Жанат АЙМҰХАМБЕТ (Zhanat AİMUKHAMBET)
39
Türk Dünyası 43. Sayı
Аваллонға тірідей бару мәртебесіне ие болған Артур король болса,
түркі ертегілеріндегі қаһармандардың
бірнешеуі Жерұйық мекенге
сапар шегеді. Өз мақсаттарына жеткен соң міндетті түрде кері оралу
жолы тағы бар. Алып Қарақұстың (кейде Самұрық, Семір құс) көмегін
алатын Ер Төстік, Жарты Төстік, Құйын батыр,
Делдаш батыр, т.б.
Жерұйық сипатының кейбірін бойына сіңірген мекендерге жету, онда
тұрақтап қалу оңай емес. Фольклорлық хикая жанрына жататын «Мамай
батырдың арманы» (ескерту: бұл баянның мәтіні «Қазақ ертегілері»
жинағынан да кездеседі) хикаясында бас кейіпкер жезтырнақ және
перілермен кездеседі. С.Қасқабасов «Қазақ халқының әр түрлі мифтік
(мифологиялық) мақұлықтар мен құбыжықтар туралы түсінігін барынша
айқын бейнелейтін жанр хикая болып табылады» деген тұжырымға келе
отырып, бұл жанрды «қарабайыр мифология» деп атауға келіспейді
(Қасқабасов 2002: 102). Бұл тұжырымммен
толық келісе отырып,
«ертегі де емес, қарабайыр мифология да емес» Мамай батыр туралы
хикаядағы мотивтердің мифтік негізіне тоқталайық. Елсіз аралдағы
жезтырнақты өлтіргеннен кейін Мамай батырдың есіне Құбажон деген
жоны, ондағы Шыңырау деген құдығы түседі. Бұл – әрбір адамның
санасына орныққан Жерұйықтың «микропішіні», яки бір пұшпағы
түріндегі қоныс.
Жезтырнақты өлтіргеннен кейін, әкелерінің кегін
қайтарып, бір мұратына жеткен, өзінің «жерұйығына» жол аштым деп
білген Мамай батырдың енді сол Құбажонды есіне түсіруі жай емес.
Ажал әкелуші Жезтырнақ мерт болды. Яғни Құбажонға жол ашық.
Алайда, батыр Құбажондағы Шыңырау құдықтың басына қосар тіккен
пері қыздарына кез болады. Өзімен некелеспек болған пері қызының
шартын орындай алмай, қалғып кетіп,
қапы қалған батырдың арманы
– мәңгілік өмір мәресіне жете алмауы. Өйткені фәнилік өмір тұрақты
емес, көшпелі. Перінің қызы Мамай батырдың жолын ұзақ күтеді. Оның
қартайып қалғанына қарамай, ұрпақ сүюді көксейді. Екеуі кездессе
де қосылуға жол жоқ. Яғни, Құбажон мәңгілік өмірдің кепілі болатын
қоныс емес екен. Екі әлемді жалғайтын су әлемінің пішіні – Шыңырау
құдық, ол да шарттың орындалмауы себепті өз міндетін атқара алмайды.
Пері қызының шартының орындалмайтыны анық. Өйткені қалай
болғанда да Мамайдың пешенесіне жазылмаған іс жүзеге аспақ емес.
Сөйтіп Мамай батыр «екі дүниеге де тән» тұлға болудан мүлде үмітін
үзеді.
Аваллонда тыныс тапқан, «өткеннің» және «болашақтың» иесі
Артур патша, Сырдарияның аяғына келіп, су үстіне кілем төсеп отырған
Қорқыт – бұл екеуі де «екі дүниенің» де адамдары. В.Бартольд бақсылар
сарынындағы «Өлі десем – өлі емес, тірі десем – тірі емес, Ата Қорқыт
әулие» деген сөздер Қорқыттың «тірілер арасынан алшақтап, өлмес
қасиетке ие болған» болмысына деген сенімнен туындағанын атап
Түркі Мифологиясы: Типологиялық Сипаты, Ортақ Мотивтер Және Кейіпкерлер
Türk Dünyası 43. Sayı
40
көрсетеді (Бартольд 2007: 118). Мұсылмандық хикаяттардағы Қыдыр
(Қызыр), Ілияс, Иса мен Мәді пайғамбарлар туралы желілермен түркі
дүниесінің Қорқыты мен кельттер мифінің қаһарманы Артур патша
жайлы баяндардың ұқсастығы да осында. Мұндай әңгімелеулерді әлем
фольклорында тұрақты кездесетін «таңғажайып құрлық ерекшеліктері»,
«басқа әлемге сапар» мотивтеріне топтастыруға болады.
Достарыңызбен бөлісу: