Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жақсыларға жанасып, Жүз құбылып күнiне, Жетерсiң әлi сен ақсақ, Талайлардың түбiне. Мен келермiн оралып
- «Мен қазiр өзiмдi-өзiм бiрнеше рет қатарынан оталған ормандағы аман қалған ағаш сияқты сезiнем»
- «Кешке жақын Мұхтарды пәлен мен түген қисайтып кетеді, оны таңертең ана адам барып қайта түзейді»
«Халық жаулары Сейфуллин, Тоғжанов, Жансүгiровтер, совет жас ақын-жазушыларын да, халық ақындарын да ауыздықтап, шет қақпай ғып, оларды тұқыртып ұстауға тырысып келген. Әдебиеттiң тұлғасы «өзiмiз» ғана деп көрсетуге тырысқан. Сондықтан ол сұмырайлар – совет жазушылар ұйымының есiгiн жастарға да, халық ақындарына да ашпаған. Оларды шеттеткен, құбыжық етiп көрсеткен. Соның зардабынан совет жазушылар ұйымында бүкiл Қазақстаннан 15 мүше... 14 кандидат қана бар екен. Соңғы уақытта Қазақстан совет жазушылар ұйымы жас ақын-жазушыларды және халық ақындарын өсiру, оларды тәрбиелеу, ұйымға тарту iсiн қолға ала бастады. Октябрьдiң 14 күнi жазушылардың ұйымының жанындағы комиссияның мәжiлiсiнде бiрсыпыра халық ақындары, жас ақын-жазушылар совет жазушылар ұйымының қатарына алынды. Жазушылар ұйымына мүшелiкке алынғандар: халық ақындарынан – Жанғабылов Елеусiз, Оңғарбаев Өтеп, Әзiрбаев Кенен, Тайманов Сеттiғұл, Терiбаев Қуат, Керiмбаев Саядiл, Байрабеков Орынбай, жас ақын-жазушы, сыншылардан мүшелiкке алынғандар: Қаратаев Мұхамеджан (кандитаттықтан мүшелiкке), Хасанов Қадыр, Камалов Сағыр, Кузнецов П.Н., Әбiлев Дихан, Саин Жұмағали, Әбiшев Әлжаппар, Өтепов Құлмырза, Сәрсенбаев Әбу, Еркiмбеков Дүйсембек. Жазушылар ұйымының кандидаттығына алынғандар: Қалауова (колхозшы – оқушы ақын), Сатыбалдин Қапан, Омаров Сейтжан, Мейiрбеков Қанабек, Құлбаев Рақымбай, Адамбеков Ықылас, Шалабаев Белгiбай, Лекеров Асқар, Калашников И.П., Қожахметова Раиида, Сланов Ғабдол, Бектемірова Мәриям, Малқаров Омарбай, Әбдiрахманов Төкен». Тағдыры әлi белгiсiз, қыл үстiнде тұрған «Үш бәйтеректi», қолтығынан демеп, жүгi ауған әдебиеттiң көшiн түзеу, мiне, осыларға сенiп тапсырылды. Олардың денi көркем сөз өнерiнiң туын тiк ұстап, келер күнге аман-есен аманаттады. Бiразы Отан үшiн жанын пида еттi. Iшiнара тағдырдың сергелдеңiне түскендерi де бар. Өйткенi науқан әлi басылмап едi. Солардың арасында: Iлиясты, ал 1937 жылы 30 желтоқсанда Мағжанды ұстатқан, Iлияс ақын түрмеде жатып: Жақсыларға жанасып, Жүз құбылып күнiне, Жетерсiң әлi сен ақсақ, Талайлардың түбiне. Мен келермiн оралып, Күндердiң бiр күнiнде Сен өлерсiң жүзқара, Қор болып түптiң түбiнде, – деген сөз тасығыш жансыздар да жүрдi. 1938 жылы қаңтарда БК(б)II Орталық Комитетiнiң пленумы «Партия ұйымының коммунистердi партиядан шығарудағы қателiктерi, БК(б)II-ден шығарылғандардың шағымдарына формальдi-бюрократтық көзқарас туралы және бұл кемшiлiктердi жою жөнiндегi шаралар туралы» қаулы қабылдады. Ежовтың iс-әрекетi, қылмысы әшкерелендi. Оның өзi халық жауы ретiнде ұсталды. Орнына Берия келдi. Ақиқат үстемдiк алатындай көрiнгенiмен, қатерлi құйын мүлдем басқа бүйiрден кеп килiктi. Ендi, «сол қателiкке жол бергендердiң» басына бұлт үйiрiлдi. Бұл – екiншi соққы едi. Үшiншi, ең шешушi соққы – 1938 жылы наурызда «ССР Одағының Прокуратурасының» Бухарин бастаған «оңшыл-троцкийшiл блогы туралы» шығарған үкiмi арқылы берiлдi. Әр толқынның өз құрбандары болды. Оларды туғызған құпия да қатал күштiң шығу тегiн, себеп-салдарын ашып беру – тарихшылардың еншiсiне тиесiлi. Мүмкiн парызы да болуы. Оқыстан соққан қара дүлей жазушылардың да басына осал әңгiр таяқ ойнатқан жоқ. Тоғыз ай бойы зiркiлдеп, зықыларын да шығарды. Күйiнiші – ең аяулы бәйтеректердi отап әкеткенi. Аз ғана жұбаныш – бүгiн мен ертеңнiң арасын жалғастыра алатындай екi-үш тұлғаны арт жағында қалдырғаны. Сол да үлкен медет. Оларға да зар болып қалуымыз әбден мүмкiн едi. Ендi, оны қайта қозғап жатудың өзi де артық.
Бұл сөздi Мұхтардың да өзiне қарата айтуына болатын. Ешқандай әсiрелеусiз айтылған шындық ретiнде қабылданар едi. Сондықтан да шығар, көпке дейiн көңiл сарайы құлазып, қоңылтақсып жүрiптi. Ол да бiр өткен өмiрдiң татқызған кермек дәмi. Мұхтар бұл жылы тура қырық жасқа толды. Алдағы жиырма төрт жыл өмiрiнiң жиырма жылын Абайға арнады. Қуанышын да, жұбанышын да содан тапты. Мұхтардың шын мәніндегi екiншi өмiрi басталды. Өкiнiшке орай, заман мен тағдыр талқысы мұнымен аяқталмады. Мұхтар Әуезовтiң «қазақ ұлтшылдарының контрреволюциялық астыртын ұйымына» қатысқандығын дәлелдей алмаған «идеологтар» 1943 жылы Мұхтар Әуезовтi ресми түрде ақтауға келiсiмiн бердi. Бiрақта араға төрт жыл салып бұл «сыбағаны» Әуезовке тағы да тартты. «Демек, бiздiң бас бостандығымыздың өлшемi – тiкелей түрмеге түспегенiмiзбен ғана өлшенедi: соның өзi өзiмiздi толық азат адамбыз, не iстесек те өз еркiмiзбен iстедiк, не ойласақ та ерiк өзiмiзде деп алдарқатуға жетiп жатыр... Бiрақ та, менiң бас бостандығы туралы түсiнiгiм бұған керiсiнше аса қуатты, тегеурiндi де төзуге болмайтын ызалы идеямен тiкелей байланысты, менiң бас бостандығымды қылмысты әрекеттердi жүзеге асыру үшiн пайдаланып отыр және ол тек қана өшпендiлiктi өршiтуге қызмет етуде, бұған мен де сондай сезiммен жауап беруге мәжбүрмiн»,– деп П. Я. Чаадаев айтқандай, Әуезов те рухани тәуелсiздiктен құтылу үшiн өзiнше ақыл-ой қайратымен қарсы тұрды. Бұл оның тағдырлы ғұмырындағы ең ауыр талқы едi. ТӨРТІНШІ ТАРАУ: ТҰЛҒАЛАР ТАЛҚЫСЫ (МұхтарӘуезов пен Сәбит Мұқанов) Өнер адамдарының арасындағы қарым-қатынас, достық тілек-ниеттер әртүрлі жағдайда қалыптасып, өмір өзегіне айналады. Тіпті, қиын-қысталаңы мол, қарбалас күндердің өзінде де көзқарас алшақтығына, өзара қарым-қатынастарының кірбіңіне қарамастан жомарт таланттар бір-біріне қол ұшын беріп, қолтығынан демеп жатады. Мағжан итжеккенде жүргенде және қайтып келген соң С.Сейфуллин мен С.Мұқановтың сондай ізгі қадамдары жан сүйсінтеді. Алайда тұлғаларға тән даралық пен мінез, көркемдік көзқарас, тіршілік танымы үнемі ұштаса бермейді. Әсіресе, өнер адамдарының жолы өзге мамандықтың иелеріне қарағанда бұралаңы мен бұрмасы көп, «соқтықпалы, соқпақсыз» болып келеді. Бұл барша өнер психологиясына тән табиғи құбылыс. Ондай қақтығыстар кейде аса күрделі өнер қақтығысына да алып келеді. Егерде тұлғалардың бұл қайшылығы қоғамдық құрылым мен мемлекеттік саясат тұрғысынан сыпат алса, онда бұл ерегестің соңы ұлт үшін де, жеке бастары үшін де трагедияға айналуы мүмкін. Айлалы қоғам, айлакер саясаткер, арандату құрылымдары тұлғаларды өзара қақтығыстыру арқылы үнемі өз ұпайын түгендеп отырды. Қазақ руханияты тарихындағы Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов та сондай тұлғалар болды. Сәбит Мұқанов кеңестік идеологияның төл туындысы, таптық көзқарастың ту ұстары, ең бастысы жеңген мемлекеттің үстем табының өкілі болды. Сондықтан да үнемі өктем сөйледі. Ал Мұхтар Әуезов болса «ығысқан идеологияның, жойылған таптың, жазаға тартылған үкіметтің» сарқыты, өмірін «несиеге алған» қалпақ астындағы сынақ тұлғасы еді. Ол еңсесін көтеріп, тік жүруге, ашық та еркін өмір сүруге, пікірін тура айтуға еркі шектеулі мүсәпір пенденің сулығын жамылып жүруі тиіс сияқты көрінді. Кез-келген қоғам дәбірі кез-келген бұрышта оны сұқ саусағымен көрсетуге қақы бар сияқты сезінді. Ал екінші жақтан алғанда екеуі де ұлттық мәдениеттің мәйегі (носителей культуры) болатын. Сондықтан да қазақтың екі ой алыбы – Мұхтар мен Сәбиттің бір-біріне деген пейіл-ықыласының кейде риясыз ашық болуы, кейде көлеңке түсіп отыруы заңды. Біздің ойымызша, ол үшін қос дегдардың бірін қаралап, екіншісін ақтаудың реті жоқ. Олардың әр қайсысы өзінің өмірлік мұратын, өнердегі ілхамын қорғады. Қазір: «Мұхтар мен Сәбит үнемі айтысып келді. Олар – бітіспейтін дұшпандар еді»,– дегенді жиі естиміз. Рас, араларына от жағып, араздастырушылардың ырқында кетіп, қатты-қатты сөз айтып, қабақ шытысқан тұстары да кездесті. Әсіресе 1951 жылғы «қара дауылда» екеуінің егесі шыңына жеткен. Бірақ та, олар өзінің жеке басының араздығын қиын сәттерде ұмытып, халық мүддесін тізе қоса отырып, ортақтаса көтерген. Біз, бұл әфсанада Мұхтар мен Сәбиттің «жаулығына» сай достығын, күйіндіре отырып сүйіндірген мінездеріне тоқталғымыз келді. Соның өзінен қос алыптың өмірінен тәлім-тағылым алатын біраз жай аңғарылса керек-ті. Ашығын айтсақ, олар өздерінің қатар өткізген отыз жылғы ғұмырында бір-бірімен тіл табысуға ұмтылыпты. Соның бір кепілі – араларына салқындық түскен кезде өзара жазысқан хаттары. Хат жазушы – Сәбит. Егерде барлық хаттар 1933 жылғы 21 ақпанда Москвадан жолдаған:
Әрине, кілтипансыз емес, «субьективно ұнатпағандық» та бар. Бірақ та Мұхтар үнемі жазықсыз жапа шекті, оған жасалмаған жауыздық, көрсетпеген қиянат қалмады, дос таба алмады, халық қолдамады және оны өзі сезінбеді, тұрмыста да жарым көңіл күй кешті, ылғи да от пен судың ортасында жүрді, жалғыз қалды десек – онда шындықтың бетін шымылдықпен бүркегеніміз және қиянат. Өкінішке орай бір кесе шайының өзін күдіктене ішетін секемшіл, жапа шеккен жасқаншақ жан етіп көрсеткісі келген дүниелердің пайда болғаны да рас. Мұхтарды қорлаудың ең оңай жолы бұл! Мұхтарды ешкімнің мүсіркеуге хақысы жоқ және мүсіркетпеген де. Еркелесе – еркелеткен шығар. Бірақ басына шығарып, басындыртпаған. Өз есесін емін-еркін алып, емін-еркін төрде отырған. Қатты ренжітіп, өкпелесіп, ұзақ сілкілескен кездері бар. Ол – қатыгез дұшпандықтан, өмір сүруін көп көрген өшпенділіктен ада, таза пендешіліктен туған ұсақ реніштер. Мүмкін, кейбірінің тым ушығып барып басылуы да. Ал, Мұхтардың көзін жойып, атын өшіру үшін исі қауым бірігіп, қасақана қастандық әрекет жүргізді деу – оқиғаны өз ыңғайына қарай бұра, әдейі өршіте түсу үшін әрекеттенгендердің далбасасы. Оған 1939 жылы 3 наурыз күні өткен қазақ өнері туралы жазушылар оадағының пленуымындағы М.Әуезовтің сөзі дәлел. Бұл – одақтың төрағасы Ә.Тәжібаевтің бұрынғы төраға С.Мұқановтың мысын басып, мінбеден ығыстырып, уақытша Семейге «ықтап кетуге» мәжбүр еткен тұсы. Сол жылы ақпанда М.Әуезовтің «Әбділда ақын» атты мақаласы жарияланып, «Мен қазақтың Гейнесімін» деген жолдарды ақындық өр рухқа бағалады. Пленумның қарсаңында «Айман – Шолпандағы» Көтабар бейнесі туралы айтқан С.Мұқановтың сыни пікіріне қарсы «Жақсы сынға – жан пида» атты қарымта мақаласы шықты. Алдына-ала жүргізілген мұндай дайындықтың көңіл-күйі пленумның ширығып өтуіне де ықпал етті. Алдымен С.Мұқанов, оған жауап ретінде Ә.Тәжібаев, екеуінің аражігіне сына боп М.Ақынжанов сөйлеген. М.Ақынжанов: «... Ол Әуезовті және оның «Айман – Шолпан» пьесасын дұрыс сынады. Біз бұл автордан толық сомдалған бейнелерді күтуге қақылымыз. Оның тарапынан жіберілген әдепсіздікті (нетактичность) Мұқанов өте дұрыс сынап отыр. Әуезовтің мақаласында өзіндік сын мүлдем жоқ, тек қана жеке бастың мүддесін күйттеген. Мұндай мақала, біз көріп отырған Әуезовтің мақаласы туралы Мұқановтың сөзі де ерегестен басқа ештеңе әкелмейді. Ештеңе бермейді, жас мамандарды өсіруге ықпал етпейді. Егерде өзара кикілжіңге құрылмаса бұл мақаланың пайдасы өте зор болған болар еді. Егерде Мұқанов жолдас ҚК(б)П-ның шешіміне сай айтса, онда жазушылар одағындағы көптеген кемшіліктерді ашып, құнды ұсыныстар жасап, не істеу керек, қалай істеу керек, өзге жолдастар не істеп жатыр, қандай тақырыпа жазу керек – деген мәселелер қозғалар еді. Біздің бүгінгі міндетіміз осы»,– деді. Өз кезегінде М.Әуезов те мінбеге көтеріліп, бірден тақырып тізгінін қолға алып, Сәбитті түйреп өткен. Қыза-қыза келе пленумның күн тәртібіне өзгеріс енгізгісі де келіпті. Өзге-өзге, М.Әуезовтің кеңестік мәжілісті ықпалында ұстауға құзыры әлі жетпейтін әрі оған жол да бермейтін. Сондықтан да жарыссөзге шығушылар драматургті «өз орынына» қойып, екінші күні түсінік беруге мәжбүр еткен. Мұхтар Әуезовтің: «Мен кеше бұл мәселені басқа күнге ауыстыру туралы ұсыныс жасағанда бұл жиналыстың бетін бұрып, бүйректен сирақ шығарайын деген жоқ едім және жалпы мәжілістің барысына тікелей қатысы жоқ еді. Тек «Айман-Шолпан» жөнінде, яғни, бір туындының негізінде жазылған тегі бір либретто мен сақналық шығармалар, ондағы фольклорлық сарындардың пайдаланылуы мәселелері жеке талқыланса, әйтпесе, жұрттың назары осыған ауып кетіп, негізгі жайлар ықтасында қалып қоя ма – деген ниеттен туған еді. Ал мен өзімнің мақаламда: композитор, сыншы, жазушы үшеуміз оңаша отырып өзара талқыға салайық, содан кейін барып мен тиісті өзгерістер енгізейін деген пікір айтқанмын. Ақынжановқа да осыны айтқанмын. Мақаланың бірінші жартысында мен шығарманың сақнаға лайықталуына байланысты тосын ұсыныстар жасағанмын. Онда режиссерға да, жазушыға да қатысты пікірлер бар. Менің айтпағым осы жайлар еді. Ал кейіпкерлерге, оның ішінде Көтібарға берілген Сәбиттің бағасымен мен келіспеймін. Көтібар – дастанның желісі бойынша фольклорлық тұлға, оған ешқандай қорғаушының қажеті жоқ, тек сезім түйсігімен ғана сынай қабылдау қажет. Бір шығарманың бойында әрі жылатып, әрі күлдіріп отыратын кейіпкерді көрермендер бір қалыпта қабылдай ала ма. Сәбиттің Ботагөз деген әдемі кейіпкері бар. Оны болыс зорлап атастырады, сонда мұны: қыз да ықтиярлы болды, болыс та оған ынтызар еді – деп түсіндіруге бола ма? Мен көпшілікке: Көтібар батыр адам, сондықтан да оны арашалу керек – деген сықылды үстірт мәселені көтергендей көрінуім мүмкін. Бұл арада маңызды бір мәселе бар. Мен өзімнің мақаламдағы ширыға, кейбір тұстарда шектен тыс көтеріңкі леппен жазылғандығын мойындаймын, бірақ та Сәбит айтандай, Көтібардың көтін ашпайық деген мағына білдіретін емеуірін танытқамын жоқ... Шапшымай байыппен пікір алысайық. Енді мен неге бұлай шамырқана жаздым, соған келейік. Сәбит өзінің сөзінде: Әуезов сауатты драматург, сондықтан да пьесаны жазған кезде батырлар туралы зиянды, саяси тұрғыдан қате тұжырымды саналы түрде қайталаған – деп даурықты. Міне, осы даурығу менің есіме 30-31 жылдардағы топшыл сыншыларды есіме түсірді, сондықтан да менің де Сәбитті шаншып өткім келгені рас, алайда ондай пиғылдан бәріміздің де бас тартқанымыз жөн. Өзінің сөзінде Ақынжанов маған: өзіне өзі сын көзбен қарамайды – деген мін тақты. Ол екеуміздің қателерімізді қалай түзетуіміз керектігіне ақыл қоспайды, сөйте тұра біреуміздің сөзімізді сипақтап, екіншіміздің сөзін сызып тастағысы келеді. Бұл екеумізді де тезге салатын тура бидің қылығы емес. Ал Исмайловтың пікірін қабылдаймын. Алайда Сәбиттің де қателіктері бар екендігін ашық айтамын. Неге екенін білмеймін, бізде осы уақытқа дейін сыни талдаудың орынына тас-талқанын шығаруға әуестік орын алып келеді. Тоқжановтан бастап Қаратаевқа дейінгілерде осындай зиянды сұғанақтық болды. Олар шығарманы талдаудан бастап авторына ауыз салатын және міндетті түрде оның авторын қылмыстық жазаға тарту туралы айып тағумен аяқталатын. Егерде әдеби олқылықтар жіберілсе, оның әдеби кемшілік екенін түсінбей, автор мұны қасақана солай істеп отыр деп мәлімдейтін. Сәбит те сондай дертке шалдыққан еді. Біздің жазушыларға әдебиет пен сынға мүлдем жат, оған үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жалған жала жапқанын мен жақсы білемін. Ал қазақ әдебиетінің кәнігі өкілі нақты мысалға жүгінбей, автор саналы түрде зиянкестік әрекетті қайталады деп айып таққанда, менің ойыма: «Еруліге қарулы» (как аукнется, так и откликнется) деген мәтел оралды, ол маған саяси қателіктер жіберді деп айып тақты, ал мен оған жауап бердім. Бұл туралы әлі асықпай пікір алысатын боламыз. Ал Ақынжановтың пікірімен мұлде келіспеймін...»,– деген сөзінен көп жайдың аңысын аңғарылады. . Әуелі де сол кездің талабына сай құрылған өзара сыннан басталған бұл өкпе-наз кейіннен біраз түсініспеушілікке итермелеген. Кейбір мәжілісте, отырыста Сәбит те шалған. Ол Мұхтарға таптық күрес пен социализмнің теориясын үйретумен болған. Мұхтар да қарымтасын қайырған. Бірақ бұл реніш екеуінің өзара жеке бастарының кірбіңінен асқан жоқ деуге тағы келмейді. Көзқарас қайшылығына, ашық текетіреске де, топтық қоянқолтыққа да барған. Соның нәтижесінде екі тұлғаны шарпыстырып, нәпақа айырған кәсіби мәтібилер де болған. Оларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады. Аттарын атамай-ақ қояйық, бірақ тұлғалар тағдырымен айналысқан қырық жылдың ішіндегі біз білген шындық соған жетелейді. Және көбінің аты қазір ұмытылған, еске түсірудің өзі қиын, кім екені белгісіз жандар. Сол «Пәлен мен Түгеннің» бірінші тобына ресми мемлекеттік тыңшылар жатады. Кеңес өкіметі тұсында әр мекемеде міндетті түрде құпия тыңшы ұсталып, ол адам қауіпсіздік комитеті тарапынан материалдық, қызметтік көмек алып отыратын. Тұлға дәрежесіне көтерілмесе де сұғанақтың сұқ саусағы тұтқалы есіктен табылатын. Олар түрме әфсанасындағы Әбдірахман Байділдин, Шаймерден Тоқжігітов сияқты тікелей мемлекеттік мекемедегі басшылық орында істеп, тұлғалардың арасындағы «қақтығыстарды» ұйымдастырып, арандатып, ресми мәліметке жақын жалған ақпараттар тарататын. Мұндай адамдардың арасынан ірі тұлғалар да шықты, классик атанғандар да бар. Екінші топтағылар, сол мекеменің, сол саланың заңды тұлғасы болып табылатын «қызметсіз қызмет» істейдіндер. Бұлардың дені әлдебір мінезімен өкіметке жақпай қалған немесе таланты әлсіз, талабы зор, пәле іздеген қатардағы қызметкер. Олар ешқашанда қызметтен шығып қалмайды, оның есесіне, барлық мәліметті құпия түрде жеткізіп отырады. Халық ауызындағы кәдімгі салпаңқұлақтар. Үшінші топ ең сүйкімсіз топ, яғни, жақын дос-жараның, араласың, ағайының. Олар тұрақты тыңшы емес, «қызық үшін» қызмет етеді. Айқын Нұрқатовтың:
Бұл үш топ та мемлекеттік жазалау жүйесінің құрамдас ең өнімді, ең сенімді тетігі болып табылды. Соның ішіндегі ең қауіптісі, ең сұрқиясы кеше де болған, бүгін де бар, ертеңгі сықпыты да көмескіленіп көрініп тұрған соңғы топтағы «пәлен мен түгендер». Әсіресе идеологиялық майданда олардың адамдарға кесірі көп тиді. Атын атап тарихта қалдырғымыз келмейді. Бірақ солар араласқан тұсқа екпін бере баяндаймыз. Оларды біз де біліп, көріп жүрдік. Кез-келген дастарханның шетінен кетпеуші еді. Біздің қатарластарымызда да «оқшантайлы оқпандар» болды, бірақ олардың «оқтаушысы мен дәрісінің» күші кеткен кез еді. Өкінішке орай орта буындағы зиялылар да еріксіз тартылды. Бұл оқымыстылардың арасында орынсыз ырғасулар мен ешкікөзденген мінездерді, тіксінулерді туғызды, оның ақыры асқынып барып, ашық дұшпандыққа ұласты. Оны енді жасырудың реті келмес. 1940 жылдан бастап 1953 жылға дейін Мұхтар Әуезовтің шығармалары мен ғылыми еңбектерінің ресми құпия рецензенті Қажым Жұмалиев болды. Оның алғашқы 25 беттік алғашқы «жабық пікірі» 1940 жылы мамыр айында Қазақстан Орталық Комитетінің бақылау және саяси-ағарту бөлімдерінің тартпасына түсті. Бұрын мұндай іске тартылмаған әрі өзінің тұлғалыұ тік мінезін сақтағысы келген Қ.Жұмалиев «Шатқалаң» пьесасында Миозоянның есімін атайтынын саяси қателікке жатқыза келіп, жалпы алғанда ол «1932 жылы берген уәдесін орындай алды деп айта аламыз» – деп қорытты. Бұған көңілі толмаған сектор меңгерушісі Я.Пильчук: «Жұмалиев өзінің нақты көзқарасын жасырып қалған» деп бұрыштама қойыпты. Бұдан кейінгі тапсырмалардың саяси және идеологиялық бағыт-бағдары анықталып берілсе керек, «тапсырма» бұдан көрі нақты дәйектерге негізделіп жазылған сияқты. Алғашқы жылдары өзінің «меншікті қара сыншысын» білмегенімен де барған сайын анықтала түсіп, ақыры ашық жеккөрінішке ұласты. Бұл «ырғасу» екеуі үшін де өкінішпен аяқталды. Жоғарыдағы Қажым Жұмалиевтің «жасырып қалған көзқарасын» Әдеби құпияларды сақтау жөніндегі Бас басқарманың кілі Баймұрзин 1940 жылы қаңтар айында тиісті орындарға: «1940 жылдың аяғында Мәскеуде орыс тілінде жарық көрген Абайдың «Лирикалар мен дастандар» атты жинағына М.Әуезов жазған алғысөзде Шәкәрім Құдайбердин деген ірі феодал, «Алашорданың» көрнекті өкілі, 1917-1918 ж. Семей қаласындағы «Алашорда» сотының төрағасы, төңкерістен кейін мал-мүлкі тәркіленген бай, 1931 ж. Шыңғыстау ауданында кеңеске қарсы көтеріліс ұйымдастырып, осы көтерілісті басу кезінде оққа үшқан адамды автор Абайдың шәкірттері қатарында оң пікір білдірген... Біз Мұхтар Әуезов кітаптың алғысөзінде Абайдың ең таңдаулы шәкірті ретінде Шәкәрімді көрсетіп, өрескел саяси қате жіберді деп санаймыз... Шәкәрім Құдайбердин кеңес өкіметінің жауы болғандықтан, мақтауға тұрмайтындығын былай қойғанда, оның есімінің өзі баспа бетінде аталмауға тиіс деп есептейміз. Қазақ ССР-нің Главлиті сіздерден тиісті шара қабылдауды өтінеді»,– деп «астыртын» мәлімдеді. Орталық Комитет бұл мәселені Жазушылар одағына жолдап, «Жеке жазушылардың әдеби туындыларын тексеру» тапсырылды. Әуезовтің шығармаларын «құпия бақылау» алғашында Балқашевқа, кейіннен «М.Әуезов жөніндегі маман» Қажым Жұмалиевке жасырын жүктелді. Әрине, Ә.Тәжібаев төрағаның орынбасары болып тұрғанда «құпия пікір» иесін М.Әуезовтің білгені күмән тудырмайды. Қаншама діні берік болса да, мұндай тарсырманы орындаудан ешкім де бас тарта алмайтын әрі «сексот» деген ат ол тұста кімнің де болса денесін түршіктіретін еді. Ал бұған қарағанда, Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов бітіспейтін ашық та, «құпия да» дұшпандар емес-тін. Олар мінберге қатар шығып, ашық сөйлесті. Өйткені олар заман ағымындағы, уақыт екпініндегі өтпелі жайларды екі түрлі көзқараспен қабылдаған, алайда мақсаттары ортақ халықтық тұлғалар еді. Қысылған сәттерінде қол ұшын беріп, бір-бірін демеп отырған. Сондықтан да Мұхтардың өміріне көлеңке түсіріп, жүрегіне жара салғандардың әрқайсысының атын атап, түрін түстемей-ақ, халқымыздың тауып қойған «пәленше мен түгенше» деген емеуірін есімін пайдаландық. Қисынсыз қазымырлықтан, орынсыз алакөзділіктен арылып, ой желісінен адасып кетпес үшін жинақтап алдық. Сондай-ақ, сол «пәленше мен түгеншелер» кейін кешірім өтініп, алдарынан өткен және олардың ұрпақтарының бетіне шіркеу түсіру – шындыққа жаны ашығандық деуге де жатпайды. Уақыт оларға өз үкімін шығарып үлгерді. Ал, әркім оқиға ілігінен «пәленшені» танып жатса ақтап ала алмаймыз. Өйткені бықсық әңгіменің біразы әлі өшкен жоқ. «Түгеншенің» арасынан: Но ненавистникам Шекспира Я был лишь только оттого, что был завистникам Шекспира И современником его, – дегендей (Л.Васильева), өзін-өзі жазғырып, мойындаса, талай шындық қалпына келіп, дүние көші ауған теңін түзер еді-ау. Осыдан жиырма жыл бұрын сол пәленше мен түгеншенің соңғы тұяқтары тірі кезде: «Ол үміт әлі ақталған жоқ. Ақталар ма? Оны, сол «пәленшелер мен түгеншелердің» ар-ұятына тапсырамыз»,– деп жазып ек. Тіл қатпады, қайта алаш ардагерлері ақталған тұста батагөй боп алдан шықты. Мұхтардың тағдыры хақында толғағанда бұлтартпайтын, айтуға да, айтпауға да болмайтын, бірақ қалайда жауап берілуге тиісті шындықтардың ұшырасатынын жасырып қала алмайсың. Үндемей кету – шындыққа қиянат. 1938 жылғы наурыздағы «ССР Одағының Прокуратурасының» Бухарин бастаған оңшыл-троцкийшiл блогы туралы» шығарған үшінші қаулыға сәйкес Қазақстандағы соңғы үкім 1938 жылы тамыз айында Алматы қалалық партия жиналысында шығарылып, онда Мұхамеджан Қаратаев қарауылға ілінді. Өзін ұстап берген өзі одаққа мүше етіп алған екі адамның атын бізге өз ауызымен айтып, олар туралы жақ ашпау жөнінде уаде алып еді. Үш рет үйіріліп соққан «қара дауылдан» Мұхтар Әуезов және бір ақын ешқандай қуғын көрмей аман қалды. Қалай? Керісінше, бухариншілер қуғындалған тұста жұрттың бәрі халық жауы болып тұтқындалып, атылып, жер аударылып жатқанда Мұхтар Әуезов 1938 жылы 26 маусым күні ҚССР Орталық атқару комитетінің президиумына – жолдас Өмірзақовтың атына өзінің «сотталды» деген айыбын жоққа шығару туралы: «1930 жылы қыркүйек айында ПП ОГПУ-дің Қаз ССР-дегі өкілдігінің шешімі бойынша «Алашордашыл қазақ ұлтшылдарының» ісіне байланысты ұлтшылдық әрекетім үшін (58 баптың 7, 10, 11 тармақтары бойынша) тергеуге тартылып, 1932 жылдың көкек айында үш жылға – 1930 жылдың қазанынан бастап шартты кесіммен үкім шығарылды. Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 10,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|