Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дариға, кешегі өткен әкем Шыңғыс, Ер еді-ау Күншығыстан шыққан тұнғыш() Әлемді алқымға алып, айғай салып. Жалғанды етіп еді-ау жалғыз уыс!
- Ал, осындай сөлекет оқиғаның Бекхожинге неге керегі болды Мұнымен не айтпақ болды Бұл сұраққа жауапты Бекхожиннің өзінен естиміз: Батырлар сүюші еді Кене ағасын
- Кененің кең пейіштей Сары Арқасын. («Тарту» жинағы, 133-бет).
- Қазақ ек ала киіз туырлықты, Такаббар, менсінбеуші ек басқа жұрты. Құдая, кер заманға кез келтірдің.
- Самсаған албастыдай сонау жаудан»,– деп күңіренеді автор.
- «Өртенгенді қазекең азат етсін»,– деген екіұшты мағына беретін, ешбір логикаға жатпайтын пікірмен өлеңін бітіреді. «Қол бастаған батырға» деген өлеңінде
- Мен сүйдім елдің ұлы ер екен деп, Кешегі Кенекемнің тартып туған. Есіңе ал Кенекемді кешегі өткен, Кеудесін кек пен оққа төсеп өткен (!).
- Бекхожин бұл арада ұлттық қасиетті дәріптейін деп отырған жоқ, «Кенекең кекті кеткен еді, соны ұмытпа»,– деген сияқты бұлдыр бірдеңені бықсытып отыр.
- «Маған тапсырма берген халық жауы Е.Исмаиылов пен Х.Бекхожин»
- «Осы партия жиналысында: Кенесары Қасымовтың қозғалысын бағалауға, оның реакциялық мәніне қатысты қателіктерімді түзету жолында адал еңбек ететініме уәде беремін»
- Әрине, ішінара қателіктер кетуі де мүмкін, партия мен үкімет талап етіп отырғанда табанды түрде еңбектену керек.
- «Мен бір анықтама бере кетейін, менің мақалам ешқайда талқыланған жоқ. Ал Қ.Аманжоловтың мақаласы 1948 жылы 12-ақпанда талқыланған, оны Жароков пен Жұмалиев жолдастар біледі»
- Тәжібаев жолдас қабылданған қаулыға қанағаттанбай отыр. Сондықтан да бұл пункті дауысқа саламын.
- Партия жиналысы сонымен қатар Әуезовтің, Мұқановтың, Жұмалиевтің қазақ әдебиетінің тарихына байланысты еңбектерінде жіберілген қателер мен бұрмалаушылықты да атап өттті.
Бекхожин өзінің әдеби бетін «Ақсақ құлан» поэмасымен ашты. Бұл поэма «Әдебиет және Искусство» журналында басылып шықты. Поэмада Алаша (Шыңғыс) ханның баласы Жошы ханның құлан қуып жүріп мерт болғаны баяндалады. Совет мектебінде тәрбие алып шыққан жас ақынның қиял қармағына ең бірінші болып «Ақсақ құлан» ертегісінің ілінуі таңғаларлық оқиға! Өз заманымыздың алуан сырларын көрмей, атам заманғы жандармен сырласу Бекхожинге не үшін керек болғаны бізге күңгірт. Мүмкін, автор хандар заманына марксизм-ленинзм тұрғысынан қарай отырып, жүйелі бір пікір айтпақ болған шығар – дейін десек, олай болмай шығыпты. Бар айтқаны: Алаша – Жошы хандардың «аруағын» күңірентіп, солардың өшіп қалған өмірінің күлін үрлеп, содан бір «поэзиялық от» тұтатбақ болыпты автор. Поэмада Алаша – Жошы хандардың «салтанаты», қуаныш-сүйініштері ғана баяндалады да қояды. Оның үстіне автор Алаша – Жошыларды қазақ халқының қамқоры етіп көрсетуге тырысады. Мұнысы тіпті тарихи шындыққа жанаспайды. Онысымен қоймай, автор өз кейіпкерінің аузына мынадай сөз салады: Дариға, кешегі өткен әкем Шыңғыс, Ер еді-ау Күншығыстан шыққан тұнғыш(?) Әлемді алқымға алып, айғай салып. Жалғанды етіп еді-ау жалғыз уыс! «Бұл менің сөзім емес, Жошының сөзі» – деп таласар автор. Біздіңше, бұл автордың сөзі. Жошыға осыны айтқызып отврған автор. Ал, авторға мұндай сөздің неге керегі болды? Автордың мұндағы айтайын деп (айтып та) отырғаны: «Шыңғыс қазақ хандарының, яғни, бүкіл қазақтың әкесі еді. Ол біздің шығыстан шыққан тұнғыш ер еді»,– деу. Шыңғыстың «Әлемді алқымға алып», «жалғанда жалғыз уыс» еткеніне автор өте сүйсінеді. Бұл жерде автор тарихи шындықтың өңін айналдырып жібергені былай тұрсын, тіпті саяси қате ұғым тудырады. Қанды шеңгел; «Шыңғыс сенің әкең еді»,– деп халқымыздың тарихын кірлейді, жала жабады. Бекхожиннің бұл саяси кате пікірі оның екінші поэмасы «Батыр Науанда » да қайталанады. Бұл поэмада Кенесары мен Наурызбай әңгіме болады. Әңгіме болғанда Кенесары мен Наурызбайдың тарихында болмаған, болған күнде де айтуға тұрмайтын бір ұшқалақ оқиға баяндалады; Күндердің бір күнінде Кенесарының құлағына мынадай бір сыбыс жетеді: пәлен деген ауылға орыстың бір офицері келіпті. Сол офицер қазақтың бір қызымен көңіл қосыпты-мыс. Бұл хабарға, автордың айтуынша, Кенесары қатты назаланады. «Дереу қызды өлтіріп, офицерді менің алдыма айдап алып кел»,– деп Кенесары Наурызбайға әмір етеді. Наурызбай Кененің айтқаның екі қылмай орындайды. Офицерді бірнеше күндік жерге жаяу айдайды, аттың баурына алып, ұрып-сабайды, арқандап таңады, терекке байлап қояды. Қысқасы, автор жазықсыз офицерге көрмегенді көрсеттіреді. Ал, осындай сөлекет оқиғаның Бекхожинге неге керегі болды? Мұнымен не айтпақ болды? Бұл сұраққа жауапты Бекхожиннің өзінен естиміз: Батырлар сүюші еді Кене ағасын, Кененің кең пейіштей Сары Арқасын. («Тарту» жинағы, 133-бет). «Кененің Сары Арқасы – кең пейіш еді» деу – біріншіден, шындыққа жатпайды, екіншіден – барып тұрған керітартпа пікір. Мұндай пікір тек хандар заманын аңсаған, алға емес, артқа қараған жылауық бишаралардың ғана аузынан шығуға тиіс. Қазақ ек ала киіз туырлықты, Такаббар, менсінбеуші ек басқа жұрты. Құдая, кер заманға кез келтірдің. Қазақ боп естіп пе едік бұл сұмдықты,– деп сарнайды Бекхожин сол поэмасында. Бұл сарнау – кімнін сарнауына ұқсайды? Немесе: Сорлаған ел жұртынды сақта өзің, Самсаған албастыдай сонау жаудан»,– деп күңіренеді автор. Міне, автордың «Батыр Науан» поэмасын жазғандағы, онда қолдан сюжет ойлап тапқандағы айтайын дегендері осындай қоқыс, ұлтшылдық пікірлер. Бекхожин бұл поэмасында да Шыңғыс ханның аруағына бас ұра жығылады: «Кешегі атышулы Шыңғысқа ұқсап»,– дейді де Наурызбайды Шыңғысқа теңейді. Бұған қарағанда Бекхожиннің «Ақсақ құлан», «Батыр Науан» поэмаларын жазғандағы ой арқауы бір екенін айқын көреміз. Бұл екі поэмадағы оның ой пікірі ағып келіп мынадай арнаға құяды: кешегі қанды шеңгел Шығыс қазақ хандарының атасы еді, Кенесары, Наурызбай сол Шыңғыстың ұрпағы еді,– дейді. Сүйтеді де «бетті Шыңғысқа (яғни Шығысқа) қарай бұру керек. Европа мәдениетіне қарсы шығу керек»– деген саяси идеяны дәріптейді. Бекхожин мұны мойындасын, мойындамасын, бірақ оның поэмаларында айтылған пікірлерден туатын қорытынды осындай. Бұл қателіктер оның 8-класқа арнап шығарған оқу құралында да кездеседі. Тіпті онда айтуға болмайтын сұмдық сөздер жазылған... 1944-жылы Бекхожиннің «Шеру» атты өлеңдер жинағы шықты. Жинақ «Қазақ ұлына» деген кіріспе өлеңмен басталады. Бұл өлеңде ол не айтады? Қазақ жауынгеріне жаумен жағалас дегенде, «атаң қазақ разы болсын», «ата қоныс – Сарыарқа разы болсын» – дегеннен басқа ештеңе айтпайды. Совет елі үшін, большевиктер партиясы үшін, совет еліндегі туысқан халықтардың бақыты үшін, ұлы октябрь социалистік туы үшін күрес – деген сөздер Бекхожиннің аузына түспейді. Неміс басқыншыларын жойған негізгі күштерімізді көргісі келмейді. «Өртенгенді қазекең азат етсін»,– деген екіұшты мағына беретін, ешбір логикаға жатпайтын пікірмен өлеңін бітіреді. «Қол бастаған батырға» деген өлеңінде: Мен сүйдім елдің ұлы ер екен деп, Кешегі Кенекемнің тартып туған. Есіңе ал Кенекемді кешегі өткен, Кеудесін кек пен оққа төсеп өткен (?!). Бекхожин бұл арада ұлттық қасиетті дәріптейін деп отырған жоқ, «Кенекең кекті кеткен еді, соны ұмытпа»,– деген сияқты бұлдыр бірдеңені бықсытып отыр. БК»б)П Орталық Комитеті «Драма театрларының репертуарлары туралы» қаулысында: «біздің кейбір жазушыларымыз өз заманымыздың кейіпкерлерін көрмей, патшалардың, хандардың, вельможалардың өмірлерін жазуды әдет қылып жүр»,– делінген. Осы қаулыны Бекхожин оқыды. Жданов жолдастың баяндамасын да оқыды. Сөйтіп отырып не істеді десеңіздерші: «Сабалақ» (Абылай хан) деген поэма жазды. Оған «заказ» беріп жаздырып жүрген «Пионер» журналы редакторының орынбасары Боранбаев сол поэманы журналға баспақ та болды. Бірақ ҚЛКЖО Орталық Комитетіндегі жолдастар ол зиянды поэманы алдырып тастады. Бұған қарағанда, Бекхожин жолдас өзінің теріс бағытқа түсіп кеткендігін күні бүгінге дейін мойындағысы келмейтінін көреміз. Кемшілікті большевикше мойындау – совет адамдарының қағидасы. Бұл қағиданы Бекхожин бойына жуытқысы келмейді. Ал, бірақ басқаның кемшілігі туралы айқайлағанда Бекхожиннің тамағы жыртыла жаздайды. Сонымен, Шыңғыс хан – Жошы хан – Абылай хан – –Кене хан... дегендердің Бекхожин тартқан желісінің ұзын-ырғасын аралап шықтық. Бұл шірік арқаннан тартылған желіні өмір шындығының күшті қолы үзіп тастауға тиіс. Бекхожин жолдасқа өзінің твочестволық жұмысындағы қателіктерін көрсетумен қатар, шығармасының бағытын тез арада заманымыздың тілегіне сай арнаға бір жола бұру керек екенін ескертеміз» («Соц. Қазақстан», 1947, 7-наурыз). Иә, осы ретте таяу арада Мәскеу мұрағатынан табылған «бүкілодақтық ақсақал» М.И.Калининге арнап жазылған: «Михаил Иванович! Топорами, вилами, воруженными силами, на нас напали, кровожадные есенцы!»,– деген арыз хат еске түседі. Бұл қандай ұлттардың арасындағы шайқас екенін білмей, зәресі ұшқан «ақсақал»: «Есенцы (чеченцы деп ұқты ма, кім білсін) деген қандай ұлт? Табыңдар»,– деп бұрыштама соғыпты. Ал тура сол хат Ж.Шаяхметовке де жолданыпты. Тек «есеннің» орынына «бегістің» атын қойыпты. Шұғыл тексеріп, іздестжүріп әрең табады. Сөйтсе, шалғайдағы, тіпті қазақы ұғымның өзінде түкпірдің түкпірі болып саналатын ауылдағы шалғынға таласқан он үйден тұратын бір елдің екі бұтағы екен. Демек, екі арызды да орысша жазып беріп тұрған бір адам болды ғой. Бауыржан Омаров пен Рақымжан Отарбаев бауырларымнан естіген осы қазақы тапқырлыққа таңданарымызды, не Ә.Тәжібаев пен Қ.Аманжоловтың мына сөздеріне таңданарымызы білмей біз де дағдарып қалдық. Екі ақиық ақынның бірінің сөзі екіншісінен айнымайды, тек айтушылардың аты ғана басқа. Уақыт арасын екшей келе Ә.Тәжібаев бұрынырақ шыққан Қ.Аманжоловтың мақаласын орысшаға аударып пайдаланған – деген уәжге тоқталдық. Қасым Аманжоловтың өзі сол жолы: «Маған тапсырма берген халық жауы Е.Исмаиылов пен Х.Бекхожин»,– деп райынан қайтты. Х.Бекхожинді әшкерелеген «Хандардың жоқтаушысы» деген мақала жазғанын желеу етіп, Партия жиналысының алдына өзінің атын қаулыдан сызып тастауды өтінді. Белсенділер оның өз «айыбын жуғанын» ескеріп, Қ.Аманжоловтың атын партия ұйымының қарарынан алып тастады. Қ.Бекхожин: «Қасымның ақталғанына ішімнен қатты қуандым. Сыртымнан мысымды бастырғым келмей, мен де мақала жаздым. Көпшілік алдында ақталды. Енді оған сын батпайтын және күні кешегі бірге жатып, бірге тұратын, бір күн көріспесек заманақыр орнайтындай сезілетін досыма қыр көрсеткім келді. Екеуміздің де мінезіміз жетісіп тұрған жоқ еді. Оның тез сөзге ергені шамыма қатты батты. Ал ақшаның айтылуының себебі, Кенесары туралы жинақ шықпай қалған, ал қаламақысын Қасым екеуміз алып қойғамыз. Соны қайтартама деп зәресінің ұшқаны ғой. Ол үкіметтің қаулысымен бөлініп, төленгендіктен қайтаруға жатпайды. Мен шарпысып қалғанда соны еске салғамын әдейі. Әттең, қандай тату едік, екеуміз де мінезіміздің еркінде кеттік»,– деді арыстан жалды ақын. Ал жиналыста Қ.Бекхожин, бәрібір жазадан құтылмайтынын біле тұрып, өзінің «соңғы сөзін»: «Осы партия жиналысында: Кенесары Қасымовтың қозғалысын бағалауға, оның реакциялық мәніне қатысты қателіктерімді түзету жолында адал еңбек ететініме уәде беремін»,– деген үмітті тілекпен аяқтады. Жауап сөзінде «келісімді орындап» Е.Исмаиылов Х.Бекхожиннің атын атамайды. Бірақ астарлы емеуірінді екеуі де, өзгелер де түсінген. Е.Исмаиылов: «Бізде Кенесары Қасымов туралы арнайы мақала жазбаған, алайда оң баға берген әдебиетші-тарихшылар бар. Олардың аттарын атамай-ақ қояйын, өзімнің кінәмды өзгеге аударғым келіп тұрған жоқ, алайда Қазақстан тарихы ғылымындағы қайшылықтарға және Кенесары Қасымовқа қатысты әдеби мәселелерді зерттеуде жіберілген қателіктерге, олардың белгілі мөлшерде тарихшыларға ықпал жасағанына қарамастан, кейбір жолдастар өзін-өзі ақтауға тырысты. Бұл – шындық. Алайда мынадай сұрақ қойғым келеді: Мұқанов пен Жұмалиев жолдастар өзінің оқулықтарының тұтас бір тарауын шынымен де Исмаиыловтың ықпалымен жазды ма? (Республиканың) жиырма жылдығына арналған тезистер де Исмаиыловтың диктовкасымен жазылды ма? Тимофеев-Федоровтың мақаласын да Исмаиылов жазып беріп пе? Иә, мен қатты қателстім, нағыз табанды кенесарышыл болдым, алайда осының бәрін, барлық пәлені Исмаиыловқа үйіп-төгіп, оның жалғыз өзін кінәлі деп мәлімдеуге болмайды. Мына бір жай еріксіз есіме түсіп тұр. Бірде Бекхожин маған: «Сен ЦК-ның қаулысына ілінген адамсың, сондықтан да үндеме. Сен соғылған (битый, мәселесі шешілген) адамсың, ешқашанда оларды сынап қарсы шықпа, күйіп кетесің. Сені кінәлау оңай, өйткені сенің атың қаулының барлық жерінде көрсетілген»,– деді. Әдебиетшілердің арасында өзгелердің қателігін көрсетуге шебер, ал өздері ештеңе істемей, «тыныш қысып» отырғанды жөн көретін сыншысымақтар бар. Ешқашанда да ештеңеге араласпайтын, ештеңе жазбайтын жолдастар да бар. 5-6 жыл бойы қолына қалам ұстамағандар да кездеседі. Әрине, ол жолдастар ешқашан қателеспейді (күлкі). Әрине, ішінара қателіктер кетуі де мүмкін, партия мен үкімет талап етіп отырғанда табанды түрде еңбектену керек. Мен принципті шығармашылық сынды қашанда қабылдаймын, алайда, өзің баяғыда бас тартқан ескі қолжазбаларыңды ақтарып, қояңды шығаруға бағытталған сыңаржақ сынды қабылдамаймын. Мұндай кемшіліктерді, соның ішінде Қ.Жармағамбетов жолдастың баяндамасында айтылған сындарды мойындаудан бас тартамын, менің жақсы істерімді жасырып, жаманттың барлығын маған жапсырған мұндай сынды жоққа шығарамын. Лайықты, орынды сынды өзім де жақсы көремін және ондағы қателерді түзетуге тырысамын. Партия ұйымы тарапынан айтылған сынды да қабылдаймын. Партия жиналысында мен Кенесары Қасымовтың қозғалысына, оның реакциялық мәніне баға беруге қатысты кеткен өрескел қателерімді түзеймін, адал еңбек етемін деп уәде беремін». Жанталасты талқылау аяқталып, енді қаулы қабылдауға қарай ойысады. Ұлтшылдығы әшкереленіп, қаулыға ілініп бара жатқан Қ.Бекхожин оны жұмсартуға ұмтылып: «Мен бір анықтама бере кетейін, менің мақалам ешқайда талқыланған жоқ. Ал Қ.Аманжоловтың мақаласы 1948 жылы 12-ақпанда талқыланған, оны Жароков пен Жұмалиев жолдастар біледі»,– деп бір қате үшін екі рет жазалауға болмайтынын еске салады. Алайда оған Ә.Тәжібаев: «Қазоты» – дегеніміз дастан. Ол бұл арада талқыланған жоқ. Мен қайталап айтамын, біріншіден, бұл қате туынды, екіншіден, «Ақсақ құлан» туралы сөз қозғағанда, ондағы бейнелі образдарды мен түсінбей отырғамын жоқ. Сіздің: «Оның (Тәжібаевтың – Т.Ж.) менен қарымта қайыруы үшін оның мақаласына «Ленинская смена» газетінің орын беруі өрескелдік,– деген пікііріңіз дұрыс емес»,– деп қарсы уәж айтып, қаулыны күшінде қалдыруды ұсынған. Жалпы мерзімі үш жылға созылған осы арпалысты, жанталасты, әшкерелеуші бағыт ұстаған талқылауларда өзінің пікірін ашық білдірген және қарсы уәж айтқан тұлға Есмағамбет Исмаиылов қана. Е.Исмаиылов: «Қаулыда мен туралы жеке бап бар. Менің ойымша бұл тым қатаң ұстаным. Неге «Көптеген қателері» деп жазылған? Бұл дұрыс шешім емес. Қандай «көптеген қателік»? Бұл ойдан шығарылған жала. Менің атымды өзге жолдастардың қатарындағы тізімге қосуларыңызды өтінемін. Неклюдов: Исмаиыловтың мұндай ұсыныс жасауының басты себебі, ол Ғылым Академиясындағы жиналыстағы сияқты осы арада да өзінің қателіктері мен кемшіліктерін барынша терең ашып берген жоқ. Бұл арада өзінің көзқарасы арқылы шәкірттеріне тигізген зиянекеттерге де баға берілуі тиіс. Сондықтан да мен қарарда көрсетілген формулировканы қалдыруды ұсынамын және оған: Исмаиыловтың сөзінде сын аз болды және өзінің қызметі арқылы тигізіп отырған саяси зиянкестігіне баға бермеді,– дегенді қосып жазу керек. Мұстафин: Тәжібаев жолдас қабылданған қаулыға қанағаттанбай отыр. Сондықтан да бұл пункті дауысқа саламын. Тәжібаевтің: Бекхожин өзінің қателеріне сын көзбен қараған жоқ және жеткіліксіз мойындады,– деген ұсынысы дауысқа салынды. Оны қостап бір ғана дауыс берілді». Сол тұстағы айдарынан жел есіп тұрған Қ.Жармағамбетов, әрине, өзіне қарсы пікірге өктем үнмен жауап берді: «Енді, Исмаиылов жолдасқа жауап берейін, ол мені: жақсы істерін жасырып, жаманттың барлығын жапсырған» жалақорсыншы деп айыптады, жалақорлық сынмен айналысқамын жоқ, айналыспаймын да, ал сіздің еңбегіңіз баршаға мәлім, мүмкін мен Кенесарыға мінездеме беретін барлық еңбектеріңізге толық тоқталмаған шығармын. Егерде дұрыстап қараса, сіздің еңбектеріңзден бұдан басқа да кемшіліктерді табуға болады. Сіздің өзге еңбектеріңізге баға беру – менің міндетіме жатпайды. Ал Нұрпейіс Байғаниннің қолжазбасына қатысты айтарым, мен оның редакторымен 25 күн бірге отырып қарап шықтым, баспасөзде сілтеме жасалған бұл кітаппен менен басқа сіздердің ешқайсыларыңыз таныс емессіздер. Қабдолов (Ғабдуллов) қолжазбаны маған берді де, редакция жаса! – деді. Менің айтарым, демек, халық ақындарының шығармаларына жасалған редакторлық та сіздің еңбегіңіз жоқ. Сөзімді аяқтай келе айтарым, көптеген жолдастар осы партия жиналысында өздерінің қателіктерін мойындады. Қатені мойындау – қатені түзетуге жасалған қадам, сондықтан да біздің жиналысымыздың қорытынды қарарында: қатесін мойындап сөйлеген жолдастар – өздерінің Кенесарыны бағалауда жіберген қателіктерін мойындады және оны өздерінің еңбектерінде, шығармаларының жаңа басылымында түзететін болады,– деп жазуымыз керек. Міне, менің бар айтайын дегенім осы». Қарама-қарсы пікірлердің бәрін тізіп шығу мүмкін емес. Әсіресе, стенограммалардағы сөздердің тұздығы ащы, қыжырынуы басым. Тіпті бет жыртысуға барған жағдайлар да кездеседі. Мұндай саяси-көркем мағынаға ие емес жазушылар одағының қорындағы және баспасөз беттеріндегі жаныққан жарыссөздерді бұл араға кіріктірмесе де ештеңе өзгермес еді. Бірақ та жандайшап идеологияның жанықпасы тұсында ұлы тұлғалардың да кібіртіктеп, жасып, еркінен айырылып, пендешілікке ұрынуы – рухани жұтаңдыққа, өкінішке ұрындыратынын ескерте кетуді жөн көрдік. Біз тұлғаларды тұлдаған кеңестік жазалау саясатының психологиясын көрсету үшін олардың сол «қызылөңеш кезеңде» бір-бірін «қыстыра» кетіп, жалғыз өзі ғана жазаланып кетпеуге ұмтылған мәжбүрлік пендешілігін аша кеткіміз келді. Бұл да келешекке сабақ. Иә, Ұлы отан соғысындағы жауынгерлерге: «Сендерді Абылайдың, Кенесары, Наурызбайдың әруақтары қолдасын!»,– деп ұран тастағанын Ж.Шаяхметовтің өзі де мойындай сөйлеп, оған иедеология хатшысы І.Омаровты жанай кінәлап өтті. Скворцов, Қазақпаев, Оңдасынов, Әбдіхалықов та Кенесарыны ауызына алып, атой салған. Тіпті Сталиннің өзі де Иван Грозныйдың әруағын шақырған болатын. Жеңіске жеткеннен кейін енді сол әруақтарды қарғыспен кебіндеп, қайта көмгілері келді. Зады әруақтар оларға да тыныштық бермесе керек. Кенесары ұлт-азаттық қозғалысы туралы мәселе Қазақстан Компартиясы ОК-нің ҮІІІ пленумында арнайы қаралып, бірінші хатшы Ж.Шаяхметов «Республиканың партия ұйымдарында идеологиялық жұмыстың жайы және оны жақсартудың шаралары туралы» баяндама жасады. Сол кездегі партиялық принцип пен пікірдің, қоғамдық ойдың қандай дәрежеде екендігін көрсету үшін баяндаманың қажетті-ау деген тұсын ықшамдап бердік. Онда жалпы идеологиялық майданға шолу жасай келіп Ж. Шаяхметов:
Айтылған пікірлерге орай Жазушылар одағының партия ұйымы: «Сұлтан Кенесары Қасымовтың реакциялық қозғалысы революцияға дейінгі және кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінде кеңінен көрініс тауып келді: ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің реакциялық романтизм ағымындағы өкілдері Нысанбай, Досқожа т.б., сонымен қатар буржуазияшыл-ұлтшыл алашордашылар Кенесарының қозғалысын – ұлт-азаттық қозғалыс, ал Кенесарының өзі мен оның айналасындағыларды – ұлттық батырлар деп жырлады. «Қаншайым», «Жасауыл қырғыны» атты халықтық дастандарда және жазушы-демократ Мұхамеджан Сералиннің «Топ жарған» дастанында суреттелгеніндей қалың бұқара Кенесарының қозғалысына қарсы болғанына қарамастан, қазақ әдебиеттанушылары сарай ақындары Нысанбай мен Досқожаның туындыларын қазақ әдебиетінің тарихына қатысты көптеген еңбектерінде мадақтап келді. Кенесарышыл алашордашыл-жаршылардың сартабан соқпағымен жүрген жазушылар Әуезов, Бекхожин, Аманжолов, Тоқмағамбетов және тағы да басқалар Кенесары Қасымовтың реакциялық, феодалдық-монархиялық қозғалысын мадақтайтын көркем шығармалар жазды. Партия жиналысы, әсіресе, Есмағамбет Исмаиыловтың Кенесары Қасымов қозғалысының «прогрессивті» екені туралы жазған кітаптары мен мақалаларында контрреволюцияшыл-алашордашылардың кеңес өкіметіне жаулық сыпатындағы идеясын жүйелі түрде насихаттап келгенін ерекше атап өтеді. Е.Исмаиыловтың осы партия жиналысындағы сөйлеген сөзі коммунистерді ешқандай да қанағаттандырмайды, өйткені Е.Исмаиылов өзінің сөйлеген сөзінде өзінің қателігін толық мойындамады, оның әдебиеттану және сын саласындағы еңбектеріне қаратыла айтылған әділ сыннан партиялық принципті қорытынды шығара алмады. Партия жиналысы сонымен қатар Әуезовтің, Мұқановтың, Жұмалиевтің қазақ әдебиетінің тарихына байланысты еңбектерінде жіберілген қателер мен бұрмалаушылықты да атап өттті. Бірқатар әдебиеттанушылардың қазақ әдебиетінің тарихына байланысты бірқатар еңбертерінде және жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылығында қарақшы және қалың бұқараның жауы Кенесары Қасымовтың реакциялық қозғалысын бағалауда жіберілген өрескел қателіктері мен бұрмалаушылықтарын жою үшін Қазақстан Кеңестік Жазушылар Одағының партия жиналысы Қаулы қабылдады». Талқыға салынған пікірталастары мен әшкерелеудің негізінде «Правда» газетінің «Қазақстан тарихының мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» атты мақаласын және ҚК(б)П Орталық Комитетінің осы мақала туралы қаулысын басшылыққа алып, бұлжытпай орындау үшін»: «1. Хан Кенесары Қасымовтың феодалық-монархиялық, реакциялық қозғалысын мәнін ашып бере алмаған жазушылар мен әдебиеттанушыларды әшкерелеуде жетекшілікке алынсын. 2. Хан Кенесары Қасымовтың феодалық-монархиялық, реакциялық қозғалысы қатаң сынға алынып, Жазушылар мен әдебиеттанушылар көпшілік арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізсін. 3. «Әдебиет және искусство» жураналында Кенесарының қозғалысын суреттеген әдебиеттерді әшкерелеу бағытында сыни мақалалар жарияласын. 4. Әдебиеттанушылар – Қазақ әдебиеті тарихының көп томды тарихы мен мектеп оқулықтарында кеткен қателіктерді түзету үшін әдебиеттанушылар Қазақ ССР ҒА Тіл және әдебиеттану институтына және Қазақ ССР оқу ағарту министрлігінің жұмысына белсене атсалыссын. 5. Жұмалиевтің, Бекхожиннің, Әуезовтің, Мұқановтың өзінің қателіктерін мойындағаны ескеріліп, оларға шығармаларында, оқулықтарында, қазақ әдебиеті тарихында кеткен қателіктерін тез арада түзету тапсырылсын. 6. а/ Қазақ ССР тарихы мен Қазақ әдебиеті тарихы мәселесі бойынша жазушыларға арналып лекция оқылсын. б/ Осы қаулының орындалуының барысы туралы ай сайын партия жиналысына хабарланып отырсын»,– деген (сонда, мазмұндалып беріліп отыр) қаулы қабылданды. Алайда бұл қаулы көпшіліктің назарын жай ғана алдарқату еді. Мұндай қаулыны көні кеуіп барып, жібіген былғарымен ғана салыстыруға болатын. Өйткені Қ.Жармағамбетов жазып, қолын қойған осы жиналыстың қорытындысы бойынша Кенесарыға қатысты әдебиет саласындағы барлық айып Есмағамбет Исмаиыловқа тағылды. Жоғарыдағы Е.Исмаиыловтың «азсынған еңбегін көпсінтіп», бас-басына талдап көрсетіп шықты. Соның ішінде мына мәселелерді батыра айтты: «ҚК(б)П Орталық Комитетінің осы қаулысында БАК-қа: ұлтшылдықты насихаттаған ғылымға жат, тарихи шындықты бұрмалаған, зиянды еңбегі үшін профессор атағын, ғылым докторы және ғылым кандидаттары дәрежесін Бекмахановтан алып тастауды өтінген шешім бар. Орталық Комтеттің бюросы Қазақ ССР Ғылым Академиясының партия ұйымына: Бекмахановтың өзінің қателігін мойындауға селсоқ қарағандығын, «Правда» газетіндегі мақаланы теріске шығаруға ұмтылғандығын ескере отырып, Бекмахановтың партиялығы мәселесін қарауды тапсырды. ҚК(б)П Орталық Комитеті өзінің қаулысында Қазақ ССР Ғылым Академиясының төралқасын: «Қазақ ССР тарихының» бірінші томын қайтадан қарап шығып,Қазақстан тарихының кеңестік кезеңін кеңінен қамтуға міндеттеді. Орталық Комтеттің бюросы бізді, әдебиет майданының қызметкерлерін: қазақ әдебиетінің тарихын қайта қарап шығып, ондағы Кенесарының қозғалысына қатысты қателіктерді түзетуге міндеттеді. ҚК(б)П Орталық Комитеті бюросының бұл нұсқауы: әдебиет майданы қызметкерлерінің Кенесары Қасымовтың қозғалысын бағалауда жіберілген өрескел қателіктерді түзетуді талап етеді. жүктеу/скачать 10,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|