырып, көздеріңді жұмыңдар. Өздеріңді жағажайдамыз деп сезініңдер. Күн жарқырап сәулесін төгіп түр. Күн шуағының жылуын сезініңдер.

Тақырыбы: "Қуаныш".

Мақсаты: Балаларды бір-біріне қуаныш сыйлай білуге үйрету. Барысы: Балалар әуен ырғағымен екі қолдарын бүйірлеріне таяп, еркін, бірін-бірі көргендеріне қуанышты екенін айтады. Содан соң, оң қолын жүрегінің тұсына сол қолымен, одан кейін екі қолын кеудесіне қойып тілегін жалғастырады. Осындай қимыл барысында балалар ішкі тебіреністерін байқайды. Барлығы осы қимылды қайталайды. Олар бір-бірімен мейірімді қарым-қатынаста болып, айналасын қуанышқа бөлейді.

Бұл медитативтілік техника денедегі қысымды түсіруге бағытталған, музыкамен орындалады.

Жүргізуші. Жайланып отырыңыз, көзіңізді жұмыңыз. Терең демалыңыз, денеңізді бос ұстаңыз, денеңізді ауырлап бара жатқандай және оны теңіз толқынының лебі ұрып жатқандай сезініңіз. Өзіңізді жартастың үстінде тұрмын деп есептеңіз және алысқа көз жіберіңіз. Сіздің алдыңызда көгілдір теңіз, ашық аспан және күн. Теңіз барқалыпты дем алып, асау толқындары жағаға соғылып, қайтадан кейін қайтуда.

Теңіз толқындарының шуын естіп, толқындарға қызыға қарап, жағалаудағы теңіздің тұзды ауасын жұтып тұрсыз. Өз бойыңыздағы асқан ауыртпалықтан бір сәтке болса да арылғандайсыз. Сіздің рухыңыз жайлылық сезіміне толы. Сіз төменге түсіп, аяғыңызды шештіңіз, жалаң аяқ құмның қызуы мен жұмсақтығын сезіне отырып жүрудесіз. Міне сіз судың жанына келдіңіз, толқындар сіздің аяғыңызды жуып жатыр, су жып-жылы әрі жұп-жұмсақ. Сіз қолдарыңызды бос тастап, басыңызды шалқайттыңыз. Күн сәулесі мен жеңіл самал жел сіздің бетіңізді өбуде, теңіз толқындарының тамшылары сіздің денеңізді баурап алғандай. Ерніңізде теңіздің тұзды суының кермек дәмі және бақыт күлкісі. Сіз өзіңізді кішкентай бала сияқты сезініп, жүгіргіңіз, секіргіңіз, су шашып ойнағыңыз, күлгіңіз келеді. Өзіңізге осы бірнеше минут ішінде не істегіңіз келсе, соны істеуге рұқсат етіңіз.

Сіздің қайтатын уақытыңыз болды. Міне сіз тағы да жардың басында тұрсыз. Сіздің демалыс пен бақыт сыйлаған ғажайып әлемге алғысыңызды айтыңыз. Көздеріңізді асықпай ашыңыз!

Қандай сезімде болдыңыз? Не сезіндіңіз?

Барысы: Қатысушылар дөңгелене шеңбер жасап, қолдарын ұстасып тұрады. Жүргізуші жай ырғақты даусымен: "Біз -бәріміз бірге, үлкен, қайырымды жануармыз. Кәне, тыңдап көрейікші, ол қалай тыныс алады екен?". Барлығы бірге өзінің және көршісінің тыныс алуын тыңдап көреді. Ал енді бәріміз бірге бірдей тыныс алып көрейікші. Тыныс аламыз - бәріміз бір қадам алға, дем шығарамыз - бәріміз бір қадам артқа. Тыныс аламыз - екі қадам алға, дем шығарамыз - екі қадам артқа (2-3 рет қайталаймыз).

"Жануар тек қана бұлай дем алып қоймай, оның үлкен қайырымды жүрегі де, осылай нақты соғады. Соғады - бір қадам алға, соғады - бір қадам артқа т.с.с. Біз бәріміз осы жануардың тынысы мен жүрегінің соғуын өзімізге аламыз".
«Табиғат мінезі» жаттығуы

Қане, барлығымыз тізбектеле тұрайық. Көзімізді жұмып, өзімізді табиғат аясында тұрғандай сезінейік. Күн тамаша ашық, күн сәулесі шуақ шашып тұр, айнала тамаша көрініске толы. Енді, көзімізді ашып, өзімізді еркін сезінейік. Алғашқыда бәрі жақсы болып тұрды да кенет, аяқ астынан жеңіл жел соқты.

Алдыңызда тұрған адамның арқасынан жәмен ғана қолмен жеңіл желдің самалындай етіп сипаймыз.

Жел күшейді – енді алдыңыздағы адамның арқасын қатты уқалай бастаймыз.

Кенет, боран басталды - енді боран күшіндей екі қолмен айналдыра күштірек уқалаймыз.

Содан кейін, аяқ астынан жай ғана жаңбыр сіркірей бастады – енді қолымызбен жаңбырдың тамшысындай жәймен ұрамыз.

Бір кезде қатты жауын жауды – біз қатты жауын сияқты арқамызды саусақтң ұшымен жоғары төмен сипалаймыз.

Аяқ астынан бұршақ жауды – арқамызды саусақ басымен бұршақ жауғандай қаттырақ ұрамыз.

Бір кезде бәрі басылды, күн жарқырап ашылып, адамға бір күшті шуақ берді. Енді алдымыздағы адамдармен алмасамыз. Осы жаттығуды сізге алдыңызда тұрған адам орындайды.

Тақырыбы: "Айдаһар"

Мақсаты: Көпшілікпен ойынның ережесін ұстана ойнауға үйрету, қарым-қатынасты нығайту.

Барысы: Ойыншылар бір қатарға бір-бірінің иығынан ұстап тұрады. Бірінші ойыншы айдаһардың "басы", ал соңындағылары "құйрығы". Басы құйрыққа дейін жетіп, оны ұстауы керек. Ойынның шарты бойынша айдаһардың денесі бөлініп кетпеуі қажет. "Бас" "құйрықты" ұстаған сәтте, ол құйрыққа айналады. Бүкіл ойыншы екі рольде ойнап болмайынша ойын жалғаса береді.

Арт-терапиядағы диагностика

1.Дайындық кезеңі яғни, шығармашылық жұмысқа дайындық. Бұл кезеңнің міндеті - топ мүшелерінің спонтандық көркемсурет іс-әрекетіне дайын болулары және топ мүшелерінін өзара тіл табысып, қарым-қатынасқа түсе алуы. Бұл жерде психологиялық ойындар, қимыл-қозғалыс, билейтін жаттығулар, бейнелеу өнері кіреді. Осы жаттығуларды орындаған кезде саналы түрде бақылау жойылады да реалаксация жүреді.Визуалды, аудиалды, кинестетикaлық сезімдерді дамыту. Бұл жерде әуен және би терапиясының элементтері бар суретті пайдалануға болады. Көптеген советтік шетелдік ғалымдардын: (С.С.Корсаков, В.М.Бехтерев, К.Швабе және т.б) айтуынша әуенді терапия ретінде пайдаланады. Әуен адамның көңіл-күйіне әсер етеді және емдеу үрдісін көп әсерін тигізе отырып, толық жазылуына мүмкіндік беріп, озінің ішкі жан-дүниесін білуге, түсінуге мүмкіндік береді. Терапия кезінде сөзі жоқ әуенді таңдау керек және даусы топ мүшелерінің біреуіне ұнамай қалса да, басқа әуен қосу керек. Соңын бимен және қимыл-қозғалыс терапиясымен ұштастыруға бола

2.Жеке дара бейнелеу жұмысымен шұғылдану. Бұл кезең өзінің түйінді мәселесі мен жан күйзелісін зертгеуге арналған жеке дара бейнелеу жұмысы. Спонтандық шығармада, яғни бейнелеу жұмысында адамның санадан тыс процестері (қорқыныш, түс көру, ішкі қарама-қайшылықтар, балалық шақтағы елестер) көрінеді. Сонымен қатар, арт-терапия адамның ішкі күйін ашуға көмектеседі. Осының арқасында адам сөзсіз-ақ айта отырып өзінің мәселесі жайында түсінеді және өзінің бойындағы қасиеттерін тани отырып, талдау жасап үйренеді. Топ мүшелерінің суреттері арқылы қимыл-қозғалыс, тәртіптерін білуге болады. Топ мүшелері экспрессияға дайындалу деңгейі арқылы, арт-терапевтпен қатынасқа және өзінің күйзелістерін ашық айта алуларынан ерекшеленеді. Кейбір адамдар суретін идеалды, әдемі салуға тырысады. Бұл кезде оларға суреттің әдемілігі бағаланбайды деп ескерткен жөн. Керісінше, ең қажеттісі спонтанды шығармашылық үрдіс, сурет салушының эмоциялық жай-күйі, оның ішкі дүниесі және өзін-өзі көрсетудегі адекватты заттар

3.Вербалды және вербалды емес қарым-қатынасты жақсарту. Бұл кезеңнің міндеті топ ішіндегі қарым--қатынасты жақсартуға жағдай жасау. Топ мүшелерінің әрқайсысына өз жұмыстарын көрсетіп, бейнелеу жұмысы кезінде пайда болған байланыстар, ойлар, сезімдер жайлы айтулары керек. Топ мүшелерінің ашық болуы, ашылуы, сол адамның жеке ерекшеліктеріне, арт-терапевтке, топ мүшелеріне деген сенімінен айқын көруге болады. Егерде, белгілі-бір себептермен суреті жайлы айтқысы келмесе, оны қинауға болмайды. Топ мүшелеріне салған суреттеріне ат қойып, әңгіме айтуларын сұрауға болады. Мұндай бастама ішкі жан дүниелерін ашуға көмектеседі. Топ мүшелерінің суретері арқылы барлық маглұмат алуға болады.

4.Кішкентай топтар арасындағы топтық жұмыс. Топ мүшелері кішкентай қойылымдарды қоюына болады

5.Рефлексиялық талдау. Бұл қортынды кезең болып саналады. Яғни, өздерін және басқа да топ мүшелерін жақыннан түсінісе бастайды. Арт-терапия шығармашылық процесс. Арт-терапияда белгілі бір нұсқаулар, талаптар болмауы керек. Және топ мүшелері берілген тапсырманы қалай орындайды, қандай түспен бояйды, оны өзі біледі. Сонымен қатар, арт-терапияда басқалармен салыстырушылық болмауы керек. Суреттің әдмілігі талданбайды, мағынасы талданады. Арт-терапевт топ мүшелеріне тапсырма бергеннен кейін, олардың бейнелеу, көркемдік іс-әрекетіне неғұрлым көп араласпаса, соғүрлым эффект жақсы болады. Арт-терапия сабағында әуенді, әнді, қимыл-қозғалысты, биді, драманы, поэзияны, шығарманы пайдалануға болады.

Жеке сурет салу

Жеке сурет салу барсында ескерілетін жағдайларға тоқталсақ. Мақсаты.Бұл тапсырма сабақты бастауға жақсы сәйкес келеді.

Топ мүшелерінің шығармашылығының бастауы сонымен қатар оларға өздерінің эмоцияларын түсінуге және бір-бірімен танысуға көмектеседі.

Қажетті уақыт. 1сағат.

Қажетті құралдар. Қағаз,түрлі-түсті қаламдар және борлар, бояулар. Сонымен қатар мүсін соғуға қажетті саз балшықтар.

Дайындық. Қажет етпейді.

Процедура. Топ мүшелері қағаз, түрлі-түсті қаламдардан таршылық көрмеуі қажет. Әр адам өзімен-өзі жеке қала алатын орынға жайғасады.

2 минуттай уақыт ойларын жинақтауға, сезімдеріне құлақ асуына беріледі. Оларға алдағы жұмыстың шығармашылық жағын ойлаудың қажеті жоқ.Топ мүшелері жәй қалам алып сурет салуды бастайды.

Өзінің сезімдерін білдіру үшін сызықтарды, фигураларды түрлі-түстермен салуғада болады. Бұл жерде сурет салушыға берілетін тапсырма символдық түрде өзінің сезімдерін, ол сол кезде өзін қалай сезінсе, жоғарыда болмаса төменде екендігін айқын бейнелеу. Топ мүшелеріне белгілі-бір нәрсені бейнелеуге күштеудің қажеті жоқ, сол уақытта басына не келсе, соны бейнелеуге тырысуы қажет. Топ сурет салып аяқтаған соң, басқалардың жұмыстарынан алған әсерлер туралы пікір алысады, бірақ оларға баға беруге тырыспауы керек. Өздері бейнелеген суретте, өздерінің сезімдері қалай көрініс тапқандығы жөнінде айтуларына болады.

Жұптасып сурет салу

Жеке сурет салудан жұптасып сурет салудың өз ерекшелігі де бар. Осыған мән берсек.

Мақсаты. Бұл тапсырма жеке тұлғалардың арасындағы шиеленісті зерттеуге жақсы көмектеседі.

Қажетті уақыт. 0,5-1 сағат.

Қажетті құралдар. Қағаздар, түрлі-түсті қаламдар және борлар.

Дайындық. Әдейі ұйымдастырылған дайындықты қажет етпейді.

Процедура. Әрбір топ мүшесі өзіне жұп таңдайды. Ескертетін жайт, ол өзіне жұп ретінде, кіммен қарым-қатынасы анықталмаған, өзі жақсырақ танысқысы келетін адамды алады. Екеуінің арасына үлкен қағаз жатады, әрқайсысы өзіне қажетті көптеген түрлі-түсті борларды алады. Олар қағазды бірлескен шығармашылығының кеңістігі ретінде қабылдап, жұмысты серіктер бір-бірінің көзіне тіке қараудан бастауы керек. Осыдан соң, үлкен қағазға өздерінің үнсіз спонтандық сурет салуда сезімдерін бейнелеуге кіріседі. Олар қарым-қатынасқа тек фигура және сызықтар, түрлі –түстер арқылы ғана түседі. Сурет салуды аяқтаған соң, жұптар өздерінде болған әсерлер туралы пікір алмасады. Олар жұптарының суретіне қарағанда, өздерінде болған эмоцияналды реакциялар туралы, екеуінің суретіндегі сәйкестіктерге, мінез-құлық ерекшеліктеріне, авто демонстрация етіп отырған топтағы әр серік өзінің серігі туралы жаңа бірнәрсе білуге ұмтылуы қажет.
Топтық сурет салу

Топтық сурет салудың өзіне тән ерекшеліктерін ескерсек, онда жұмыстың сапалы өңдеуіне өз ықпалын тигізеді.

Мақсаты.Бұл тапсырма топ мүшелерінің шығармашылық жұмысқа әркім өз үлесін енгізуге болады. Бұл топтағы рөлдік қарым-қатынасты және қатысушылардың индивидуалді тәжірбиесіне басқалардың әсерін айқындау үшін күшті тәсіл болып табылады.

Қажетті уақыт. 1сағат.

Қажетті құралдар. Қағаздар, түрлі-түсті қаламдар және борлар.

Дайындық. Барлығы дөңгеленіп отырып, әр адам не қажет деп тапса соны бейнелеуді бастайды. Басқарушының сигналына кейін, барлығы өздері бастаған суреттерін сол жақтағы көршісіне береді де, оң жақтағы көршісінің бастаған суретін алады. Осыдан кейін, әркім алған суреттерін өз суреттері сияқты ары қарай жалғастырады, оған өздері қалаған өзгертулермен, толықтырулар енгізе алады. Келесі сигнал берілгенде, тағы сол секілді, сол жаққа суретті береді де, оң жақтан алған суретті жалғастырады. Әр топ мүшесі өзі бастаған суретті алмайынша осылай жалғаса береді. Қатысушыларға өздері бастаған суреттердің қалай жалғастырылғанын қарағанда өздерінде пайда болған сезімдерді ұғынуға ұмтылулары керек. Әр топ мүшесі суретті сол күйінше қалдырады ма жоқ, әлде өзгертулер енгізеді ме, оны өзі біледі. Топ мүшелері өздері жасаған жұмыстарынан алған әсерлерді талқылайды. Бірлескен сурет салуда, қарама-қарсы нұсқасы ол қатысушылар ортақ бір композицияға өздерінің үлестерін қосады. Сонымен қатар, әрбір қатысушы өздерінің көңіл күйлері туралы топпен бірге ортаға салады. Әрбір қатысушының топтық тәжірбиеден алынған жұмысқа өзінің жеке қатынасын білдіру арқылы жұмысты аяқтаймыз

"Көңіл-күй бейнесі мен пластикасы"

Пластилинмен және түсті қамырмен жасалатын жұмыс.Қамыр кішкентай балалар үшін қолайлы әрі қауіпсіз материал болып табылады. Осы жаттығуды агрессивті эмоциялар, деструктивті мінез-құлық, қорқыныш терапиясында қолданған пайдалы. Бастапқы кезде белгілі бір түсі бар қамыр немесе пластилиннен келісті форма жасау ұсынылады. Кейін көңіл-күй түсіне сәйкес қатысушылар топқа бірігеді. Әркім өз оқиғасын айтып береді. Кейін индивидуалды жұмыстардан бір түсті ұжымдық композиция жасалады (Тақырыптар: «Менің әлемім», «Менің жан дүнием», «Пластилиннен жасалған кала», «Пластилинді жұмақ», т.б.). қатысушылар өнімінің тақырыбы мен сюжетін, атын өздері ойлап тапса дұрыс болады. Материалдардың иілімділігі жұмыска көптеген өзгерістерді енгізуге, сәйкесінше эмоциялық көңіл-күйді түзетіп жақсартуға жағдай жасайды. Жағымсыз эмоциялар топтың жағымды, тілектестік атмосферасында еріп, жоғалып кетуі мүмкін. Осындай мақсатта терапия ұжымдық форма жасаумен аяқталады, яғни жеке пластилиндік фрагменттерден бір түсті «Көңіл-күй шарын» жасау. Осы жаттыудың басқа түріндегі нұсқay нақтырақ болуы мүмкін: 1.белгілі бір көңіл-күйді бейнелеңіз (немесе өзіңіздің қиялдарыңызды; бақыт, сұлулық, махаббат, еркіндік, сезім, т.б. туралы түсініктеріңізді). 2.өзіңіздің «мен» бейнесін жасаңыз (субтұлғаны).

«Сезімдерді бояу»

Осы жаттығуды екі кезең бойынша өткізген дұрыс. Бастапқыдан қатысушылар А4 парағына абстракты түрде сызықтар мен формалар арқылы өз тәжірибесінен белгілі ең жақын сезімдерді жай қаламмен бейнелеуі керек. Мазасыз және тұйық балалармен жұмыс жасаған кезде АЗ форматын, көркемдік көмірді немесе сангинаны қолданған дұрыс. Бейнеленген сезімдердің атауы суреттердің екінші бетіне жазылады. Кейін әр бейнеге сәйкес түсті таңдай отырып суреттерді бояу қажет. Бұл жаттығу көркем түрде теренде жатқан сезімдерді бейнелеуге, яғни іштей серпіліске жетуге көмектеседі. Бұл өздерінің эмоцияларын ұстай алмайтын және агрессия немесе деструкті мінез-құлыққа бейім субъектілер мен жұмыс жасағанда пайдалы. Психологтың міндеті өздерінің сезімдерін шынайы білдіруге және басқаларға қатысты сыйластықпен қарауға түрткі болу. Балаларға сезімдер мен моральді байланыстыра білуді үйрену керек. Біртіндеп өзінің басым сезімдерін зерттеуге және анализдеуге қажет құнды тәжірибе мен батылдық жиналады. Осындай сезімдерді үғынуға көмектесу арт-терапиялық ойындар мен жаттығулардың психотерапиялық қорын құрайды. Себебі ұғынылған және ұғынылмаған эмоциялардың арасындағы конфликт невроздардың негізі болып табылады.

Балалық еске түсірулердің сөздері мен суреттері субъектінің ішкі өмірімен байланысты сезімдерді шығармашылық тұрғыдан айқындауға үлкен түрткі болып табылады. Сондықтан бірнеше терапиялық сабақтардың тақырыбы мынадай болуы мүмкін: «Өзіме бала сияқты ойнауды рұқсат ете аламын». Тапсырмалардың бірі: жазбайтын қолмен балалық шақтан ең сүйікті ойынды салып, суретке атау беру керек. Мақсатқа байланысты нұсқау балалық еске түсірудің эмоциялық бояуын таңдауға еркіндік қалдырады. Дәлірек айтқанда: -жазбайтын қолмен балалық шақтың белгілі оқиғасын салу; -жазбайтын қолмен балалық шақтьщ ең жарқын еске түсіруін салу. Жұмыста жұмсақ бейнелеу құралдарын (балауыздан жасалған борлар, пастель) және форматы үлкен қағаздарды (АЗ және одан үлкендерін) қолданған дұрыс. Оң қолмен жазатын адамдар сол қолымен сурет салу кезінде өздерінің қабілеттерінің шекарасын кеңейтеді, сана бақылауын азайтып, сезімдерге қарайды, яғни спонтанды бола бастайды. Ол өз суретінің көркемділігі туралы ойламай, жай сурет сала бастайды. Осындай кезде күшті қайғырулардың, балалық қорқыныштың көрініс табуы және жарқын шығармашылық бейнелердің пайда болуы мүмкін. Неліктен осы балалық ойда пайда болғанын талқылаған дұрыс. Адам бейнелермен жұмыс істеу кезінде өзін қалай сезінді және өзін қазір қалай сезініп жатыр? Еске түскен оқиғаның азтордың «өмірлік сценариімен», мінезқұлықтың басым жақтарымен қандай байланысы бар? Оның қазіргі өмірінде қалай көрініс тауып жатыр?. Келесі терапиялардағы балалық еске түсірулердің тақырыбы мынадай болуы мүмкін: «Менің бірінші өтірігім», «Есте қалған оқиға», «Мен - кішкентай бала», «Мен кішкентай болған кезімде ... », «Балалық құпия», т.б.

Бұл негізіен кооперпацияға арналған жатгығу. Жатгығу cәттi болу үшін әр ойыншы бірін-бірі жан тәнімен түсінісуі керек, нәтежиесінде ойынның баяу жүруіне қарамастан олар бір ритмге және бірдей жағымды көңіл күйде болуы керек. 1.Ойыншылар шағын 5-6 адамнан тұратын топқа бөлінеді. Әр топ өздерінің шеңберлерін жасап бір басшы сайлайды және ол жоғары дауыспен үшке дейін санау керек. Топ басшы «3» деп айтқан cәттe қалғандары бірдей түсті айтып хормен айту керек. Мысалы: қызыл, қара, көк. Ойынның мақсаты - әр топтың мүшелері алдын ала келіспей ақ бәрі бірдей түсті айтуында. Осымен қоса мына шартгарды орындау керек: ойыншылар бір түсті екінші рет қайталамау керек. 2.Жатгығу барлық ойыншы бірдей түсті айтқанда бітеді. Жалпы алғанда, ұсынылған жаттығулар жан-жақты болып табылады. Олар айна секілді шынайы өмірдегі адамның мінез-құлық моделін бейнелейді.

Ертегі терапия

Ертегітерапия туралы ұғым беру, маңыздылығын ашу. Ертегітерапияның түрлерімен таныстыру, тиімділерін тәжірибеде пайдалану. Ертегітерапияның түрлеріне арналған ойындармен танысу. Қатысушылардың достық қарым-қатынасын, ұжыммен жұмыс жасауды арттыру.

«Ертегілер елінде» арт-терапиялық жаттығуы.

Нұсқау: Сіздерге белгілі бір ертегі бейне фильм көрсетіледі. Сол фильмді көріп болған соң өздеріңіз естеріңізде қалған жерлерін бейнелеп көрсетіп бересіздер. /бірінші топ мазмұнын айту; екінші топ эмоция арқылы дауыс ырғағын салу; үшінші топ көрініс; төртінші топ талдау/

Қыстың суық күндерін де сырқа шығу мүмкін болмаған жағдайда балалармен құммен ойнайтын түрлі ойындар және ойынсауықтар ұйымдастырылады.

Ойын түрлері:

«Ненің ізі».

«Келесіге бер»

«еркін ойындар»

Бейнелеу терапиясын қолданудың негізгі мақсаты- баланың немесе ересек адамның қандай да бір қимылды таңдауына қарамастан, баланың өзін-өзі тануына және өз әлемінде өмір сүруіне демеу беру болып табылады.

Сурет салу- ешқандай ересек адамның көмегінсіз ең күшті өзін таныту түрімен байланысты болады. Өзінің ішкі сезімі мен өзін теңестіруді көрсетуіне жол ашады. Балалардың сезімін сурет салу арқылы бейнелеу әдістері шектеусіз. Балалар бояуға қолын малып қағаз бетіне із қалдыруды жақсы көреді. Бала бояу түрін өзінің жай күйіне байланысты таңдайды. Бояудың түстері сезімнің жағдайына тең келеді.

Саусақ живописі- ешқандай құралдың көмегінсіз тек саусақпен бейнелеу. Ол үшін баланың әрбір саусағын әр түске матыру арқылы парақ бетіне әртүрлі сызықтар, нүктелер, саусақ ұшы таңбасының, алақанның көмегімен бейнелеу. Бұл әдіс артпедагогика мен арттерапияда белсенді қолданылады. Себебі баланың қателік жасаудың алдында, сәтсіздікке ұшырау алдындағы қорқынышты жеңу үшін қолданылады.

Бейнелеу терапиясының түрлері:

1.Поролон бөліктерімен сурет салу.

2.Сабынмен сурет салу.

3.Щеткамен сурет салу.

4.Майшаммен сурет салу.

Проективті әдістер

Адамның ішкі дүниесін символикалық алмастырулар арқылы сыртқы заттар көмегімен зерттейді.

“Өмірде жоқ жануардың суреті”

“Өмірде жоқ жануар”тесті өмірде ең көп қолданылатын проективті

әдіс. Респондент бұл тесті көбінесе қиялын зерттеуге арналған деп

ойлайдыда, қорғаныстық іс-әрекетін әлсіретеді. Тесті жүргізу үшін

стандартты ақ бет қағаз және қарындаш қажет. Қаламсапты, пламастерді

және жұмсақ қарындашты қолдануға болады, алайда бұл жағдайда

диогностикалық көрсеткіш батыру күшін анықтай алмай қаламыз.

Нұсқау: ақ бет қағазға өмірде жоқ жануардың суретін салып, оны

өмірде жоқ есіммен атаңыз.

Өңделуі: ортада орналасса - қалыпты жағдай. Егер сурет оң жақта

орналасса ол қазіргі уақытпен немесе балалық кезеңіне, жағымды эмоциямен

байланысты. Егер сурет төменде сол жағында орналасса, ол өткен уақытпен,

жағымсыз эмоциямен және пассивтілікпен байланысты. Сурет неғұрлым

жоғары орналасса зерттелушінің өзін-өзі бағалауы жоғары және қоғамда өз

орнына разы емес, қоршаған адамдардың көңіл бөлуінің жеткіліксіздігіне

қарай оның өзін-өзі көрсетуі жоғары екенін байқатады. Егер сурет беттің

төменгі жағында орналасса респондент өзіне-өзі сенімсіз, өзін-өзі бағалауы

төмен, айналасындағы адамдарға да сенбейтін, көңіл күйі төмен болып

жүретін адам.

2-критерий: Жануардың басының бағыты. Егер жануардың басы оң

жаққа қарап тұрса, ол адам өзі жоспарлаған істерін міндетті түрде

орындатады. Егер жануардың басы, сол жаққа қараса, мұндай сурет салған

адам бір нәрсе істеу үшін көп ойланады және оның біраз бөлігі ғана

орындалады, кейде ол белсенді іс-әрекеттер көрсетуге қорқады. Ал егер басы

тура қараса – бұл эгоцентризм ретінде қарастырылады.

3-критерий: Бас бөлшектерінің мағынасы. Құлақ-жаңалықтарға деген

қызығушылығы айналасындағылардың өзі туралы көзқарасына мән беруі,

эмоционалды түрде қабылдайды, бірақ өз іс-әрекетін өзгертпейді. Сәл

ашылған ауыздан тілдің байқалуы - орынсыз көп сөйлейтін адам. Ерін салу

сезімталдық. Ауыздың ашық болып, ерінсіз, тілсіз ерекше сурет қорқыныш,

сенімсіздік, қауіптенуді білдіреді.

Тістердің салынуы: вербалды агрессияның белгісі.

Көз: егер көздері ерекше айшықталынып салынса, адамның

қорқынышын білдіреді.

Кірпіктер: адамның өзін-өзі көрсетуі, яғни іс-әрекетінен, сыртқы

киім кию ерекшеліктерімен айналасындағыларды таң қалдыруға көп көңіл

бөледі.

түрлерімен байланысты.

Қанаттары, қауырсындары: өзін-өзі сәндеуге, өзін-өзі ақтап алуға

арналған қасиеттері жақсы дамыған.Жалы, жүндері: сезімталдық, сексуалдық рөлде өз жынысын айқын

түрде байқататын адам.

Аяқтары: егер аяқтары фигура өлшеміне қарағанда (денесіне қарағанда)

дұрыс негізделіп салынса, ол адамның негізділігін, ойлау, шешім қабылдауда

радционалдылығын көрсетеді.

Нәзік аяқтар: немесе болмаса, қортынды шығаруда импульсивтілікті

байқатады, бір типті, қаталанбалы болуы ой-пікірінің стандарттылығын

көрсетеді. Аяқтарының детальдарының әртүрлі орналасуы – ой-пікірінің

оригиналдылығы өз беттілігін, ерекше ойлау қабілетін көрсетеді.

Фигура деңгейінен жоғары шығып тұрған бөлшектер: қанаттары,

қысқыштары, антена – адамның өмірінің әр аймағын қамтуға ұмтылысы.

Басқаларды шетке шығарып өзіне жақсы орын тандай алады. Батылдығы,

қуаттылығы, өзіне сенімділігі байқалады.

Сәндік бөлшектері: қауырсындары, бантиктері, бұйра шаштары - өзін-

өзі көрсетуге талпынысы, өзіне басқалардың көңілін аударуға тырысуы.

Құйрық: жоғары қараса адам өз іс-әрекетімен, шешімдерін жағымды

бағалайды. Төмен қараса өз-өзіне деген көңілінің толмауы, істеген ісіне,

айтқандарына өкіну.

Фигураның контуры: қорғаныш жапқыштардың болуы –

айналасыдағылардан қорғануды байқатады. Егер олар үшкір, бұрыштар,

инелер түрінде болса, бұл агрессияның белгісі. Контурларды қоюлатып сызу,

қос сызықтардың болуы – адамның қобалжуы, қорқуы, сенімсіздігін

көрсетеді. Суреттің жоғары жақ контуры қоюланып сызылса, ол өзіне жоғары

тұрған адамдардан қорғанысын көрсетеді. Төменгі контур қоюланып

сызылса, басқаларға күлкі болудан қорғану, айналасындағылардың сөзінен

қорқу, өзінен кішкентайларға бағынышты болуы, беделінің жоқтығы. Шеті

қоюланып сызылса - әртүрлі жағдайларға байланысты, кез-келген тәртіпке

өзін-өзі қорғауға дайындығын көрсетеді.

Суреттің қатты басылып сызылуы (беттін артынан байқалатын болса)

адамның мазасыздануы, қобалжуы.

Жануарды жалпы бағалау: қорқынышты болса, өзіне меніне көзқарасы,

өзінің мәнділігі бойынша өмірдегі орыны. Шеңбер фигурасы әсіресе

ешнәрсемен толықтырылмаған болса, адамның тұйықтығын, ішкі сезімін

ешкімге ашпайтынын көрсетеді.

Механикалық бөлшектердін болуы: жануарды тірі организмге қосып

алу адамның шизофренияға бейімдігін көрсетеді.

Ат қою: егер ат қойғанда мағынасы бар болса, адамның

рационалдығын, бейімделгіштігін көрсетеді.

Ғылыми мағыналы ат қойса, адамның интеллектісінің жоғары екенін

көрсетеді.

Дыбыстық ат қойса: адамның жеңіл мінездігін, қауіптік сигналдарды

дұрыс ескере алмайтынын көрсетеді.

Ирониялық ат: айналасындағыларға кешірімділікпен, ирониямен

қарайтын адам. Ұзартылған ат: қоғаныс тенденцияларының жоғары дамуы.

АВТОПОРТРЕТ

БАСЫ: интеллектісіне (ақыл-ойға)байланысты критерий

Әлсіз салынса ақыл-ойына көңілі толмайтын адамдар.

Қатты салынса ақыл-ойына көңілі толатын адамдар.

Кішкентай бас болса, ақыл-ойға көңіл бөлмейтін адамдар.

Кішкене ақырын салынса,ортада өзін көрсете алмайды.

Қатты үлкен салынса,өзін ақылдымын деп санайтын адамдар.

КӨЗІ: үлкен ашылса,сенімсіз(басқалардың пікіріне аса назар аударады).

Кішкене болса,өз-өзімен жүретін(интроверт)ойы бітпейтін адамдар.

КІРПІК: бар болса,салқын адамдар,жоқ болса,тік мінезді.

АУЫЗ: салынса,бұл тіл байлығының жеткіліксіздігі. Ауыз

салынбаса,дипрессияда жүрген адам.

Жымиған ауыз салынса,өзін-өзі қинап,сыпайы болуға тырысатын адам.

Түзу салынған ауыз, бұл кекшіл адам.

Екі шеті төмен қарай жымқырылған ауыз,бұл ештеңегекөңілі

толмайтын,енжар адам.

ТІС: көрініп тұрса, агрессивті адам.

ҚҰЛАҚ: үлкен болса,сынға қарсы тұратын адам,кішкене болса,сынға

назар аудармайтын адам. Құлақ жоқ болса,адамның интеллектісінің төмен

болуы.

Нүкте түрінде салынса,сексуалды проблемасы жоқ.Мұрынның

қанаттарының қатты салынуы агрессияның белгісі.

ҚОЛЫ: басқа адамдармен қарым-қатынасын көрсетеді. Егер қолда

қысым болса, бұл қарым-қатынаста қатал ,тұйық, өз парызын жақсы түсінетін

адам. Қол төмен қараса,қарым-қатынас нәтижесіздігі. Нәзік салынған қол

болса, физикалық энергиясының аз болуы, басқа адамдарға тәуелді

болатындығын көрсетеді, психологиялық энергиясы аз, сөз таба алмай

қалады. Қолы қысқа немесе жоқ болса, адамның сезімінің нашарлығы немесе

жоқтығы. Егер қолын үлкен қатты салса, айналасындағылармен көп

араласатын адам. Қолын қалтаға салуы немесе артында ұстауы өзіне-өзі

сенімсіз, өзі кінәлі сезінетін, ұялшақ адам. Қолы домалақ болса,

жаратылысында агрессия бар. Бірақ оны сыртқа көрсетпейді.Саусақтарыбестен артық болса, амбициозды, агрессивті адам, яғни өзін жоғары санайды.

Қолына нәрсе ұстап тұрса, қарым-қатынастың қандай екенін көрсетпеуге

тырысатын адам.

АЯҚТАРЫ: денесінің көлеміне байланысты. Аяғы ұзын болса, еркін

жүретін адам. Қысқа немесе жоқ болса, өмірде психологиялық тіректері

нашар және жасқаншақтығы көрінеді.

ПОЗАСЫ: егер суреттен желкесін байқауға болса, яғни бетін тура

салмайтын болса, адамның тұйықтығы.

ДЕНЕСІ: амфаз, басы профиль болса, маңайындағы біреуден

жасқанатынын көрсетеді.

Орындықта отырса, адамның жалғыздығын көрсетеді. Бірақ ситуациядан

шығуға тырысатын адам, жалғыздықтан қорқатын адам.

Жүгіріп немесе жүріп бара жатқан адам біреуден қашып жүргендігін

көрсетеді.

Адам төсекте жатса, жалқау адам екендігін көрсетеді.

Тура салса, адамның өзін-өзі жақсы көретіндігін және енжарлығын көрсетеді

Бұл тест кең таралған тесттердің бірі.

Нұсқау: «Үй» деген сөзді естігенде, сіздің қиялыңызда қандай сурет пайда

болды, соны бірден салыңыз.

Қалалық үй.

Көп қабатты ғимарат. Бұл суретті көп адамдар сала бермейді. Себебі,

барлық адамдар «идеалды» үй салуға талпынады. Бұл сурет өз мәселелерін

ешкіммен бөліспейтін, өз-өзімен жүретін тұйық мінезді адамдарды көрсетеді.

Кішкентай аласа үй.

Шатырды аласа салған адам өзін шаршаған адам деп есептейді. Өткен

өмірінде еске алатындай жағымды сәттер болмаса да, өткенді еске түсіргенді

жақсы көретін адам.

Сарай (замок).

Мұндай сурет мінездегі жұмсақтықты, салмақсыздықты, жеңілтектікті

білдіреді. Адамның аса қиялдылығын көрсетеді. Өз міндеттерін орындап

үлгере алмайтындар.

Кең ауылдық үй.

Өз тұрғын үй орынын кеңейту қажеттілігін білдіреді. Егер осындай үй

салған адам жалғыз, баласыз болса, онда оның жанұясының құрып, бала

өсіру қажеттілігін көрсетеді. Егер үйді темір қорған қоршап тұрса, онда олтұйық мінезді білдіреді. Ал егер үй айналасында тоғай, гүлдер болса, ол

керісінше, басқаларға деген сенімділікті көрсетеді.

Терезелер.

Үлкен терезе – ашықтық, мейірбандықты білдіреді. Бір немесе бірнеше

кішкентай терезелер, торлы терезелер – тұйықтық, комплекстің барлығын,

сараңдықты, басқаларға ешнәрсе бермеу, олардан бір нәрсе алмау қасиетінің

белгісі.

Егер есік үйдің ортаңғы бөлігінде орналасса, қонақжайлылық пен ашық

жарқындықты білдіреді. Шатырлы есік – кең пейілділік пен өзіне сенімділікті

білдіреді. Ашық есік – ашықтық.. Жабық есік – тұйықтық.. Егер есік

қабырғаға жақын болса, қарым – қатынастың жетіспеушілігін білдіреді.

Мұндай адамдар контактіге тез түсе алмайды. Егер есік тым үлкен болса,

жеңілтектікті, сонымен қатар аса кең пейілділікті білдіреді.

Мұржалар.

Мұржаның жоқ болуы – сенімсіздіктің белгісі. Түтінсіз мұржа - өмірге разы

болмау, өмірден көңіліқалғандықты білдіреді. Түтінді мұржа –

кеңпейілділіктің белгісі. Мұржада ұсақ бөлшектер, кірпіш салынса - өмірлік

оптимизмді білдіреді.

• суреттің қатты басылуы – әсердің шиеліністілігі, қызбалық, серпімділік

• қарындаштың қағазды жыртып салынуы – ашу-ызалық, жанжалдық, шектен тыс белсенділік

• қарындаштың басылып салынуыны қатты өзгермелі нұсқада – әсердің тұрақсыздығы

• суреттің бәсең салынуы – алаңдаушылық, үрейлік, фрустрация

• қиылысқан штрихталуы – аса қатты бақылаушылық, шым-шытырық ойлар

• айрықша, тым ұқыптылықпен салынған сызықтар немесе сызықтардың өшірілуі және түзетілуі – өз үрей, қорқынышын қадағалау, перфекционизм

• соңына дейін жүргізілмеген сызықтар – алқыну (астения) немесе серпімділік (импульсивность)

• керекті нүктеге түспеген (жетпеген) сызық – серпімділік, аса қатты белсенділік

• сызық формасының бұрмалануы – серпілістік (импульсивность)

• ұқыптылық – алаңдаушылық, қоршаған ортаның қорқынышын қадағалау

• суреттің мөлдір элементтері – кемелденбеген, іс-әрекетіндегі өткірлік, серпімділік

• қызыл түстің шамадан тыс қолданылуы – ашу-ызаның басыңқылығы немесе белсенділік, шығармашылығы

• қара-қошқыл түстің шамадан тыс қолданылуы – жабығушылық, депрессия

• шұбар түс – манияктік бірбеткейлік

• әрең көрінетін ақшыл түстердің қолданылуы – өзінің шын сезімдерін жасыруға талаптануы

• пішіннің үлкендігі – мазасыздану жағдай, стресстік (күйзелістік) күй, серпімділік, аса қатты белсенділік, экспансивность

• пішіннің шағын мөлшері – жабығушылық, қорқу, өз-өзін төмен бағалау, ештеңеге бейімсіздігі

• әсіреттің мөлшері тым өзгермелі нұсқада болуы – әсердің тұрақсыздығы

• сурет қағаздың жоғары жартысында салынған – өз бағасын көтеруі, перфекционизм

• суреттің төмен жаққа қарай ығысуы – өз-өзіне төмен баға беруі

• сурет қағаздың шетінен шығып кетуі – серпілістік, үрей, қорқыныш

• сурет қағаздың бір бұрышында орналасқан – тұмшалану, қорғаншақтық

• пішіннің 15 градустық бұрыштан үлкен еңкеюі – психикалық сабырсыздығы, бірқалыпсыздық, тұрақсыздық

• әртүрлі қосымша бөлшектердің көптігі – өзін-өзі көрсетуі, шығармашылық қиял

• шектен тыс мұқияттылық және бірыңғай бөлшектің көптігі – ебедейсіздік, үрей, қорқыныш, перфекционизм

• бөлшектердің аздығы және схеманы пайдалану (үлгілендіру) – алқынушылық, серпімділік, әсерліліктің төмендігі, келеңсіздік

• қалай болса солай салынған сурет – серпімділік, төмен мотивациясы, келеңсіздік

• суреттердің бөлшектенуі және шектен тыс ұқыптылық, қатты өзгермілілігі – көңіл-күйдің тұрақсыздығы, бейнеленген кейіпкерге деген әртүрлі көңіл-күй қатынасы

• мазақ сурет – келеңсіздік пен әлеуметтікке қарсы және асоциализациямен сәйкестенген кәдуелгі қыр көрсету немесе өзін-өзі «жабуға» тырысу

• сайқымазақтық - өзін-өзі төмендетіп бағалау немесе келеңсіз көрсетушілік

• патша, ханзада және т.б. - талаптанудың өте жоғары көрсеткіші

• әскери қызметкер – агрессиялық

• әлеуметтікке қарсы кейіпкер немесе жағымсыз ертегі кейіпкері – келеңсіздік, асоциализациямен сәйкестенген кәдуелгі қыр көрсету

• қария, қарт-ана немесе кедей – өзін-өзі жаншу

• бай немесе кедей – материалды алаңдаушылық

• робот, инапланетиянин – өзін жалғыз сезінушілік, өз-өзімен болуы, конформдықтың төмендеуі

• арқы жағымен салынған сурет – келеңсіздік, жанжалшылдық

• қырымен салынған сурет - келеңсіздік

• төрттен бір бөлігі – шығармашылық (суретшілік) бағыт алу

• жүріп келе жатуы немесе бір жұмыспен айналысуы – шығармышылық бағыты, белсендігінің жоғарылығы

• отырған пішін – шығармашылық бағытта немесе селқостық

• жатқан пішін – селқостық немесе шығармашылық бағытта

• дене бөлігін үлкейту – дене бөлігінің қызметіне жоғары көзқарас

• дене бөлігін салмау – сол дене бөлігінің қызметін жоққа шығару

• оң және сол жақтағы дене бөліктерінің ассиметриясы (қисаюы) – ішкі жан дүниенің тепе-теңдігінің жоқтығы

• пішіннің оң жағының бұрмалануы - әлеуметтік мөлшерді сақтамауға бейім, әлеуметтік жағдай жасайтын адамдармен қарым-қатынасы қиын

• үлкен бас – қиял әлемінде қалықтау, яғни бос қиялшылдық, психикалық белсенділікке шоғырлану

• кішкене бас – өз-өзіне төмен баға беру

• басты тиянақсыз салу – ұялшақтық

• бастың желке тұсымен салынуы – шизофрениялық немесе параноидтық бірбеткейлік

• бастың ең соңында салынуы – өзаралық кикілжің

• тиянақты салынған сәнді шаш – өзін-өзі көрсетушілігі

• басында шляпа – өзінің бақылаусыз өшпенділігі алдындағы қорқыныш

• бастың жоқтығы – қатты белсенділік және өте жоғары серпімділік

• үлкен немесе айрықша көрсетілген құлақ – сезіктену, сақтық, қырағылық, сынға деген сезімталдық

• құлақтың кішкенелігі немесе жоқтығы – сынды теріске шығаруға ұмтылу, сынды қабылдамау

• үлкен мұрын мен құлақ – өзінің сырт пішініне көңілі толмау

• беттің кескіні – көбірек ақпарат беретін белгі

• беттің қаралануы – өзін-өзі жағымсыз сезінуі

• беттің бөлектеніп салынуы – өзінің сыртқы түрімен айналасындағылардың өзіне деген қарым-қатынасына алаңдаушылық

• үлкен болып ашылған көз – мазасыздық, қорғауды қажет етушілік

• көз-нүкте немесе саңылау, көздің салынбауы – үлкен серпімділік, өте үлкен белсенділік, келеңсіздік, алқынушылық, аутизация, жабығушылық, тәуелділікке қажеттілік

• бос көздер – алқынушылық, аутизация, серпімділік, асоциалдылық, қорқыныштар

• сызылып тасталынған көздер, қара көзілдірік – қорқыныштар

• көзқарастың бір жаққа қарауы – күмән, сезіктілік

• тиянақты салынған кірпіктер – өзін-өзі көрсету

• үлкен ауыз, ерінді айрықша атап көрсету – оральді белсенділік, оральді эротизм

• тісті ақситу – вербальді агрессияғс бейім

• айқасқан ауыз – келеңсіздік

• әзілді жымиыс – еркінен тыс ақжарқындық

• ауыз тек нүкте немесе жоқ – келеңсіздік, аутизация, алқынушылық, серпімділік

• айрықша көрестілген иек – артықшылықты қажет ету

• өте үлкен иек – ішкі батылсыздықты өтеуге ұмтылу

• жуан қысқа мойын – серпімділік

• ұзын мойын, әсіресе түймеге көңіл аудару – тәуелділік

• кең иық – өзін күшті сезінгісі келеді

• кішкентай иық – өзін әлсіз сезіну

• төрт бұрышты иық – шектен шыққан қорғаныш позициясы, адамдарға деген өшпенділік

• бұрыштау иық – алаңдаушылық

• төмен түскен иық – мұңды, жабырқаңқы және өзін кінәлі сезіну

• тегіс емес иық – көңіл-күйдің тұрақсыздығы

• ірі тұлға – төмен бағалау

• ұзын, созылған пішін – алқынушылық, интровертированность, анорексия

• бұрыштау немесе төрт бұрышты пішін – сенімділік немесе ара-қатынас проблемалары

• ұзын қолдар – жеңуге және жинақтағысы келеді, адамдарға бағытталу

• қысқа қолдар – бір нәрсеге ұмтылудың шектелуі, шегініске бет алыс, ішкі үндестік

• қолдың денеге жақын орналасуы немесе денеге жабысып салынуы – ішкі шиелініс, интровертированность

• қолдары арқасында, қалтасында, кеудесіне айқасқан немесе екі жағына тіркелген – әлеуметтік байланыстарда өзін- өзі қысылып ұстауы, өшпенділікті бақылау, өшпенділік және сезіктенушілік

• қолдың кең пәрменділігі – қимылға бар күшімен ұмтылуы, экстравертированность, адамдармен жақсы араласуы

• қолдары гениталийін (жыныс мүшелерін жауып тұрады) – өзінің сексуалдыдық (жыныстық) серпілісінің тенденциясын (бірбеткейлігін) бақылап отыруы

• қолдың қара етіп салынуы — агрессияның көрсетілуі

• қолды салмау – серпілістік, өзінің жыныстық қатынасы және өшпенділігіне кінәлі сезінуі, дәрменсіздігі

• жұдырықтың жұмылып тұруы – ашық наразылық

• үлкен жұдырық және өткір тырнақ – агрессия

• үлкен алақан – тез ашуланғыш мінезді, қарым-қатынаста қатты көңілі толмаушылық

• алақан суретінің салынбауы – бейімсіздік сезімі, қанаушылық, езушілік, қарым-қатынас жасай алмауы немесе қарым-қатынастың жетіспеушілігі

• экстравертті күй – кеңінен, бірақ та немқұрайлы байланыстарға бейім

• ұзын саусақтар – агрессиялық

• саусақтарын айқастырып немесе бір сызықта ұстануы – агрессиялы серпілісті басып тастағысы келуі

• саусақтары немесе қолы қараланған – жанжалшылдық
Үй және ағаш салынып оның интерпретациясының берілуі

• үй басқа суреттерден үлкен – жанұядағы тұйықтық

• басқа суреттерге қарағанда кіші – жанұялық байланыстардың бәсеңдігі, «үйге деген сезімнің» жоқтығы

• көп түзетулер мен штрихтар – жанұялық тауқыметтер

• сарай (мешіт, шіркеу, вилла) – қыр көрсетушілік

• көрініс үйдің үстінен салынған – үйге деген сезімнің жоқтығы немесе отбасылық атмосфераны көз алдына елестете алмау

• қағаздың төменгі шет жағына қарай салынуы – жанұялық немесе сырластық, ашыналық сезімде қауіпсіздіктің жоқтығы

• кем дегенде нормада бір есік, бір терезе, бір қабырға, бір шатырмен труба, ал оларға қосымша элементтері (қоршау, бұталар, соқпақ) – қауіпсіздік сезімінің жоқтығы немесе өзаралық дау жанжалды бақылау ынтасы

• өте үлкен соқпақ - “қол жеткізу” шектеулі

• үйдің маңында тар соқпақ, соңында кең – адам татулыққа үстіртін қарайды

• үйдің фундаментінде баспалдақ жоқ – өзара қатынастар оңайлықпен болмайды

• ашық есіктер – сыртқы дүниеден жылылық алуды қатты қажет етеді

• өте үлкен есіктер – басқаларға шектен тыс тәуелділік

• құлыппен немесе тұтқамен есіктер – қорғаныш ұстанымы

• есіктің жоқтығы - адамдармен шектен қиын байланыс

• терезе тек бірінші қабатта – нақтылықпен қиял арасындағы бөлініс

• форточкамен терезе – өз-өзін бақылау, қор (резерв)

• пердесіз терезе – ашық, тікелей мінез-құлық

• терезелерде тор бар – тәуелділік агрессия қорқынышы, сезіктенушілік

• терезе қақпағының жабық болуы – шектен шыққан қорғаныш позициясы

• терезе қақпағының ашық болуы – коммуникабельность

• бос терезе (рамасыз) – аутизация, байланыстардың немқұрайлылығы

• терезенің жоқтығы – өшпенділік, қашуға бетбұрыс

• кішкене терезе үлкен есік, әсіресе ашық есік — қалай болса солай қарым-қатынас

• үлкен терезелермен кішкене есік немесе терезе жоқ – байланыстарды абайлап қарау, созерцательность

• жазық шатыр (екі қабырға арасындағы бір түзу сызық) – елестетудің жоқ болуы немесе көңіл-күйдің тежелуі

• үлкен шатыр – қиялдан қанағаттанушылық іздеу

• шатырды қарындашпен қатты басып салу немесе сызықтары көп – қорғанышты қажет етуі, алаңдаушылық, аса қамқорлық, интеллектуализация, арманшыл, қорғанышты қиялдау

• мұржа – жылы сырласты, ашыналық қатынастың белгісі, кейде фаллос белгісі

• мұржаның жоқтығы – көңіл-күйде жылулықтың жоқтығы немесе маңызды бір ер адаммен жанжалда

• үлкен мұржа (труба, дымоход) – сексуалды алаңдаушылық, қамкөңілділік, эксгибиционистикалық бетбұрыс

• түтіннің көп болуы – ішкі шиелініс

• мұржаның үстіндегі бір ғана сызық – отбасылық өмірде көңіл-күйдің бостығы

• су ағатын темір науа – сенімсіздік

• көрнекті қабырғалар – эго күшімен байланысты

• қабырғалар қарындашпен қатты басылып салынған немесе сызықтары көп – қорғаныш қажеттілігі, мазасыздық, өз өміріндегі өзінің жағдайына сенімділікті сезіну

• үйдің айналасындағы шартақ – көңіл-күйге қорғаныштың қажеттігі

• үйде қарт адамдар немесе тек бір ғана адам тұрады – басушылық

• үлкен адамдарсыз балалар немесе бір бала - ата-аналардың қамқорлығынан құтылуға ұмтылу

• өте үлкен ағаш – агрессияға бейім

• кішкене ағаш – төмен бағалаушылық

• экзотикалық (ерекше) тектес ағаш – қыр көрсетушілік

• жіңішке сызықтар – ештеңеге ебі жоқтық, батылсыздық сезімі

• жіңішке үзік сызықтар – сабырсыздықты айқын көрсету

• өте қаралау немесе қатты қоршалып сызылған жаpықтық – өшпенділікпен қорғаныш немесе агрессиялық міне-құлық

• діннің (екі) сызықпен және қыртыстың дөңгелекпен белгіленуі – өзгергіштік, серпімділік

• шектен тыс сызылған дің – көңіл-күйдің жетілмегендігі, «осы жерде және қазір» принципімен өмір сүру, бүгінгі күн проблемаларымен өз-өзімен болу

• қисық дің – шегініс (регрессивное) және серпімділік мінез-құлық

• ағаш қыртысының егіжей-тегіжейлі бейнелеу, діңді штрихтау – агрессиялық қорқыныш, қорғану қажеттілігі, ипохондрия

• шектен тыс сызылған қыртыс – көңіл-күйдің тежелуі, пайымдауға бейімділіктің шектелуі

• жерге қарай өскен тамырдың шектен тыс сызылуы – өткенге бағдар, тірек болу мен байлану (привязанность) қажеттілігі, жанұялық байланыстың маңыздылығы, қауіпсіздік сезімінің жоқтығы немесе қиындыққа қатты тамырлануы

• жерсіз салынған тамыр немесе жердің үстінде ілініп тұрған тамыр – әдеттегідей бір жолға қойылмаған

• ауада ілініп тұрған тамырсыз ағаш – тәжірибесіздік, әлеуметтік бейімделудің жеткіліксіздігі, үй мен жанұяға байланудың әлсіздігі

• жер белгіленген, бірақ та тамырдың жоқтығы – көңіл-күйдің басылып қалғандығы

• жерді белгілейтін сызықтың жоқтығы – күйзеліске (стреске) берілушілік

• ағаш бұтақтары жан-жақты шашыраңқы – экстравертированность

• ағаш қыртыстарының жабықтығы – тұйықтық

• егжей-тегжей құрастырылған – реттелген қарым-қатынас, іс-әркеттің егіжей-тегіжейіне дейінгі жоспарлануына бейімділік

• құрастырылмаған (не структурированы) – кез келген байланыстар, серпімділік, жоспарланған іс-әрекеттің жоқтығы

• ағаш бұтақтары ұшы мен бітісуі – агрессиялық

• бұтақтары жоғары қарай қараған – белсенділік

• как у плачучей дивы, бұтақтары төмен қарай қараған – алқынушылық (астения) немесе жабығушылық

• қыртыстардың төбелерінде кенеттен үзіліп кетуі – басыңқылық немесе ауру қиялдарды жоққа шығару

• қыртыстардың (крона) жоқтығы – жеке болашағының елестете алмауы, өзінің перспективасын саналы түрде сезінуі

• жіңішке крона – интревертированность

• үлкен, егжей-тегіжейіне дейін өңделген крона – жоспарлау жақсы дамыған

• үлкен, өңделмеген крона – арманшылдық, қорғанышты қиял

• кепкен, сынған немесе кесілген жапырақсыз ағаш - басылушылық, психикасы жараланған

• сынған бұтақ, қуыс – жарақаттану, қазалы жағдай, зорланушылық

• айқын көрсетілген қуыс – психосоматикалық шалдығу

• кішкене немесе дөңгелек қуыс – сексуалды қайғыру немесе ерте сексуалды тәжірибе

• қуыстың қатты белгіленген контуры – жарақаттың қатты әсері

• қуыстың ішкі концентрлік дөңгелектері – өткен шақта қалдырылған «жазылған» тәжірибе

• қуыстың қараға боялуы, штрихталуы – белгілі тәжірибеге байланысты ұят

• үлкен қуыс – жаңғырту идеясын бірден ұғып алу

• қуыстағы ақ тиін немесе құс – қорғануды және қолайлы жағдайды қажет етушілік, әкелік немесе аналық амбиваленттілік .

проективные методики, тест «Кактус»
В психологии, особенно в детской больше внимание уделяется именно проективным методикам, рисуночным тестам. Через рисунки ребенок показывает отношение к миру, свое место в нем, так ж развитие своего миропредставления и мировоззрения, свой уровень умственного развития. Все то, что не сможет выявить никакое наблюдение или беседа в силу именно возрастных детских особенностей. А рисование это своего рода игра, не требующая от ребенка каких то напряжений. Рисование это творчество, сложно найти ребенка, который не любил бы рисовать.

Даже не зная всех моментов, именно психологической трактовки рисунка, любой родитель может выяснить для себя что то важное, глядя на продукт деятельности своего чада. Именно поэтому очень важна совместная работы, игра с детьми, наблюдение за их деятельностью.

Для работы необходим лист а4, карандаш. Достаточно одного цвета.

Так же необходимо учитывать все те же моменты, которые применимы ко всем рисуночным тестам:

-положение на листе,

-нажим на карандаш,

— Характеристика линий,

-размер рисунка.

Инструкция: «На листе бумаги нарисуй кактус — таким, каким ты его себе представляешь». Вопросы и дополнительные объяснения не допускаются.

Интерпретация результатов : по результатам обработанных данных по рисунку можно диагностировать качества личности испытуемого ребенка. :

Агрессивность — наличие иголок, особенно их большое количество. Сильно торчащие, длинные, близко расположенные друг к другу иголки отражают высокую степень агрессивности.

Импульсивность — отрывистые линии, сильный нажим.

Эгоцентризм, стремление к лидерству — крупный рисунок, расположенный в центре листа.

Неуверенность в себе, зависимость — маленький рисунок, расположенный внизу листа.

Демонстративность, открытость — наличие выступающих отростков в кактусе, вычурность форм.

Скрытность, осторожность — расположение зигзагов по контуру или внутри кактуса.

Оптимизм — изображение «радостных» кактусов, использование ярких цветов в варианте с цветными карандашами.

Тревожность — преобладание внутренней штриховки, прерывистые линии, использование темных цветов в варианте с цветными карандашами.

Женственность — наличие мягких линий и форм, украшений, цветов.

Экстравертированность — наличие на рисунке других кактусов или цветов.

Интровертированность — на рисунке изображен только один кактус.

Стремление к домашней защите, чувство семейной общности — наличие цветочного горшка на рисунке, изображение домашнего кактуса.

Отсутствие стремления к домашней защите, чувство одиночества — изображение дикорастущего, пустынного кактуса.

Таким образом, рисуя кактус ребенок проецирует на этот рисунок себя. После рисования можно задавать вопросы, для уточнения некоторых моментов:
1. Этот кактус домашний или дикий?

2. Этот кактус сильно колется? Его можно потрогать?

3. Кактусу нравиться, когда за ним ухаживают, поливают, удобряют?

4. Кактус растет один или с каким-то растением по соседству? Если растет с соседом, то, какое это растение?

5. Когда кактус подрастет, то, как он изменится (иголки, объем, отростки)?

«Жаңбыр астындағы адам» әдістемесі

Графикалық әдістер көбінесе дербес және көмекші ретінде құрастырылады. Мамандарда олар негізінен өте нашар сенімсіз ретінде бағаланады. Алайда, олар адамға шындықты жобалау және өз бетінше елмеуге мүмкіндік береді. Демек, сурет белгілі дәрежеде адамның жеке тұлғасын, оның көңіл-күйін, сезімдерін, уайымдарын, қарым-қатынасын көрсетеді.

Практиктер сурет тесттерді жиі қолданады. Суреттің нәтижесі бала өзінің күйзелістерін ауызша айтып жеткізе алмайтындығынан оның ішкі дүниесінің көрінісін білдіреді. Әрине, зерттеуші үшін оның суреттері қандай бейнеде қолданғаны және олардың көмегімен қандай мәлімет алынғандығы әрқашан түсінікті.

Психодиагностиканың мақсаты жобалық графикалық әдістерінің оның нәтижесінің психотүзету үрдісінде қолданды, сол сияқты көбінесе олар бала өзінің ішкі дүниесін көрсетуге және өзін түсінуге ықпал етеді.

Нұсқау

Екі суретті салыстыру адамның стресстік қолайсыз (жағымсыз) жағдайда ол қиындық кезінде не сезінетіндігін анықтауға мүмкіндік береді.

Тестілеу кезінде салынған суретті бақылау маңызды және зерттеушінің барлық айтқандарына назар аудару керек. Көбірек сенімді мәлімет алу үшін зерттелінушіге қосымша сұхбат жүргізу керек.

Суреттерді интерпретациялау кезінде келесі мәліметтерге көңіл бөлу керек. Интепретацияда ұсыныстарға сүйене отырып, логикалық көзқараспен барлык арнайы датальдарды талдауға көшуге болады.

Жаңбыр астындағы адам кескіні парақтың жоғарғы жағына жылжу жағдайында зерттеулушінің әрекеттен қашу бейімділігі, сонымен қатар қорғаныс механизмдерінің бар екендігі айтылады.

Кескіннің өзгеруі (трасформация)

Кескіннің көлемінің ұлғаюын кейде жасөспірімдерде кездеседі. Олар көбірек күшті және өздеріне сенімді болғандығын білдіреді.

Кескіннің кішіреюі зерттелуші өзін қорғау мен жақтаушылықты қажет еткенді танытады, өзінің өміріндегі жауапкершілікті басқа адмдарға көшіруді көздейді. Кішкентай кескіндеулерді салатын бала әдетте өзінің сезімін көрсетуге ұялады және адамдармен өзара қарым-қатынасы кезінде кейбір кедергілер мен көпшілік тенденцияларына ие болады. Олар стресс нәтижесінде депрессиялық жағдайға душар болатындығын сездіреді.

Егер де Жаңбыр астындағы адам суретінде кескіндерді бейнелеу кезінде дененің қандай да бір бөлігі (аяқ, қол, құлақ, көз) салынбаса, онда бұл қорғаныс механизмдерінің өзгешеліктерін және эго реакциясының көріну ерекшеліктерін көрсетеді.

Киімнің болмауы мінез-құлықтың анықталған таптаурындарын ескермеумен, сезінудің албырттығымен байланысты.

Жаңбыр белгілері (атрибуттары)

Жаңбыр - адамдарда болатын кедергілер, жағымсыз әсерлер.

Бейнелеудің сипаты адамның қиын жағдайларды қалай қабылдайтындылығымен байланысты: сиректамшылар - уақытша, жеңуге болатын жағдайлар, боялған тамшы немесе сызықтар - қиын, үздіксіз жағдайлар.

Жаңбырдың қайдан «келетінін» (адамның оң немесе сол жағынан) және қандай бөлік көп жағдайда әрекетке душар болатынын анықтау керек. Интерпретация адам кескіні немесе оң және сол жағының жазылған мәнімен қатысып жүргізіледі.

Қара бұлт жағымсыз жағдайларды күту белгісі болып табылады. Бұлттар, қара бұлттардың санына, олардың мөлшерінің қалындығына, орналасуына назар аудару маңызды. Депрссивтік жағдайда барлық аспанды алатын ауыр қара бұлт бейнеленеді.

Шалшық су, батпақ, балшық бұл үрейлі жағдайдың салдарын, «жаңбырдан» кейін қалатын қайғыруларды бейнелейді.

Шалшықтың бейнелеу ерекшелігіне назар аудару қажет (форма, тереңдігі, шашыранды). Адам кескініне шалшық қалай орналасқанын ескеру маңызды. (Кескеннің артқы жағынаннемесе алдыңғы жанына орналасқан ба, адамдарды барлық жағынан қоршаған немесе оның өзі шалшықта тұр ма?).

Барлық қосымша бөлшектер (үй, ағаш, орындық, машина) немесе адам қолына ұстайтын заттар (сөмке, гүл, кітап) қосымша сыртқы тірекке деген қажеттіліктің көрініс ретінде қарастырылады.

Бөлшектерді көбірек толықтай түсіндіру (мәнін ашу) көрсетілген бейненің символдық мәнін құрайды. Мысалы, найзағай дамудағы жаңа циклдің бастауын және адамның өміріндегі қайғылы өзгерістерді бейнелеуі мүмкін. Найзағайдан кейін жиі пайда болатын күннің шығуын алдын-ала білдіретін кемпірқосақ толығымен орындалмаған армандарды білдіреді.

Қолшатырдың сырты жағымсыз нөсерлерден психикалық қорғанудың символикалық бейнесін түсіндіреді. Бйнелерді түсіндіру көзқарасы бойынша қолшатыр бейнесінде ана мен әкесіне байланысты белгі ретінде қарастырылады. Қолшатырдың жауын-шашыннан қорғауы да, қорғамауы да мүмкін.

Сонымен, мысалы үлкен қолшатыр-саңырауқүлақ адам адам үшін барлық қиын жағдайларды шешетін анасының немқұрайдылығын дәлелдеуі мүмкін.

Адамдардың кескініне қатысты қолшатырдың көлемі мен орналасуы психологиялық қорғаныс механизмі әрекетінің қарқындылығын көрсетеді.

Бөлшектердің бұрмалануы мен өткізілуі

Қатысты бөлшектердің болмауы шиеленісті жағдайларға және психикалық қорғаныс механизмдерін ығыстырудың салдары болуын көрсетуі мүмкін. Мысалы, суретте қолшатырдың қатыспауы қиын жағдайда ата-анасы жағынан көмектің болмауы жағдайын көрсетуі мүмкін.

Суретті қарапайым қаламмен орындауға болады. Көп адамдар түрлі-түсті қаламның қолдануын қалайды. Егер зерттелушіде түрлі-түсті қаламдардың барлығы түгел болмаған жағдайда түстерге қарап шешім шығарудың қажеті жоқ.

Түстер белгілі бір сезімдерді, көңіл-күйді және адамдардың қарым-қатынасын білдіруі мүмкін. Сонымен қатар, әртүрлі реакциялардың және шиеленісу жағдайдың да бейнелеуі мүмкін.

Жақсы бейімделген эмоциялық қалапты бала әдетке 2-ден 5-ке дейінгі түстерді қолданады. 7-8 түстер жоғары лабильділікті көрсетеді. Бір түстің қолданылуы эмоциялық өзгеруде қорқыныштың болуын көрсетеді.

Қорытындылау кезеңі

Суреттің интерпретациялау кезеңі 1-ші және 2-ші кезеңінен алынған мәліметтер жиынтығы болып табылады. Стандартты тесттер нәтижесінің және адам туралы мәліметтерге қатысып алынған барлық материалдар талданады.

Психотехника элементтері.

Саусақ жаттығулары жеке жүгізіледі, немесе топпен күнделікті жүргізіледі. Ұсақ моторикаларын жаттықтырып, сөйлеуді, кеңістікте ойлауды, зейінін, қан айналамын, қиялын, жылдамдық әрекетін ынталандырады. Барлық балаларға ұсынылады, әсіресе сөйлеуінде ақауы бар балаларға. Үзіліс уақыттың ыңғайлы кезінде жүргізіледі.

Пальминг (көзге арналған жаттығу) күннің бос уақытында көзге ауырлықтың түсі қарқынына қарай, күнделікті 3-5 минуттан жүргізіледі. Көз бұлшықеттерінің статикалық күш салуын төмендетеді, қанайналымын жақсартады.

Тыныс алу жаттығулары дене шынықтыру және сауықтыру жұмыстарының барлық түрінде қолданылады. Бала ағзасының тіндерінде оттегі алмасуын белсендендіреді, оның жұмысын тұтастай қалыптандырады және үйлесімдендіреді.

Ойын сауықтыру жаттығулары ұйқыдан кейін 5-10 минут жүргізіледі. Бұл кешенге төсекте ояну, жалпақтабандылықтың алдын-алу, дұрыс сымбатты қалыптастыру, ауқымды жуыну жаттығулары кіреді.

Таңғы жаттығу күнделікті әуенді сүйемелдеу арқылы 6-8 мин жүргізіледі. Әуенді сүйемелдеу әрбір жаттығуды алып жүру керек. Сонымен баланың ритмикалық дағдысы мен ептілігі қалыптасады.

Дене шынықтыру оқу іс-әрекеті аптасына 2 рет жас ерекшелігіне қарай бағдарлама талабына сай жүргізіледі (дәстүрлі, мазмұнды –ойын, кіріктірілген , сауықтыру). Олар қимыл дағдысы мен ептілігін оқытуға бағытталады. Жүйелі дене шынықтыру оқу іс –әрекеті бала ағзасын нығайтып және иммунитетінің көтерілуін қамтамасыз етеді. Дене шынықтыру оқу іс-әрекетіндегі музыка бала ағзасының психологиялық және физиологиялық жағдайының жақсаруына мүмкіндік береді..

Белсенді демалыс (денешынықтыру уақыты, сауықтыру мерекелері, музыкалық уақыты, “Денсаулық күні”). Балалардың бос уақытын, мерекелерін ұйымдастыруда балалар өзара қатынаста болады. Сайыс тапсырмаларын, қимылдық тапсырмаларды орындау арқылы аса ерекше жүктемесіз қимылда болады. Өздері меңгерген қимыл дағдылары мен ептілігі негізінде балалардың өзіндік әртістік, қимылында жинақылық дағдылары байқалады. Дене шынықтыру мерекелері мен ойын –сауықтары міндетті түрде музыкамен сүйемелденуі керек, себебі музыка баланың сезімін, эмоционалдық ортасын дамытады. Музыка баланың қимыл реттін бекітеді, музыкалық шығарманың мінезін түсініп, есте сақтау, музыкалық бейімі қалыптасады. Баланың серуенде белсенді қимыл әрекетте болуы үшін спорттық құралдармен жабдықталу керек.

Түзету бағытына (Бейімделу): артикуляциялық жаттығулар, музыкотерапия, ертегі терапиясы, арттерапия кіреді.

Артикуляциялық жаттығулар – артикуляциялық аппараттарды жаттықтыруға арналған жаттығулар (ерін, тіл, төменгі жақ), дыбыстың дұрыс айтылуына қажетті, дыбыстың айтылуын нақтылауға, бұрыннан құралған дыбыстың айтылуының бұзылуын жеңуге көмектеседі. Дыбыстың айтылуында кемшіліктері бар балалармен тәрбиешілер жұмыс істейді. Оны үнемі қадағалап отырады.

"Қандай да бір қарапайым фразаны таңдайық, мысалы: бақта алмалар түсіп жатыр." Енді, экранның оң жағындағы шыншыдан бастап осы фразаны кезекпен айтамыз. Ойынның әр қатысушысы фразаны жаңа интонациямен айтуы керек (сұраулы, қуанышты, таң қалушы, немқұрайлы және т.б.). Егер қатысушы жаңа еш нәрсе таба алмаса ойыннан шығады, ойын бірнеше рет ойналады. Соңында үш-төрт жеңімпаздар қалғанша. Басқа адамның интонациясын қайталауға болмайды. Назар аударуларынды сұраймын. Ойынды бастайық. Жеңімпаздарды құттықтаймыз".

"Ойынның, барлық қатысушыларына бір қана қарапайым тапсырманы орындау ұсынылады. Кез-келген әдістермен, әрине физикалык әсер және жергілікті апатта қолданбай қоршаған-дардың назарын аударуға тырысыңдар. Тапсырма ойынға қатысушылардың барлығы оны бір уақытта орындауға үмтылумен күрденеледі. Бұған кім қандай жолдармен қол жеткізгенін анықтандар. Бастадық. Санаймыз ойын ішінде қатысушылардың назарын көп аудартқан адамды байқаймыз".

"Жүргізуші таңдаймыз. Жүргізуші белгі бойынша көзін жабады, ал қалған қатысушылар тыныш қана өзара бір түсті ойластырады, бастапқыда ең негізгі түстерді ойластырған жөн (қызыл, жасыл, көк, сары). Жүргізуші көзін ашқанда, барлық қатысушылар өз қылықтарымен, әсіресе эмоцияларымен білдіруі керек. Түстің атын атамау керек. Егер ол адам таппаса, басқа жүргізуші тандалынады".

"Қазір біз сендерге бірнеше тапсырмаларды орындауға ұсынамыз. Тапсырманың шартына назар аударыңдар. Барлығы төртеу:

1. Түймені тігеміз;

2. Жолға жиналамыз;

3. Пирог пісіреміз;

4. Циркте ойнаймыз.

Бұл тапсырмалардың ерекшелігі мынадай, оның әрқайсы-сын жұптап орындайды, жұптағылар бір-біріне қарсы тұрып екеуінің бірі уақытша айна болады, яғни өз жұптасының барлық қимылын қайталайды. Содан кейін жұптағылар өзара рөлдерін ауыстырады. Ол үшін алдымен жұп-жұпқа бөлінейік. Сонымен әр жұп кезекпен өз таңдауы бойынша тапсырмаларды орындайды. Олардың бірі - орындаушы, ал екіншісі -оның айнадағы бейнесі, орындаушының барлық қимылдарына еліктейді. Топтың басқа қатысушылары - көрермендер, олар жұптың, ойынын бақылайды және айна рөлін ойнаушының шеберлігіне баға береді. Содан кейін жұптағылар рөлдерімен ауысады.

Әр қатысушы топтың әр мүшесімен ыммен (мимикамен), қол қимылы арқылы, дене қимылымен (пантомимикамен), вербальді әрекеттерді қолданбай, амандасу қажет. Егер амандасу біркелкі болса, онда амандасудың ұлттық тәсілдерімен, фильмдердегі амандасу тәсілдерді психолог (жетекші) есіне түсіру керек.

Топтағы қатысушылар шеңбер құрып, психолог (жетекшіден) бастап, топқа өз бейнесін таныстырады. Психолог: "Ыммен, қол қимылы арқылы, әрі позамен, бір-екі ауыз сөзбен өзіңізді топқа Сіз қандай адам тұрғысынан сезінетініңізді, топтың Сізді қалай қабылдауын қалайтындығын көз алдыңызға елестетіп, сол туралы айтып беруге ұмтылыңыз", - дейді. Психолотың сөзінен кейін оның өзі топтың алдында айта бастайды. Содан кейін әр қатысушы шеңбер бойымен өзін таныстырады. Тұсаукесер аяқталғаннан кейін, өзі айтқаны жайлы, қалай жүргені туралы талқылау жүргізіледі.

- "Сіз үшін қай танысу өте ерекше, әрі күтпеген танысу болды?";

- "Қай топ мүшесінің өзін таныстыруы Сізге бірден жақын адам екенін сездірді (мінезі, көңіл-күйі бойынша)?";

- "Кімнің айтқан ойы Сізге түсініксіз немесе Сізді таңқалдырды?

- Мүмкін, Сіздің сол адамға қандай да бір сұрақты қойғыңыз келетін шығар?"
Жаттығу: "Мұз жарғыш".

Қатысушылар екі қатар құрып, бір-біріне қарап тұрады. Мақсаты: серіктесті итеріп жіберу. Талқылау.Қойылатын сұрақтар:

- Неге ұнамсыз сезім пайда болды?

- Сіздің өміріңізде кездескен осындай жағдайларды айтып бере аласыз ба?

Топ бір қатарға тізіліп отырады. Әр адамға карточка таратылады. Карточкада әр адамға белгілі бір ұлттың ағылшын, француз, италъяндық, жапондық және тағы басқа ұлт өкілдері мінез-құлықтағы қол-дене қимыл-қозғалысын, бет қимылын, позасын, жүріс-тұрысын көрсету керек екендігі туралы тапсырма берілген. Қалған қатысушылар қай ұлтты көрсеткенін табу керек.

Талқылау:

- Неге сүйеніп анықтадық?

- Ұлттық таптауырындар қажет пе?

Осы сұрақ бойынша топ екіге бөлінеді. Бір топ таптауырындардың қажетін дәлелдейтін болса, ал екінші топ - оның қажет емес екендігін дәлелдеу үшін пікір-талас жүргізіледі.

Психолог ойынның шартымен таныстырады: "Мүхит бойындағы бірнеше күнгі болған окиғадан кейін адамдар елсіз аралға орналасады. Осы уақыт аралығында тек үрленген салдан басқа ештеңе қалмады. Әрі ол да жарамсыз болып қалды".

Ойынның шарты: "Сіздер елсіз аралда қалдыңыз. 20 жылға дейін Сіздер басқа адамдармен кездесе алмайсыздар. Енді үш топқа бөлініңіздер".

Жетекші әр топқа барып, оларға жеребе арқылы қай ұлттың өкілдері (қазақ, орыс, ұйғыр) болғанын анықтап алғаннан кейін, топтар бір-бірінің қай ұлттың өкілдері екенін білмейтіндігін, әрі бір-біріне айтуға болмайтынын түсіндіреді.

Жиырма жылдың аралында әр ұлт өкілдері қалай өмір сүретінін, қандай зандарға сүйенетінін, нені өсіретінін, оларды кім басқаратынын, құндылық, салт-дәстүр, түрткі, мейрам ерекшеліктерімен көпшілік алдында таныстырып, ойнатып көрсету керек. Әр топ қағаз, түрлі-түсті қарындаштар, фломастер, желім және тағы басқалармен қамтамасыз етіледі.

Әр топ тапсырманы алғаннан кейін, екі сағаттай дайындық жұмысын жүргізеді. Топқа көріністі көрсетуге 30 минут беріледі. Топ қай ұлт өкілдері туралы екенін айтпайды. Олар өздерін жан-жақты таныстыру үшін көрнекті құралдарды да дайындайды. Тыңдаушылар анықтауға тырысады. Талқылау толық жүрмейді. Тек мынадай сұраққа жауап беріледі:

- Қандай белгілер арқылы ұлтты анықтау мүмкіндігі болды?

Жаттығу: "Көзқиық"

Қатысушыларға адам саны бірдей ішкі және сыртқы шеңбер құру ұсынылады. Іштегі шеңбердегілер сырттағыларға қарап тұрады. Олар бір минуттың аралығында бір-біріне көздерін тасаламай, күлмей, бет-аузын қисайтпай, тыжыраймай қарау керек.

Содан кейін сыртқы шеңбердегілердің барлық қатысушыларға сағат тілі бойынша қозғалып, келесі серіктеске барады. Сөйтіп, осы көрініс қайталанады. Осымен жаттығу аяқталып, әр қайсысы өз орнына отырады. Ескерту. Жаттығу, қанша дегенмен, көптеген тұлғалық тосқауылды жеңуді талап етеді. Топтың барлық мүшелері өзін шаршаған және тітіркенген адам сияқты сезінуі мүмкін. Мұндай жағдайда төмендегі жаттығулардың біреуін қолдануға болады: а) бәрі бірге дем тарту мен оны шығару;
ә) шеңбер құрып, барлығы бірге тебінуі, бір мезетте қолды жұдырықпен сілку;

б) барлығы бірге "А-а-а" немесе "Ия" деп айқайлау.

Талқылау.
Қатысушыларға төмендегілерді еске түсіруді ұсынады:

а) жаттығудың басында және аяғындағы өзінің күйі қандай болғаны жайлы;

ә) не айтқысы, не жасағысы келгені туралы;

б) адам бір-біріне қараған кезеңде қандай ойлар пайда болғаны жайлы;

в) серіктес не туралы ойлағаны жайлы айту керек.

Талқылау кезінде талап пен ақыл айтуға мүмкіндіх бермеу қажет. Шеңбер бойында рефлексия жүргізіледі.

Жұптық жұмыс, Бір топ мүшесіне "мүсіншінің" рөлін атқару тапсырылады, ал екіншісі - материалдың қызметін атқарады. "Мүсінші" тек қолды қолданып, мүсінді үндемей "жапсырады". Мүсінші ұлтгық ерекшелікке (ұлттық киімдерге, дәстүрге, әдеп-ғұрыпқа) байланысты тақырыпты ескеру керек. Мүсін өнерін көпшшіктің алдында көрсету үшін жұмыстың соңғы, шешуші, нүсқасын есінде сақтау керек. Содан кейін, әріптестер рөлдерімен алмасады. Мүсінді көрсету кезеңінде топ мүшелері қай ұлттың мүсіні немесе қай ұлттың өкілдері екенін табады. Содан кейін ғана мүсіннің шынайы "атын" автор жариялайды. Талдау:

- "Материал" - "икемді" ме?

- Мүсіншінің қолының ұстау, тию қасиеті қандай?

- Мүсінді қабылдаудағы субъективтілікке назар аудару: дененің сол ле басқа жағдайында қандай сезім туды?

- Сіздің денеңіз әрқашан Сізді тындай ма?

- Дене өз бетімен өмір сүреді деген ой пайда болды ма?

Басқа қандай өз ұлтыңыздың ерекшеліктерін мүсінде байқадыңыз?

Қатысушылар жұптасып тұрады. Оларға серіктестің арқасындағы қағазға қолымен қалаған суретті салу керек. Әрі екінші адам не салғанын шешуі қажет. Талқылау:

- Денеге қолдың тигені ұнады ма?

- Жағымсыз қандай сезім болды?

- Серіктесті түсінуге не кедергі жасады (тұлғалық қабылдау ма, қолдың тиген кезеңі ме)?

-Қарым-қатынаста қалай кедергі жасайды?

Тренинг рефлексиямен аяқталады.

Тақырыбы: "Достық жылы күлуден басталады" Мақсаты: Жылы қарым-қатынас түзу.

Барысы: Дөңгелене отырғандар бір-бірінің қолдарынан ұстасып, көршісінің жүзіне үндемей қарап, мейірімді де әсем күлкісін сыйлайды, кезекпенен осылай жалғасып кете береді.

Мақсаты: Ойынға қатынасушылардың зейінін тұрақтандырып, көпшілікпен қарым-қатынасын нығайту.

Мақсаты: Өзгемен бөлісе отырып, жұмыс жасауға үйрету. Қажетті заттар: Қағаздан қиылған дайын қолғаптар, түрлі-түсті қаламдар. Қолғаптың саны, қатысушылардың анына тең болуы қажет. Әр пар қолғаптың өрнегі бірдей салынған, бірақ боялмаған. Жүргізуші бөлмеде еденге қолғаптарды шашып тастайды. Балалардың әрқайсысы бір қолғаптан алып, өзінің серігін (қолғаптың парын) іздейді. Серігін тапқаннан кейін екеуі бірге ойланып, келісіп бояйды.

Ескерту: Серігімен келісе алмай отырған балаларға ортақ тіл табысуға көмектесу.

Тақырыбы: "Сиам егіздері"

Мақсаты: Өзін, өзгемен бөлісіп, біртұтас етіп сезіну. Ойын барысы: Балалар пар-парымен иықтарын түйістіріп, құшақтасып тұрады, бір қолын белінен, бір-аяқтарын бір аяқтың алдына қояды. Енді бұлар бірге өскен егіздер: екі басты, 3 аяқты, екі қолды, денесі бір. Бұларға бөлме ішінде олай-бұлай жүруді, отыруды, бұрылуды, жатуды, сурет салуды т.с.с. ұсынамыз.

Кеңес: Үшінші аяқ әрдайым бірге болуы қажет, оны жіппен байлап қоюға да болады.

Тақырыбы: "Ұлдар мен қыздар".

Мақсаты: Балаларды өзінің жақсы жақтарын ғана ойлап, оны айта білуге үйрету.

Барысы: Жүргізуші балалармен шеңбер құрып отырады. Әр бала кідірістен соң, кезек-кезек сенімділік сезіммен қарап, өздерінің бойындағы жақсы жақтарын айтып өтеді. Мұнда әр баланың өз бойындағы жақсы жетістіктерін жасырмай, ұялмай жеткізіп айтқаны дұрыс.

Баланың жақсы жақтарымен қатар бойындағы кемшіліктерінен де дер кезінде арылуға жағдай туғызу қажет. Ондай жағдайда психолог балаға үнемі өзін-өзі сынату аркылы жағымсыз жақтарынан арылуға көмек бере алады.

Соңында педагог балалармен олардың бойындағы қалыптасқан ерекше сапалы жақсы жақтарын айтып қорытындылайды. Сонда ғана олар және айналасындағылар өте жақсы өмір сүре алады. Өз бойына жақсы дағды қалыптастыру -бұл өмір сүру мәдениеті.

Тақырыбы: "Айна".

Мақсаты: Өзгенің қимылын бұлжытпай қайталауға үйрету -бейсананы дамыту.

Барысы: Жүргізуші: Балалар, қабырғасы айналардан жасалған дүкенге кірдік деп ойлаңдар. Сыртқы шеңбердегі балалар осы қабырғалардағы айналар, ал ішкі шеңбердегі балалар әр түрлі, балықтар, жыландар, т.с.с. Өтіп бара жатқан аңдар айнаға қарап секіріп, бетін, көздерін қисайтып әр түрлі қимылдар жасап өтеді, ал айна аңдардың әр қимылын бұлжытпай қайталып отыруы қажет.

Жүргізуші алақанын соққанда ішкі - сыртқы шеңбердегі балалар орындарын ауыстырып, жоғарыдағыдай ойынды жалғастыра береді.

Мақсаты: Балаларды ұйымшылдыққа, ептілікке үйрету, қол моторикасын дамыту.

Барысы: Бұл жерде жүргізушінің тапқырлығына байланысты. Жүргізуші балалардан өздері жасаған денелерден, үлкен бір дене құрауын өтінеді. Мысалы: "Теңіз жұлдызы" (кілемнің үстіне жатып) - дененің бәрі бірге қалай қозғалатынын көрсету. "Мысық" - бір бала - басын, екіншісі -денесін, үшіншісі - аяғын, күлағын осылай әркім өзінің жасаған денесін -бәрі бірге мысықтың бүкіл дене мүшесін түгел құрайды. Балалар тек денені мүсіндеп қана қоймай, оған жан бітіреді. Денені құрап, бүтін қалпын бұзбай, бәрі бірге жеңіл жүреді.
Тақырыбы: "Қуаныш".

Мақсаты: Балаларды бір-біріне қуаныш сыйлай білуге үйрету. Барысы: Балалар әуен ырғағымен екі қолдарын бүйірлеріне таяп, еркін, бірін-бірі көргендеріне қуанышты екенін айтады. Содан соң, оң қолын жүрегінің тұсына сол қолымен, одан кейін екі қолын кеудесіне қойып тілегін жалғастырады. Осындай қимыл барысында балалар ішкі тебіреністерін байқайды. Барлығы осы қимылды қайталайды. Олар бір-бірімен мейірімді қарым-қатынаста болып, айналасын қуанышқа бөлейді.

Мақсаты: Балалардың қиялын дамыту, өзіне сенімділігін, шыдамдылығын арттыру.

Барысы: Ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді, бірінші жақ "саз балшық", екінші жақ "мүсіншілер". Саз балшық жүмсақ, илеуге ыңғайлы, ал мүсіншілер өздері ұнатқан мүсінді жасауға кіріседі. (аңдар, гүлдер, балықтар, құстар, ойыншықтар т.с.с). Жасалған дайын мүсіндер катып, қимылдамай тұрады, ал мүсіншілер оларға ат қояды. Соңында барлық мүсіншілер саяжайдың ішінде тұрған мүсіндерді аралап, қарап бір-бірінің жасаған мүсіндерін мақтап, аттарын дұрыс табуға кіріседі. Қатысушылар рольдерімен ауысады.

Ескерту: Мүсіндер тұрған қимылдарын өзгертпейді және сөйлесе алмайды. Жүргізуші барлық жасалған мүсіндерді мақтап, мадақтайды.

Мақсаты: Жүректің дұрыс соғуына арналған психологиялық жаттығу. Балаларды жағымсыз сезімдерден арылтып, жақсылыққа үйрету.

Барысы: Қатысушылар дөңгелене шеңбер жасап, қолдарын ұстасып тұрады. Жүргізуші жай ырғақты даусымен: "Біз -бәріміз бірге, үлкен, қайырымды жануармыз. Кәне, тыңдап көрейікші, ол қалай тыныс алады екен?". Барлығы бірге өзінің және көршісінің тыныс алуын тыңдап көреді. Ал енді бәріміз бірге бірдей тыныс алып көрейікші. Тыныс аламыз - бәріміз бір қадам алға, дем шығарамыз - бәріміз бір қадам артқа. Тыныс аламыз - екі қадам алға, дем шығарамыз - екі қадам артқа (2-3 рет қайталаймыз).

"Жануар тек қана бұлай дем алып қоймай, оның үлкен қайырымды жүрегі де, осылай нақты соғады. Соғады - бір қадам алға, соғады - бір қадам артқат.с.с. Біз бәріміз осы жануардың тынысы мен жүрегінің соғуын өзімізге аламыз".

Мақсаты: Балаларды мимика, ым арқылы түсінуге үйрету. Барысы: Шеңбер бойында дөңгелене түрып, көршісіне ыммен, мимика, пантомимо арқылы бір қалаған сыйлығын тарту ету. Ал сыйлықты қабылдаған көршісі басын изеп "Рахметін" байқатады.

Мақсаты: Жылдамдыққа үйретіп, қарым-қатынасты нығайту. Барысы: Бөлмеде қатысушылар шашырап жүреді. Жүргізуші алақанын қанша соқса, сонша қатысушы бірігеді. Мысалы: жүргізуші алақанын 5 рет соқса қатысушылар әр жерге бес-бесеуден шоғырланады т.с.с. ... ойын осылай жалғаса береді.
Тақырыбы: "Көңіл-күйім неге ұқсайды?".

Мақсаты: Өз көңіл-күйін ауа-райына баламалай айтуға үйрету. Барысы: Қатысушылар кезектесіп өзінің бүгінгі көңіл-күйін табиғат құбылыстарына, жыл мезгілдеріне, ауа-райына ұқсатып айтады. Бірінші қатысушы: "Менің көңіл күйім ашық, көк аспандағы аппақ, жұмсақ бұлтқа ұқсайды, (көршісіне қарап) ал сенікі ше?" Келесі - "өте жақсы" деп, өзінің көңіл-күйін айтып, ары қарай жаттығу жалғасып кете береді. Соңында жүргізуші барлығынан - "Бүгін біздің топтың көңіл-күйі қандай екен? - көңілді ме, қуанышты ма, болмаса көңілсіз бе? - деп сұрайды.

Ескерту: Жүргізуші балалардың жауабын бақылап тұрады. Егер жауаптары нашар - ауа-райы суық, нөсерлі жаңбыр, қара түнек аспан т.с.с. болса, мұндай ашу элементтері қолайсыз (жағымсыз) эмоционалды жағдайды көрсетеді. Бірақ мұны балаларға нашар деп айтудың қажеті жоқ.
Тақырыбы: Көңіл күйіміздің суретін саламыз. Қажетті заттар: Суланған қағаз, түрлі-түсті бояу. Барысы: Балаға өз көңіл-күйінің суретін салуын сұраймыз, жанына анасының, әкесінің, інісінің т.б. көңіл-күйін де бейнелеуге болатынын түсіндіреміз. Жүргізуші баланың жұмысына араласпай бақылап отырады. Ашық түсіне, бояудың қоюлығына, суреттің түсіне қарай анықтаймыз. Тұйық түстер -бұл алаңдатарлықтай жайды байқатады.
Тақырыбы: "Тілектер".

Мақсаты: Құрбы-құрдастарына жақсы тілектер айтып, жағымды қарым-қатынас түзу.

Барысы: Бір-бірінің қолынан ұстап дөңгелене отырады. Көршісінің көзіне қарап, бір-екі ауыз сөз жақсы тілек айтады. Қабылдаған бала басын изеп: "Рахмет, маған өте ұнады!" деп жауап береді. Сосын ол өзінен кейінгі көршісіне жақсы тілегін сыйлайды, осылай жаттығу жалғасып кете береді. Ескерту: Кейбір балалар тілек айта алмай қиналғанын байқасаңыз, оның көршісінің күтіп, ренжігенін күтпей, өзіңіз көмектесіп айта салыңыз. Тұйық балалардың көпшілігі айта алмай қиналып көп тұрып қалған жағдайда, көпшіліктің назары өзіне ауғанын байқап, одан сайын тұйықталып еш нәрсе айтпауы мүмкін, сондықтан да күттірмей өзіңіз айта салғаныңыз жөн, ол бала осылай біртіндеп араласады.

Тақырыбы: "Оқиғаны ойлап табамыз

". Мақсаты: Қиялын, тілін дамыту.

Ескерту: Жүргізуші қиялға түсе алмай отырған балаларға көмектесіп, демеп отырады.

Тақырыбы: "Жел бергіш және үрленетін қуыршақ". Балалар жұп-жұп болып бөлінеді: біреуі - еденде желі шығып жатқан (аяғы тізесінен бүгіліп, басы, қолы төмен қарап салбырап) үрілетін қуыршақ. Ал екіншісі - алдыға қарай еңкейіп жел бергішпен қуыршаққа жел үрлейді, тынысын шығарып "с-с-с" деп дыбыстайды. Қуыршаққа жайлап жел үрленеді, бойы созылып түрегеліп, жел толып қатаяды. Енді үрленіп болды. Сосын үрленіп тұрған қуыршақтың ішін қатты басып, желін шығарады. "с-с-с" деп желі біртіндеп шығады. Желі шығып, қуыршақ қайтадан бастапқы күйіне түседі. Балалар рольдерін ауыстырады.
Тақырыбы: "Көзімізді түйістіріп"

Мақсаты: Сезім арқылы өзгенің ішкі дүниесін түсіне білу. Барысы: Балалар жұп-жұп болып бөлініп қолдарынан ұстасып тұрады. Жүргізуші: Үндемей бір-біріміздің көзімізге қарап, қолымызбен сезініп, - "Мен көңілдімін, кәне ойнайық", "Мен сенімен достасқым келеді!" т.с.с. ойларымызды сезім арқылы жіберіп, оны қалай қабылдағанымыз жайында әңгімелеп, ойымызды бөлісеміз.

Мақсаты: Балаларды біріктіріп, өзара сенім жағдайын жасау. Барысы: Балалар жүргізушімен бірге шеңбер жасап отырады. Амандық сөздерді әндетіп айтуға жаттығады. « Қайырлы таң, Асқар! (күліп, басын изеу)

Қайырлы таң...! (жүргізушінің атын атайды)

Қайырлы таң ...! (шеңбер бойымен балалар бір-бірінің аттарын атап шығады)

Қайырлы таң, аспан! (жоғарыдағы қимылдарды жасап қайталайды).

Қайырлы таң, барлық жақсылық өзімізге! (балалар қолдарын жандарына жайып, кейін түсіреді).