Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1) Біржанның келуіне социальның настрой (әлеуметтік астар
- 3) Күнту – Марқабай арасындағы натуралистік сурет алынсын».
- М.Әуезов «Абай романының екінші бөлімін бітіріп, үшінші бөлімін жазып жатыр. Содан кейін бүгінгі күнгі қой шаруашылығы туралы роман жазады»
Айтылған осы екі тілектің бірін Мұқаңның талассыз тез қабылдай кетуін Сәбең басқа жаққа бұрып әкетті. Ол кісі өзі екі айлық творчестволық командировкаға, онан кейін екі ай демалысқа кететін еді. «Онда мұның өзі әлі піспеген дүмбілез дүние боды –ғой. Автор өзі қабылдаған ескертулерді жөндесін. Екіншісін ойлансын. Меніңше Әйгерімді жөндеудеу «Абай» романы жөнделмейді, сондықтан мен қайтып келгенше баспаға ұсынылмасын»,– деді. Осыдан айтыс қызып кетті. Жұрт екіге жарылды». Ғ.Шарипова (хаттамадан): 1) Біржанның келуіне социальның настрой (әлеуметтік астар – Т.Ж.) берілсе. 2) Біржан кеткен соңғы жастардың эротистік (эротикалық, анайы – Т.Ж.) картинасы алынсын. 3) Күнту – Марқабай арасындағы натуралистік сурет алынсын». Ә.Әбішев (Айтпай кетті демесін арттағылар): «Манадан үнсіз отырған Мұқаң бір кезде кесек қозғалып, қомданып алды да: «Мен Әлжаппардың екінші ұсынысын да қабылдаймын. Оған ең көп дегенде жарты ай уақыт кетеді. Жарты айлық жұмыс үшін романды жарты жыл ұстау қиянат»,– деп өзінің сол жаңа тарауда нені көрсететінін осы күнгі жазылған күйіндегісіндей етіп айтып беріп еді, залдағылардың разы болғаны сондай, қайсыбіреулер қол соғып жіберді. Бірақ жұрттың бұл ықыласы Сәбеңе ұнаған жоқ, ол: «Асықпайық жолдастар, былтырдан бері Мұхтардың атына айтылып келе жатқан ауыр сындарды ұмытпайық, мен келгенше...», – дей беріп еді, Ғали Орманов атып тұрды. Ғали ол кезде біздің партбюроның секретары болатын, ол тұра салып: «Әлжаппар, саған өзі сеніп тапсырған баяндамадан Сәбең безсе – безе берсін, біздер безбейміз. Сен осы баяндамаңды партия ұйымының ашық жиналысында жасайтын бол. Егер роман сенің айтқаныңдай болса, бұлардың ырық-жырық тырбайы үшін ондай шығарманы құрбан ете алмаймыз, партия ұйымының қаулысын аламыз да, Орталық Комитетке өзіміз барамыз», – деп еді, Сәбең: «Мейілдерің»,– деп сылқ түсті. Жалынғандай түр көрсетіп әр жерден Сәбеңнің өзіне салмақ салып едік, ол кісі көп қасарысқан жоқ: «Баспаға ұсынылсын, айтылған кемшіліктер ескерілсін»,– деген қаулыға қол қойды. Мұқаң өзі уәде еткен тараумен ғана тоқтамай, эпилог та қосыпты, аз күннің ішінде роман жөнделіп болды. Достық кеңесті тыңдай білудің де өзі даналық екенін мен сонда Мұқаңның басынан көрдім. Өзінің айтысына қарағанда «Абай» романын СССР (сталиндік) мемлекеттік сыйлығына біткен шығарма етіп ұсыну үшін эпилогті қостырған марқұм Фадеев екен». Сәбит Мұқанов демалыстан қайтып келгенше романды баспаға өткізіп, мүмкіндігі болса шығарып үлгеруге ұмтылған жазушы, қауырт жұмысқа кіріскен сияқты. Жұмыс барысында алдыңғы оқиғасы ширақ баяндалған «Абай» романы мен соңғы өңделіп, бүйірі шыққан «Абай» романының арасындағы айырмашылық шығарманы мұлдем басқа арнаға салып жіберді. Ғ.Мұстафиннің ұсынысы бойынша «Құнанбайдың қажыға баруын дәлелдеу» үшін және Ә.Әбішевтің «тілегіне» орай Абай мен Дәркембайды тап тартысына араластыру үшін қажыға бара жатқан Құнанбайдан Қодардың құнын сұратты. Соңғы «тілекке» сай Базаралы мен Абайдың арасы «жақындастырылып», кіші шешесі Нұрғаныммен көңіл қосқан Базаралыны сотта қорғап (шындығында барымтасы үшін соттатқан Абайдың өзі болса да), «таптық санасын» оятты. Түпнұсқадағы Ділданы сүйсіне суреттеген тұстардағы Ділданың аты өшіріліп, Әйгеріммен ауыстырылды (Бір қызығы, «Татьянаның сахарадағы әні» тарауының кей жеріндегі Ділдәнің аты 1997 жылғы басылымға дейін өшірілмей келіпті. Оны мәтіндік тексеру жүргізген Т.Әкім екеуміз қалпына келтіріп едік). Абаймен араз боп өткен Әйгерім «Абай жолында»: «Үнінде өкініш тәрізді бір қимас, қиналу салқыны да бардай. Шынында, соңғы бірнеше жыл бойында Абай мен Әйгерім арасы тек бір сыйластық қана сақтасқандай. Көңілдің тоңы жібіп, бұрынғысындай еміреніскен күйді қайта таба алмаған. Сырт сүйіспендікпен ғана бір орында тұрып қалғандай еді. Араларында алғашқы бақыт жылдарындай ұзақ сыр шешіп, шер айтатын сағаттар үзілген. Ыстық толқын күндері тоқталып, әлденеден тиылып қалған болатын»,– деп суреттелетін тату да тәтті жарға айналды. «Көңілі айныған» Әйгерім – әнші Әйгерімге, сүйкімді Әйгерімге айналып, Тоғжанға арналған «тәтті сағыныш» Абайға «ащы дәм татырған» Әйгерімге бұйырып, Татьянаның әні оятқан: «... екеуінің жүрегі қазір сөзді қажет етер еместей. Қайта оянған ғашықтық енді көлденең бір сөзді де, көлденең бір көзді де керек етер еместей... Аз уақыт Абай мен Әйгерім екеуі ғана қалғанда, біріне-бірі соншалық ыстық жалынмен құшақ жайып, ұзақ сүйісіп қалған еді. Бірталай жыл ұғыса алмай, тығылып қалған іштегі түйіндерін ән таратты». Міне, сөйтіп, қауданға жіберілген өрттей лып етіп жайылған бұл «шолақ өрт» асқына келіп романның бүкіл желісін өзгертіп жіберуге негіз қалады. Кейін, «романның толық аяқталған шығарма екенін дәлелдеу үшін А.Фадеевтің өтініші бойынша «Ақшоқыдан асқан ән туралы» эпилог қосылды. Әлжекеңмен – Әлжаппар ағамызбен ұзақ жылдар бойы сырласқан тұсымызда: «Ділдәнің обалына қалған сіз екенсіз ғой», – деп әзілге сая сұрағанымызда: «Ділдәға жаны ашыса – менің жаным ашыр еді ғой. Апайым емес пе. Бірақ менің жаным Мұхтарға ашыды. Егерде Базаралы мен Әйгерімге ұас болса, кедейлермен өш болды»,– деп байбалам салушылар шыға келетін. Тіпті, Ғабиттің өзінің де солай демесіне сенім жоқ болатын. Бұл дегеніңіз – «Абай» романынан айырылу, «Абайдан» айырылу – Әуезовтен айырылу»,– деп кәдімгідей қабырғасы қайыса жауап берді. Мүмкін, Әлжекеңдікі де дұрыс шығар. Бірақ одан роман ұтты ма, ұтылды ма? Кім білсін. Алайда өмірлік шындыққа қиянат жасалғаны анық. Сондай-ақ, егер саяси қысымнан сескенбесе, Мұхтардың мұндай «құбылтулар мен өңдеулерге» бармайтыны да шындық еді. Келер күндердің суық қабағының ызғарын ерте сезген Әуезовтің дер кезіне «майыса қалғаны» қазақ әдебиеті үшін үлкен олжа болды. Мұны тура сол жылы Ленинградтың «Звезда» журналы мен А.Ахматова мен М.Зощенконың шығармаларындағы идеясыздық, драма театрларындағы репертуар, кино өнері туралы БК(б)П ОК-нің қаулыларына сәйкес ҚП(б) ОК-нің бюросында берген есебінде С.Мұқановтың өзінен бастап Әуезовке дейінгілерді сыпыра сынай келіп қазақ әдебиетінде:
Осыған байланысты дайындалған Орталық Комитеттің қаулысының жобасында: «М.Әуезов «Абай романының екінші бөлімін бітіріп, үшінші бөлімін жазып жатыр. Содан кейін бүгінгі күнгі қой шаруашылығы туралы роман жазады», – деген әлеуметтік тапсырма берілді. Бұл ілінген жарлық он жыл бойы алдын орап: «М.Әуезов берген уәдесін орындамады», – деп көзге ұра берген соң, ақыры «Өскен өркенді» жазуға мәжбүр етті. Сол жылы, яғни, 1947 жылы 17 желтоқсан күні М.Әуезовтің С.Мұқановтан қарымтасын қайыратын сәт те туды. «Абай» романынан кейін талқылауға «Ботагөз» романының орысша аудармасы түсті. М.С.Сильченко негізгі, Қ.Жұмалиев қосымша баяндама жасады. Екеуі де жазушыны қостап, оның көркемдік жетістігін: «Ойдан шығарылған кейіпкерлердің кейбіреулерінің аттарынан-ақ өмірде болған буржуазиялық-ұлтшыл қозғалыстың көсемдерін тану ұиынға соқпайды. Мысалы, романда Милюковтың, Гучковтың, Львовтың жақын досы, Кадет партиясының ОК мүшесі, кейіннен алашрдашылардың көсемі ретінде суреттелген, тіпті осы атаудың өзіменен-ақ тез танылатын Базархан Меделхановтың прототипі – 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Кадеттердің ОК Уақытша үкіметтің Торғай облысындағы комиссары етіп тағайындаған және қазақ төңкерісшілерімен аянбай күрескен Әлихан Бөкейханов. Ал Мадиярдың прототипі – буржуазияшыл ұлтшылдардың өзге бір көсемі және алашордашыл, ұлтшыл «Қазақ» газетінің белсенді қызметкері, 1916 жылғы көтерілісшілерді қаруларын тастауға шақырған сатқын Міржақып Дулатов»,– деп (393 іс) бағалап, шығарманы сталиндік сыйлыққа ұсынды. Академик Қажым Жұмалиевтің осындай «таптырмас теңеулерінен» соң талас өршіп сала берді. Мәселе, ұлтшылдықта емес, шығарманың сыйлыққа ұсынылуында еді. Өйткені одан дәмелі жалғыз М.Әуезов қана емес болатын және Қ.Жұмалиевтің «Ботагөзді» «Абай» романымен салыстыра келіп, оның артықшылығына: «Өзінің халқымен, мұқым кеңес халқымен бірге коммунизм идеясымен салтанат құрған қазақ кеңес интеллигенциясы адамдардың санасындағы өткеннің сарқыншағымен, ұлтшылдықтың сарқыншағымен осылай күресіп келеді, Сәбит Мұқановтың романы оларға осы мақсат жолында үлкен көмек береді», – деп баға берген пікіріне қарсы дау айта алатындай шешендер де бар болатын. Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мүстафин, Дм.Снегин екіұшты пікірлер білдірді. Бірақ ашық қарсы шықпады. Соның ішінде Ә.Тәжібаев: «Жазушы қазақтардың қазақ тіліндегі түпнұсқасы жоқ шығарманың орыс тіліндегі аудармасын талқыға салуы мені қынжылтады. Сәбит маған: «Жұмбақ жалаудың» негізіне сүйенсең жетеді»,– деді. Алайда бұл екі шығарманың арасын ондаған жылдар бөліп тұр ғой. Екеуін шартты түрде салыстыруға да келмейді. Қ.Жұмалиевтің баяндамасына қарағанда «Ботагөз» сталиндік сыйлыққа ұсынылу үшін дайындалған. Ендеше «Жұмбақ жалау» туралы сөз болуға тиісті емес. «Абай» мен «Ботагөз» кейін көпшіліктің талқылауына ұсынылады. Сонда бұған бәріміз де сын көзбен қарайтын боламыз. Сондықтан да мен мұны әзірше дипломатиялық тұрғыдан ғана қостаймын», – деді. Осы жолы «Ботагөз» романы ұсынылып, сыйлықты алып кеткен жағдайда, мүмкін, ондаған жылдарға созылған шығармашылық бақталастық (бәсеке емес) толас табар ма еді. Қайдам. «Абай» романының сыйлық алуына емес, жариялануына қарсы болған Ғ.Мұстафиннің, Ғ.Мүсіреповтің, С.Мұқановтың бұл тұстағы ұстанымын түсіну қиын. Ал 15 желтоқсандағы проза секциясында демалыстан, шығармашылық іссапардан оралған С.Мұқанов «Абай» романын сынап баяндама жасай келіп, оны сталиндік сыйлыққа ұсынған және сол хаттамаға қол қойған (389 іс). Ал мұны қалай түсінуге болады? Әрине, қыр көрсету. Әйтпесе, идеялогиялық қамытқа салып, талқылап, романның жолын кесуге ол кезде С.Мұқановтың толық мүмкіндігі бар еді. Бұл жолғы итжығыс келесі жылғы жегіге ұласысп, енді М.Әуезовтің «Абай» дилогиясы, С.Мұқановтың «Өмір мектебі», Ғ.Мұстафиннің «Миллионері» тағы да қатарласа сыйлыққа ұсынылды. Үшеуінің де мүмкіндігі бірдей еді. Тіпті заманауи тақырыпқа арналған «Миллионердің» мүмкіндігі өзгелеріне басым болатын. Бірақ қалған екеуінің шығармашылық мысы басым еді әрі кұрес тәсілінен тәжірибелері бар болатын. Мәскеумен арадағы байланысы да Мұстафинге қарағанда қарымды болатын. Ал көркемдігі жағынан, әрине, «Абаймен» шендесе алмайтын. Қайран қазақы күрестің тәсілдері! Қайран еш кеткен есіл күндер мен түндер! Қайран жүйке! Бұдан кейін екі тұлға да барлық тұрғыдан алғанда марқая бастады. Сәбит Мұқанов нағыз халықтық жазушы, көптің сүйкімдісі, мемлекеттік идеологияның тұтқасына айналды. Ол кеңестік қоғамдағы кез-келген тұлғамен тең сөйлесті, үкімет басшыларымен иықтас тұрды, қазақ елінде онымен теңдесетін бедел ешкімде болмады. Қандай деңгейдегі тізім болса да Сәбит Мұқановтың аты бірінші, ғұлама Қаныш Сәтбаев екінші, ұлы актер Қалибек Қуанышбаев үшінші, екі жағын теңшеп отыратын Ғабит Мүсірепов төртінші, мысын бастырмай тісін басып отыратын Ғабиден Мұстафин бесінші, бұлбұл Күләш Бәйсейітова алтыншы, ұлы Мұхтар Әуезов ... жетінші, кейде алтыншы, бесінші, ал жазушылар арасында үнемі төртінші боп аталып жүрді. Бұл «тізім тәртібі» қашан Мұхтар көз жұмғанша өзгере қойған жоқ. Мұның өзі де кеңестік идеологияның көрінбейтін қысымының бірі болатын. Оған Мұхтар Әуезовтің өзі де үнсіз мойынсынды. Ал сыртқы дүниеде солай болғанымен де жазушылардың өз ішіндегі ілхамдық талқыда Мұхтардың мысы басым тұрды және ол басымдық «Абай» романының кезекті кітабі жарық көрген сайын үдей түсті. 1948 жылы қараша айында Сәбит Мұқанов Орталық Комитетке шығармашылық одақтың атынан «Абай» романын І дәрежелі сталиндік сыйлыққа ұсынды. Осы ұсынысты негізге ала отырып Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің бюросы қараша айында «Жазушы Мұхтар Әуезовтің «Абай» романын И.В.Сталин атындағы әдеби сыйлыққа ұсыну туралы» қаулы қабылдады. Онда:
Ал 1949 жылы Сталиндік сыйлықтың иесі атанғаннан кейін Мұхтар Әуезовтің беделі одақтық, әлемдік деңгейге көтеріліп, тұлғалардың арасындағы талант салмағы соған қарай ауытқи бастады. Соның бір дәлелі, 1949 жылы 30 қараша күнгі «Қазақ совет әдебиеті сынының барысы мен мақсаты» атты жазушылар одағының ІҮ пленумын М.Әуезовтің ашуы. Бұрын мұндай жауапты жұмыс сеніп тапсырыла бермейтін. Марапатқа марқайған М.Әуезов сол жылы Мәскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігінің табыстарын айта келіп, Қазақстан ОПК-нің бірінші хатшысы Ж.Шаяхметовтің атына: «Біз, жазушылар он күндіктің барысында Қазақстан большевиктерінің жетекшісі Шаяхметов жолдастың жеке өзінің бізге бөлген көңілі, бізге көрсеткен көмегі есімізде ұмытылмастай сақталды. Сондай-ақ Орталық Комитеттің хатшысы Омаров жолдастың және біздің үкіметіміздің көрсеткен көмегі есімізден кетпейді», – деп (538 іс) құрмет көрсетті. Бұл М.Әуезовтің үкімет пен партияға қаратылған алғашқы алғауы. Бара-бара ол үйреншікті, дәстүрлі, айтылуға тиісті, айтпай кетпейтін сөз орамына айналды. Бұл – өмір мәжбүр еткен заңдылықтың бірі әрі еруліге қайтарған қарулы жауабы болатын. Алайда соған да қарамайтын, қаратпайтын, қайырылмайтын қаржасулар әлі алда болатын. Бір жылдан кейін Пәленбайлар мен Түгенбайлардың күні туды. Ол күндері С.Мұқанов пен М.Әуезовтің қақтығысы шырқаулы шырмауына жетіп, бірінің өміріне бірі қауіп төндірді.
БЕСІНІШІ ТАРАУ: ТОБЫРЛАР ТАЛҚЫСЫ І. Ешқашанда идеологиялық еркіндікке жібермейтін, жарылқау мен жазалау саясатын қиыстыра жүргізетін, алғысы мен қарғысы айырғысыз кеңестік тәсіл – мемлекеттік басқару жүйесінің тұрақты құралына айналды. Ел басына күн туған шақта Сталин әр ұлт өкілдерінің намысын ояту үшін кәдімгідей әруақ шақырып, ұран тастады. Соның нәтижесінде барлық халықтық батырлар қайтадан тарих сахнасына шығып, сананы баурап, ұлттық рухты күшейтті. Қазақтар да Қобыланды мен Алпамысты, Абылай мен Кенесарыны еске алып, олардың әруақтарынан қолдау іздеді. 1943 жылы кеңес шекарасы жаудан азат етілген соң есін жиған идеологтар патриоттық-ұлтшылдықтың майдандағы жауынгерлермен бірге елге ілесе келіп, ұлттық сананың күшеюінен сескеніп, астыртын идеологиялық жазалау саясатын ойластыра бастады. «Едіге» жыры мен «ел қамын жеген Едігенің бейнесі» әсіре дәріптеліп, ұлтшыл сезімді қоздырғаны, оның буржуазияшыл-ұлтшылдық екені туралы СОКП-ның Орталық Комитетінің қаулысы шығып, тарихи-эпостық мұралар жаппай сүзгіден өтті. Содан кейін «Звезда» журналы мен А.Ахматова мен М.Зощенко шығармашылығындағы идеясыздық туралы, В.Сосюраның «Украинаны сүй» атты өлеңіндегі ұлтшылдық сезім туралы, Маррдың тіл ғылымындағы «ой ағымы» мансұқталған қаулы-қарарлар арт-артынан шығып, идеологиялық жазалау науқаны басталды да кетті. «Қазақ ССР тарихы» кітабының екінші басылуын әзірлеу туралы» Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің 1945 жылғы 14 тамыздағы қарары шықты. Қазақстан К (б)П Орталық Комитетінің 1947 жылғы «Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл және Әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулысына орай академик Сақтаған Бәйішевтің «Профессор М.Әуезов ескіліктің шырмауында» атты әшкерелеуші мақаласы «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланғаннан кейін, іле «қазақ әдебиетінің тарихына» қатысты сындар жаппай басылып жатты. Бұл науқанның екпіні қанша қатты болғанымен соғыстан кейінгі ауыртпашылық, тұтқынға түскендерді және репрессияға ұшырағандарды жазалау сияқты әскери, саяси қысыммен шектелді. Бір таңданарлығы, тура сол жылы, осы қаулыдан кейін, яғни, 1947 жылдың 14 қыркүйегі күні «Социалистік Қазақстанда» «хан Кененің қаза тапқанына 100 жыл толуына орай «Кенесары Қасымов» деген көлемді мақала жарияланды. Мақала авторы Ермахан Бекмаханов. Алдағы болатын баяндауларға мүлдем қарама-қарсы, байыпты пайыммен, жақсы ниетте «қара дүлейдің» алдында жазылған пікірді таң қала отырып ықшамдап ұсынамыз: Е.Бекмаханов: «Кенесары Қасымов. (Қаза тапқанына 100 жыл толуына): «Қазақ халқының 1837-47 жылдардағы үлкен ұлт азаттығы қозғалысының басшысы Кенесары Қасмовтың қаза тапқанына биыл 100 жыл толды. Кенесарының қимылы Қазақстанынның тарихында, қазақ халқының келешектегі тағдырын белгілеген өзгерісті кезеңмен тұстас келді. Көшпелі қазақ ауылының шаруашылығына товарлы-ақшалы қарым-қатынастың енуіне байланысты Қазақстанның экономикасында үлкен өзгерістер болды, ал, Қазақстанның саяси тұрмысын алатын болсақ бұл дәуірде қазақ хандықтары: 1822 жылы – Орта жүзде, 1824 жылы – Кіші жүзде хандық жойылды. Қазақ даласына бір жағынан патшалы Ресей, екінші жағынан Орта Азия хандықтары шабуыл жасауда болды. Қазақстанның ол кездегі сыртқы саяси жағдайы осыған қарай белгіленді. Патша үкіметі мен Орта Азия хандықтарының басқыншылық саясатына қазақ халқы күшті қарсылық көрсетті. Қазақ халқының ұлт азаттығы күресін Кенесары Қасымов бастап шықты. Екі жақпен бірдей арпалысуға күші жетпейтінін, қазақ халқының саяси тәуелсіздігін сақтап қала алмайтыныдығын Кенесары көтерілістің алғашқы күндерінде-ақ түсінді. Сондықтан, Орта Азия халықтарына ең алдымен Қоқан хандығына қарсы күресе отырып Кенесары соғыс қимылдарын тоқату туралы патша өкімет орындарымен келісуге тырысты, өйткені, патшалы Россия сияқты қуатты елге қарсы күрестен нәтиже шықпайтынын жақсы білді. Кенесарының көтерілісі Россия патшалығына, Орта Азия хандықтарына қарсы, отаршылдыққа қарсы азаттық сипаттағы көтеріліс болды. Кенесарының қозғалысында ішкі күрес жоғарыда айтылған негізгі мақсатқа бағындырылды. Ішкі күрес отаршылдыққа қарсы күреспен ұштасты, өйткені, ел билеген сұлтан-провительдер, аға сұлтандар патша өкіметі сенімді одақтасы болды. Кенесары патша үкіметі, Қоқан мен Хиуа тартып алған қазақ жерлерін қайтару, Россияның қарамағында қазақ халқының біртұтас мемлекетін құру ұранымен күреске шықты. Кенесары бастаған күрес 10 жылға созылды, үш жүзге тегіс таралды. Бұл күреске қазақ халқының қалың бұқарасы – кедейлер, егіншілер, жатақтар кеңінен қатысты. Сондықтан Кенесары қозғалысынның бүкіл халықтық сипаты болды. Өздерінің мақсаттары үшін, ең алдымен, тартып алынған жайлауларын, жайлымдарын қайтару үшін күрескен қалың бұқараның қатысуы көтерілістің кең өріс алуын қамтамасыз етті. Бірақ, көтеріліске басшылық қалың бұқараның қолында болған жоқ, Қазақстанның патриархалдық-феодалдық бытыраңқылығын жойып, Россияның қармағында қазақтың біртұтас мемлекетін құруды көздеген орташа феодалдық топтардың қолында болды. Көтеріліске қатысқан күштердің мұндай бөлінуі заңды еді, өйткені, көтеріліс Қазақстанда патриархалдық-феодалдық қоғам қатынасы, рушылдық тұрмыс қалпы үстем болып тұрған жағдайда өтті. Бір жағынан патшалы Россияның, екінші жағынан Орта Азия хандықтарының шапқыншылығына ұшырап тұрған жағдайда Қазақстанның саяси тәуелсіздігін тек іргелес мемлекеттердің біріне сүйенгенде ғана сақтап қалуға болатын еді. Өзінің сыртқы саясатында Кенесары патшалы Россияға сүйенуге тырысты, өктемдік тәртіп орнатушы, артта қалған Орта Азия хандықтарына бағынудан бас тарттты. Кенесарының Россияға бағыт бұруының ең бірінші себебі – Россия қуатты мемлекет болды. Мұны түсінген Кенесары өзінің серіктеріне: «Россия барлық мемлекеттерден үлкен, орыс патшасы барлық патшаларға аға»– деді. Оның үстіне Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының шекарадағы орыс халықымен, – патша үкіметінің басқыншылық саясатына ешқандай қатысы жоқ халықпен, – ежелден бері сауда-экономикалық қатынас жасауы да Кенесарының Россияға бет бұруына себеп болды. Сол себепті де көтерілістің алғашқы күндерінен бастап Кенесары соғыс қимылдарын тоқтату туралы, екі арадағы жанжалды бейбітшілікпен бітіру туралы Батыс-Сібір генерал-губернаторы Горшаковпен келісуге тырысты. Бірақ Горшаков мұндай келіссөздерді бастаудан бастартты. Ол өзінің хаттарының бірінде былай деп жазды: «Қазақ даласында бейбастақтық туғызған айыпкерлермен келіссөздер жүргізуден, әсіресе, олардың император патшаға, сөзсіз бағынудан басқа қандай да болса шарт қоюына аз да болса желеу беруді лайықсыз тауып, мен Кенесарының хатын жауапсыз қалдырдым». Көтерілістің өнбойына Кенесары Батыс-Сібір өкімет орындарына қарсы күресе отырып, Орынбордың өкімет орындарымен және орталық өкіметпен келісуге тырысты. Кенесары Россияның қарауында болуға ризалық білдірді, бұнымен бірге қазақ жерінің қайтарылуын, Россияның қоластында қазақ халқының тәуелсіз мемлекеттігі сақталуын шарт етіп қойды. Бірақ, бұл шарт патшалы Россияға тиімсіз болды. Патшалы Россия қазақ даласымен жер жөнінде ғана шектес болып, мемлекет шегарасын сақтау үшін қазақ елімен тек байланыс жасап келген дәуір өткен еді. ХІХ ғасыр патшалы Россия алдына жаңа шапқыншылқ міндет – Орта Азияға шабуыл жасау міндетін қойды, ал Қазақстан бұл жолдағы белгілі бір белес болды. ХІХ ғасырдың 40-шы жылдарында патшалы Россия алдына Қазақстанды бір жолата өзіне қосып алу, оны Орта Азия хандықтарына және Алатау қырғыздарына одан ары шабуыл жасау қамалына айналдыру міндеті қойылды. Орта Азия мен екі арадағы сауданы күшейту мүдделері ғана емес, Орта Азияда ағылшын-орыс бәсекесінің күшейгендігі осы міндетті алға тартты. Орта Азияда бекінбейінше патшалы Россия өзінің Орта Азиядағы мүдделерін қорғай алмайтын еді. Сол себепті патшалы Россия Кенесарының талабын қабылдамады. 1844 жылдың өзінде граф П.Д.Киселевтің Бөкей ордасындағы жағдай туралы баяндамасына Николай І: «Патшалықтың ішінде екінші патшалық болуы мүмкін емес»– деп бұрыштама соқты. Осы бірауыз сөздің өзі Бөкей ордасының келте автономиясының тамырын қырқып қана қоймай, автономия туралы ниеттің қандайына болса да, біржолата тиым салғандық еді. Мұндай жағдайда Кенесары талабы көріне үмітсіз талап болды. Кенесарының бұл өзгерістері қандай болды? Кенесары өзінің мемлекетін жеке адамдар арқылы басқарды. Бұл адамдар сот, дипломатия, финанс, елден мал-мүлік жинау мәселелерімен, соғыс ісімен шұғылданды. Ханның жанындағы Жоғарғы Кеңеске тек феодалдардың орта топтарының өкілдері мен батырлардың бірсыпырасы қатысты. Жер-жерде өкімет жұмыстары жасауылдар арқылы орындалып отырды. Әр документтерінде бұл жасауылдар «Кенесары комиссарлары» деп аталады. Кенесарының мемлекет аппаратында жасаған өзгерістері феодалдық негізде құрылған мемлекеттің бір орталыққа бағындырылуына жағдай туғызды. Сот – право жөніндегі өзгеріс сот істерінің қаралуын жақсарту, барымтаны, ел арасындағы жаугершілікті тоқтатуды, өштескен руларды татуластыруды көздеді. Кенесары әдет-ғұрып правосына бірсыпыра өзгерістер енгізді, оның ішінде ру байларының сотын жойып, сот істерін өзі тағайындаған билер мен жасауылдардың қолына берді, оларды граф деп атады. Кенесарының ордасында болған хорунжий Орманов: «Кенесары жоғарыда аталған билерге жолдаған хатын жіберді, олар бұл адресте граф деп аталған»–дейді. Ақылы істерді қарау тәртібін үшке бөлуге болады: 1. Кенесарының қармағындағы руларға қатысы бар барымта, кісі өлімі жөніндегі сот істерін қарау. 2. Кенесарының қармағынан тыс рулардың істерін қарау. 3. Кенесарының қармағындағы қазақтар мен патшаның қоластындағы қазақтар арасындағы істерді қарау. Кенесары өзінің қармағындағы қазақтардың малын беталды барымталауға қатты тиым салды, барымталанған малды иелеріне дереу қайтарып отырды. Өзінің туысқаны Көшек сұлтанға Кенесары барымталанған жылқыларды «құлынына дейін қалдырмай» қайтаруға бұйырды. Арғын руларының өкілдері қыпшақтардан мал талап етіп Кенесарыға арыз ете келгенде, Кенесары өзінің жасауылдары – Масақ пен Кенжеге:«Арғындардың талабын орындауға»– бұйырды. Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 10,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|