Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Әрине, кеңес өкiметiнiң өкiлеттiлiгi өктем кезде ол тiлегiн орындау мүмкiн емес едi. Отыз жылға созылған зерттеу iзденiстерiнiң нәтижесiнде мынадай қорытындыға келдiк. Мұхтар Әуезов пен Әлкей Марғұланның соңына тыңшылардың тіміскiлене түсуi – Әлихан Бөкейхановтың СССР Ғылым Академиясының жер мәселесi жөнiндегi ерекше комитетiне қатысуға Ленинградқа келгеннен соң басталған.

«Айыптау қорытындысынан»: «Ташкент қаласында тұрған айыпкер Ә.Ермеков 1928 жылы ақпан айында осы ұйымның мүшесi, Ленинград қаласындағы М. Әуезовке: «Жердi тағы да бөлiске салу, жерге орналастырудағы теңгермелi мөлшердi сақтау – өз жерiңнен өзiң қарақшылықпен қуылған (экспропирация) бұрынғы тәжiрибенi еске салып, бақытсыз халықтың тағдыры үшiн жүрегiңдi қансыратады. Мұндай тәжiрибеге даламыз ендi көне алмайды »,– деп жазды (№ 541784-iс, 5 т., 192-парақ).

М.Әуезов (жалғасы): «Менiң шаруашылық мәселесiне қатысым туралы жайды тергеушi Попов маған былай түсiндiрдi: Ленинград қаласындағы менiң атыма жолдаған Ермековтiң хатында ол маған Қазақстандағы жергiлiктi халықтың жерге орналастыру барысында қысым көрiп жатқанын жазыпты-мыс. Сұрақ-жауап кезiнде мен тергеушiге онымен (Ермековпен – Т.Ж.) ешқашанда бұл тақырып жөнiнде хат жазыспағанымды айтып, бұл деректi жоққа шығардым. Осы хатқа байланысты мынаны есiме алдым. Ол менiң мекен-жайымды, менiң фамилиямды көрсетiп Ленинградқа хат жазыпты. Iшiн ашып қарағанымда ол хаттың маған арналмағандығын бiлдiм, өйткенi онда менiмен ол сiз деп сөйлесiптi, ал жасының үлкендiгiне байланысты олай жазуы мүмкiн емес едi. Соңынан бiлдiм, ол Әлихан Бөкейхановқа арналған екен, оның Ленинградтағы нақты адресiн бiлмеген Ермеков хатты мен арқылы жолдапты. Осы хатпен танысып шығуларыңызды қатты өтiнемiн».

Сол жылдары елдегi ағайындарынан жасырып, бiрге тұрып жатқан үшiншi әйелi Валентина Николаевна Әуезованың естелiгi бойынша, Әлихан Бөкейхановты Мұхтар Әуезов үйiне қонаққа шақырыпты. Ол кiсi туралы әйелiне көп мағлұмат берiп:

«Қазақтың ұлттық көсемi, нағыз қайын атаң сол. Қалайда риза етуге тырысуымыз қажет. Артық сөз болмасын. Қазiр бұл адам қатты қиналып жүр. Күтiмi келiспей жүр. Көңiлiн сергiтiп жiберейiк »,– деп қадағалап тапсырыпты. Содан жалғыз примусқа от жағып, қазақша ет асып, шай қайнатып, бауырсақ пiсiрiптi. Сонда тұңғыш рет жылқының қазы-қартасын асыпты. Валентина Николаевна қызы Ләйлә Мұхтарқызына: «Ондай зиялы, бiлiмдi әрi мысымен адамды басып жiберетiн қазақты көрмедiм»,– деп сондай бiр инабатпен айтып отырады екен.

Аса мәдениеттi, адамды мысы басып отыратын Әлихан Бөкейханов он бес күндей үйiнде жатқанда Мұхтар өзiн-өзi сол кiсiнiң баласындай сезiнiп, елпек қағып күтумен болыпты. Кейiн ол адамды Мәскеудегi қызы Лиза (Ләззат) келiп алып кетiптi. Бұл адаммен қайтып Валентина Николаевна ұшыраспаған. Ал Лиза (Ләззат) Әлиханқызы қашан Мұхтар дүниеден қайтқанша араласуын үзбеген. Ләйлә Мұхтарқызы:

«Бiр жолы Мәскеудiң үлкен театрына әкем екеумiз бардық. Үзiлiс кезiнде бiр әйел: «Әй, Мұхтар!»,– деп тоқтатып алды да, оған сондай емiн-еркiн, ешбiр қысылып-қымтырылмастан сөйлей жөнелдi. Бiз бiлетiндердiң iшiнде әкемнiң мұндай танысы жоқ едi және ешкiм де онымен дәл осылай бұйыра сөйлеспейтiн. Кейiннен бiлдiм, ол Әлихан Бөкейхановтың қызы, Смағұл Сәдуақасовтың әйелi Лиза (шын аты Ләззат) екен. Сол жолы ол әкеме Смағұл Сәдуақасов пен Жүсiпбек Аймауытовтың романдарының қолжазбасы мен суреттердi бердi»,– деп маған мәліметтердi айтып бердi.

Сол қолжазбалар да, суреттер де, өзгедей айғақтар да Мұхтар Әуезовтiң үйiнде сақтаулы. Ләйлә Мұхтарқызы Әуезованың аманатымен сол шаңырақтың шырақшысы болған «сүйкімді күндерімізде» біз бұл қолжазбаны ғылымның есігін енді ашқан Дихан Мыңбаевқа (кейін Қамзабекұлы) ықыласпен ұсынып едік. Ол үмітті ақтап, жайдары алашшыл ғалым боп шықты.

Әлімхан Ермековтің бұл хатын Мұхтар Әуезов 1928 жылдың басында, «Қилы заман» мен «Хан Кененi» жазып жатқан кезiнде алған. Әлихан Бөкейхановтың оның үйiнде қонақта жатқаны сол қаңтар, ақпан айлары болса керек. Себебi: Әлiмхан Ермеков Ленинградтағы Мұхтардың мекен-жайына Әлихан Бөкейхановқа арнап хат жолдаған. Хаттың сыртына: «Ленинград. Декабристер көшесі, 14 үй, 1 пәтер. Мұхтар Әуезовке – жолдаушы Әлiмхан Ермеков. 25/II – 28 ж. »,– деп жазылған. Ал iшiндегi сөз Әлихан Бөкейхановқа арналған. С.Мұқанов өзінің естелігінде: Ә.Бөкейханов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан үшеуі бір пәтерде тұрды, төртінші боп мен қосылдым. Бірақ алдыңғы екеуін көрмедім,– деп жазды. Бұл арада сәл сәйкессіздік бары анық. Ә.Бөкейханов онда уақытша ғана пәтер жалдап ұрған. Яғни, дәл осы күндерi Әлиханның Мұхтардың үйiнде жатқандығын Әлiмхан Ермеков бiлген. Оған хаттағы мәлімет дәлел. Хат түпнұсқада орыс тiлiнде жазылған.

Ә.Ермеков (жалғасы): «ОГПУ-дің өкілі Поповтың түсіндіруі бойынша маған 58 баптың 10- тармағы бойынша тағылған айыпқа менің Мұхтар Әуезовке жазған хатымдағы жер мәселесі жөніндегі пікірім негіз болыпты. Қолтаңбасына қарағанда шындығында да хатты жазған менмін. Бірақ ондай мағынадағы хатты Мұхтар Әуезовке емес, Әлихан Бөкейхановқа жазғанмын. Ол кезде мен Ғылым академиясының Қазақстанды зерттеу бөлімінде істейтінмін және Қазақ халық комиссариатының тапсырмасы бойынша қазақтарды жерге орналастыру мәселелесін негіздеумен айналыстым, сонымен қатар ол (Бөкейханов – Т.Ж.) федеральдық комитеттің мүшесі болатын (егерде сол кезде таратылып кетпесе). Осы комиссияның құрамында жүріп Қазақстан үшін зерттеу жұмыстарын жүргізді. Өзі Мәскеуде тұратын, қызмет бабымен ара-арасында Ленинградқа баратын. Лиза Бөкейханова мен Шоқаневаның айтуынша, онда Әуезовтің үйіне тоқтайтын. Бұл хаттың жазылу мәнісі төмендегідей».

Ол хатты 1928 жылы 21 наурыз күнi ОГПУ-дiң тергеушiлерi қолға түсiрген де, iле ОГПУ-дiң КССР бойынша төтенше өкiлi Петросянға:

«Осы хат арқылы Әлiмхан Ермековтiң Мұхтар Әуезовтiң атына жолдаған құжаттары мен оның фотокөшiрмелерiн жолдап отырмыз», – деп түсiнiктеме берген.

ОГПУ-дiң бұл түсiнiктемесi Ташкент қаласынан жолданып отыр. Демек, зерттеушiлердiң назарына ұсына кететiн жай, бiз ұшығына жете алмай жүрген не iз-түссiз жоғалып кеткен қолжазбалар мен құжаттардың түпнұсқасын Ташкенттен iздеу керектiгi.

Ал М.Әуезовтің:

«Шындығын айтсам, тура сол жылдары менiң Сәдуақасовқа: колонизаторлармен күрес майданын тастап, барлық ақыл-ойымды билеп алған және берiле iстеп жүрген партия мен кеңес мекемелерiндегi тiкелей атқарып жүрген қызыметтi тастап басқа жаққа кете қой деуiм, кеңес беруiм мүмкiн емес. Бұл пәлеқор Байдiлдиннiң маған қарсы бағытталған кезектi ойдан шығарылған жаласының бiрi», - д еуі де жай ғана шығарып салған сылтау болатын.

Өйткені тергеу ісіндегі айғақтар да, мұрағат деректері де, эпистолярлық жазбалар да бұл екеуінің жиі байланысып тұрғанын дәлелдейді. Бұл тұста Смағұл Сәдуақасовпен ерекше достық ниетте болып, оны рухани үлкен тiрегi ретiнде бағалады. Смағұл да оған барынша құшағын кең жайып, қалтқысыз достық ниетiн танытты. Олар – өмiр қыспағында сыннан өткен жұп едi. Сондықтан да Мұхтардың бұл қысылтаяң кезде қандай саяси бағытты ұстағаны өзiнен-өзi түсiнiктi. Мұхтардың өмiрiндегi Смағұл Сәдуақасовтың қандай орын алатындығы оған жолданған төмендегi хаттың мазмұнынан анық байқалады.

Мұхтардың мұқым ғұмырындағы жан сырын ашып, жеке басына қатысты жүрекжарды шындығын жария еткен үш хаттың екеуi осы Смағұл Сәдуақасовқа арналған. Бұл екi хатта ешқандай күдiк пен көлеңке жоқ. Әр сөзi өзiнiң сол кездегi көңiл-күйiнiң көрінiсi. Әлденеге алаңдау, пiкiрiн астарлау, емеуірін таныту, баспақтай басу байқалмайды. Бұдан кейiнгi эпистоярлық мұраларының барлығынан айтылған жолай пiкiрлер үнемi қылаң берiп отырады. Мұның барлығы – әкесiн баласына, маңдайдағы екi көздi бiр-бiрiне аңдытқан тiмiскi өкiметтiң жазалау саясатының кесiрi едi. Ол түрменiң дәмін татқан соң осындай сақтыққа үйрендi. Тiптi мұны өзiнiң мiнез-құлқының бiр бөлшегiне айналдырды. Онсыз зауалды заманның ажал жаңғырығынан аман құтылуы мүмкiн емес едi.

Дәл осы тұста адам ретiнде де, азамат ретiнде де, жазушы ретiнде де ғұмырының ең шешушi кезеңiн басынан кешiрiп жатқан Мұхтардың өмiрi мен көңiл өзегiнiң ыстық-суығын, алаңы мен аптабын толық жеткiзу үшiн толық келтiрiлген хаттағы жайларға қысқаша түсiнiк бере кетейiк. Сонда бiздi дiлгiр еткен бiраз мәселенiң басы ашылады.

Бiрiншiден, Фатима Ғабитоваға жазған хатында: «Жеке басымда өзгешелiк бар»,– деп емеуiрiн танытқанындай, Мұхтар үшiншi рет, бұл жолы соңғы рет төсек жаңғыртып едi. «Валядан сәлем, достығыңа алғыс айтады»,–деген адаммен – Валентина Николаевнамен бiрге тұрып жатты.

Екiншiден, жас отау мен студентке жетiспейтiн жалғыз-ақ нәрсе бар. Ол: Адам – Ата мен Хауа – Ана қосылғаннан бергi адамзат атаулының шеше алмай келе жатқан мәңгiлiк мұхтаждығы – ақша, ақша және ақша болатын. Хаттың мазмұнына, «саған үнемi масыл болу – маған бiр парыз сияқты мiнез болды» деуiне қарағанда, Смағұл қаражат жағынан Мұхтарды тарықтырмағаны байқалады. Бұрынғы көмегiн «масылдық парыз» деп санаған Мұхтардың бұл жолғы қысылып-қымтырылуын түсiнуге болады. Себебi, Смағұл Сәдуақасов дәл сол күндерi Голощекинмен саяси жекпе-жекке шығып, тәуекелдiң майданына түсiп, жанталаса жанығып жүрген әрi барлық лауазымды қызметтен қуылып, өзi де жұмыссыз жүрген. Соған қарамастан жас отауды «байытып тастағандай» қаражат жiберiп, бiр рет қарық қыпты.

Үшiншiден, басқасын қайдам, дәл осы жолғы Смағұлдың көрсеткен көмегi – Мұхтар үшiн де, қазақ мәдениетi үшiн де тарихи көмек болды. Жаз бойы Жетiсу мен Қырғыз өлкесiн аралап қайтқан Мұхтар Әуезовке Ленинградтағы 1927 жылғы күз, шын мәнiндегi «алтын күз», Пушкиннiң «Болдуино күзiндей» қайырымды, шабыт, шамырқанулы күз болды. Хатта атап көрсеткенiндей, дәл сол күндерi «Қараш–Қараш оқиғасын» баспаға ұсынып, «16-жылдың бiрер сөзiн кiшiлеу әңгiме етiп», «Қилы заманды» еңсерiп тастаған. «Хан Кене» пьесасының оқиға құрылымын ойында екшеп жүрген. Егерде, Смағұл «қаражатпен қарық қылмаса», мұндай күрделi дүниелердi алаңсыз отырып жаза алмас едi. Аталмыш «қолқабысты» – тарихи қолқабыс деуiмiз де сондықтан. «Қилы замансыз», «Қараш–Қараш оқиғасынсыз», «Хан Кенесiз» Мұхтардың жазушылық жолы мен қазақ әдебиетiнiң тарихын елестету мүмкiн емес. Демек, бұлар – ұлттық рухани күрестiң тұсында туған, саяси майданның шайқасында жүрген досының сөзiн дәлелдеу мақсатымен қалам тартқан «коммунистiк колонизаторлыққа», рухани отарлауға қарсы бағытталған шығармалар.

Сонысымен де бiзге құнды.

Төртiншiден, Ақ теңiздiң жағалауында жас келiншегi мен шығармашылық шабыттың буына бөгiп жүргендей көрiнгенiмен, Мұхтардың көңiлi алаңға толы болатын. Сонау шалғайдағы отанында – Қазақстанда жүрiп жатқан Қужақ – Голощекиннiң «естен тандыру» («политика потрясения») саясатының қатерлi бағытын iштей сездi. Күнi ертең қандай күйге ұшырарын анық бiлмесе де, iштей болжады. Сондықтан да, «жазалау науқаны» күш алмай тұрғанда «Сұғанақ сұр» мен «Қилы заманды», «Хан Кененi», «Қараш–Қарашты», «Ескi әдебиет тарихын», Абайдың екi томдық шығармаларын жариялап үлгеруге тырысты. Соны Смағұлға қадағалап айтып өтiнiш еттi. Соның iшiнде «Қараш–Қараш» пен «Қилы заман» ғана жарияланып үлгердi. Өкiнiшке орай, «Сұғанақ сұр» повесi сол күйiнде жоғалып кеттi.

Бесiншiден, осы хатта аты аталып, тегi тектелген адамдар кiмдер және оларға Мұхтардың сондай бейiл бере құлай сенетiндей ретi бар ма едi? Бар да едi, жоқ та едi. Мысалы, ұлттық ойдың ұйытқысы, ұлттық тұлға, терең тамырлы зиялы Телжан Шонанұлы туған халқының адал жүректi азаматы, достыққа берiк, сертке сенiмдi алаш қайраткерлерінің бiрi болды. Отарлаушылардың қазақ жерiн қалай тебiнге айналдырғанын әшкерлеп арнайы «Қазақ жерi мәселесi» атты тұңғыш зерттеу кiтабын жазған осынау ардагердiң ғұлама бiлiмi мен адалдығына дұшпандары да iзетпен қарайтын. Мұхтар сол қасиетi үшiн де қолжазбаларын Телжанның қолына тигiзудi қайта-қайта ескертедi. Бiрақ...

Тiлеген тiлектiң бәрiн жаратқан ием қабыл ете бере ме. Бейiлi – пейiлге, ниетi – пиғылға ауысқан мысық тiлеу заманының «сайқал мiнезiне» сәйкес, бұл қолжазбалар «сұғанақ сұрлардың» қолына тидi. Хатта аты-жөнi көрсетiлген адамдардың iшiнде сенiмсiздерi де, арандатуға дайын тұрғандары да бар едi – дегенiмiздiң астары осында. Бұл өзi жан-жақты тиянақты талдауды қажет ететiн:

Ненi сүйдiм, дүниеде неден күйдiм,

Қазысы оның – арым мен бiр-ақ құдай, –

деп Абай айтқандай түбiрлi мәселе.

Сонда да, әдебиет тарихы дәлелдеген шындыққа жүгiнсек, Мұхтардың Қызылордаға жолдаған шығармалары нағыз «қырсықты қызыл көздiң» өз қолына түстi. Аталмыш хатта аты аталған «Ғаббас» деген адам – Ғаббас Тоғжанов болатын. Аса ауқатты шаңырақтан шыққан, оқуы терең, бастапқыда «Алаш» туының астындағы белсендi жастың қатарында жүрген Ғаббас Тоғжанов жиырма екi – жиырма бесiншi жылдардың арасында Әбдiрахман Байдiлдин мен Сәбит Мұқановқа қосылып, «кеңесшiл кедейдiң» шоқпытын киiп шыға келдi. Қазақтың тұңғыш маманданған әдебиет сыншысы ретiнде аты тарихта қалатыны анық. Алайда, парасат пайымына салсаң, Ғаббас Тоғжановтың ақылға салып шайқағаны – көркем ой емес, саясаттың «сары суы» едi. Сол кезде әдебиеттiң сойылын оңды-солды сiлтеп, Мағжан мен Жүсiпбектi, Мұхтарды былай қойып Абайдың өзiн «сiлейтiп» тастаған болатын. Мұхтардың:

Мұхтардың бұл күдiгi орынды едi және «қаупiң неден болса – қатерiң содан» дегеннiң керi нақты келдi. Қужақ – Голощекин қазақ ұлтының үстiнен «кiшi октябрьдiң» үлкен дуалын соқтырды да, мұқым халықты ойлағанындай етiп «есiнен тандырды». Соның нәтижесiнде ғылымның әлiппесiн ендi ғана ашқан, бiлiмнiң буы етiнен өтiп, сүйегiне жетпеген «жұмысшы интеллигенттер» шықты. Бұрын Әлихан мен Ахметке сөзiн ұстатқан қазақ елi, ендi Сағыр Камалов, Ғаббас Тоғжанов, Ораз Исаев, Әбдiрахман Байдiлдин iспеттi шала қарпылған «идеологтардың» аузына қарады. Ленинградта кiтабiм қашан шығады деп үмiттенiп жүрген Мұхтардың қолжазбасын олар Қызылордада отырып қағып алып:

Сол жылдары Қужақ – Голощекиннiң үкiм шығаратын мiнбесiне айналған «Советская степь» газетiндегi бұл мақаланың авторы Сағыр Камалов едi. Ол нағыз кеңестiк және голощекиндiк «естен тандыру» рухында тәрбиеленген «ақ жүректiң» өзi болды. Таптық күрес идеясы көзiн тұмандатқаны сондай, «Алашорда» үкiметiнiң көсемдерiнiң қатарына Абайды да қосып жiбердi. Мұхтар дайындаған Абайдың екi томдық шығармалар жинағының жарық көрмей қалуына бiрден-бiр кесiрiн тигiзген осы Сағыр Камаловтың аталмыш газетте жарияланған «Абайдың буржуазиялық күл-қоқысын ысырып тастау керек» – деген мақаласы-тын. Ел-жұртты «естен тандырамыз» деп жүрiп өздерiнiң «естерiнен танып», «есiрiкке» қалай айналғанын бiлмей қалды. Қолжазбалары Ғаббас Тоғжановқа тапсырылғанда Мұхтардың:

Оның бұл ойлағаны дәл келдi. «Қараш–Қараш оқиғасы» мен «Қилы заманның», «Хан Кененiң» қолжазбасы қолына түсiсiмен Ғаббас Тоғжанов оны жарыққа шығарудың орынына, керiсiнше, бесiгiнде тұншықтыруға ұмтылды. Қалайда Голощекиннiң көзiне түсу үшiн сол кезеңдегi «шала пiскен идеологтар» өзiнiң мақалаларын жаппай орыс тiлiнде жазып, «Советская степь» газетiне жариялауға құлшынды. Дәл осындай «сыбағаны» Ғаббас Тоғжанов сонау Ленинградта жатқан Мұхтарға да тартты. Ол Мұхтарды Қазақстанға келтiрмеу үшiн, қайтып саяси-мәдени сахнаға шығармай, жолын кесiп тастау үшiн алдын-ала байбалам салып, үкiмiн шығарып қойды. «Алаш iсiн» алдыға тарта отырып, Ғаббас Тоғжанов баспасөз арқылы Мұхтарды ресми түрде халық жауы деп жариялады. Ол:

Әрине, бұл достықтан туған «игi тiлек» емес. Ал адамгершiлiк тұрғыдан алғанда сатқындық едi. Өзiне сенiп тапсырған қолжазбаны ешқандай ресмилiктi сақтамай құрбандыққа шалуы – заң бойынша қызмет бабын жеке басының мүддесi үшiн, кек алуға пайдаланды деген айып тағылуға тиiстi азаматтық қылмыс едi. Алайда, азаматтықтың өзiн «тап күрескерi», «жазалаушы» деп түсiнген ақ жүректерге ешқандай заң жүрмейтiн. Оның үстiне дәл осы кезде Жүсiпбек Аймауытовтың «Ақбiлек», Мұхтар Әуезовтiң «Қилы заман», «Хан Кене» iспеттi отарлау саясатын әшкерлеген әлемдiк көркем ой деңгейiнде жазылған шығармалары дүниеге келiп едi. Мұндай әсерi мол қуатты туындылар кеңесшiл, тапшыл идеологтардың төбе шашын тiк тұрғызды. Олар үшiн ең қауiптi «қылмыс» осы болатын.

Ұлттық мүдде – олар үшiн жат, ең жеккөрiнiштi ұғым едi. Ал, Мұхтар мен Смағұлды бұл кезде мүлдем басқа мәселе алаңдатып жүр едi. Смағұл оқу-ағарту халық комиссары қызметiнен босатылып, оның да тағдыры белгiсiз болып тұрған сәт едi. Алайда ашық күрестен тайсақтамайтын отты азамат қызмет уайымының бәрiн ысырып тастап, мақсатты жұмысын атқара бердi. Ол барлық жазушыларға, оның iшiнде Жүсiпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовке өмiрбаяндық, шығармашылық мәселелерге қатысты бiрнеше сұрақтар жiберiп, соған сүйене отырып алғы сөз жазып, олардың шығармаларын Мәскеуде орыс тiлiнде шығарды. Сол кезде жолдаған анкеталар қазiр М.Әуезовтің мұражайында сақтаулы. Ал Мұхтардың жоғарыдағы хатына мынадай жауап жазды.

«Жiберушi: Ташкент, Далинская, 14. Смағұл Сәдуақасов.

Алушы: Ленинград қ., орталық, Декабристер көшесi, 14, 1 пәтер. Әуезов Мұхтарға.

Мұхтар!

Сенiң соңғы хатыңды баяғыда алсам да, оған жауап жазуға жаңа ғана мұршам келiп отыр. Бiзде аздаған өзгерiстер бар. Мен педвуздан кеттiм, бүгiн Қызылордаға жол жүрмекпiн, ал ондағылар қайда жiбередi – бiлмеймiн. Менiң орыныма әлi ешкiмдi қойған жоқ, уақытша бiздiң басқарма мүшелерiнің бiреуi қалады.

Ендi, сенiң бiзге қызметке келуiң туралы мәселеде өзгешелiк болуы мүмкiн. Оқу-ағарту комиссары таяуда бұндағы жаңа директорға: ендi бұл арада ешкiмде қалмайды – дептi, бәрiмiзде солай ойлаймыз. Сондықтан да сенiң Ташкентке келуiң ресми емес жолмен расталды. Бiздiң Алматыға көшер-көшпесiмiз әлi шешiлген жоқ. Оқу-ағарту комиссариатының айтуы бойынша, таяуда көшуiмiз керек, бiрақ та нақты емес.

Пәтер жөнiнен қам жеме – педвуздың өз үйi бар. Мен тұрған үйде бiр үлкен де кең бөлме бар. Оның үстiне менiң үйiм үш бөлме, соның бiреуiн саған босатып беруiме болады. Лиза Ташкентте қалады, ол университеттен шығып кете алмайды. Сондықтан да мен қайда кетсем де жалғыз кетемiн. Егерде Қызылорда келiсiм берсе – Ташкентте қаламын.

Жiбергенiңдi алдым. Қуана-қуана сәлем жолдаймын. Егерде бұл хат болмаса, мен саған ренжитiнiм анық едi. «Еңбек жүрiп жатыр». Жураб жөнiнде пiкiр таласын өткiздiм, баяндама жасадым. Адам көп болды. Мен өзiме-өзiм қанағаттанбадым. Мен жақсы-ақ дайындалдым, бiрақ әдеттегiдей 40-50 ғана кiсi болатын шығар деп ойлағанмын. Бiрақ та 300-400 қаралы адам жиналды. Сөзiмнiң қорытындысында өзiмнiң беделiмдi сақтап қалғандай көрiндiм. Жора пiкiр таласын ұйымдастырмақшы, мен онда баяндама жасамақпын, ал Сәкен қосымша баяндама жасамақ.

Әзiрше, сүйiп құшақтадым – Смағұл.

Келесi хатты Қызылордадан жазамын. Смағұл».

Хаттың мазмұны айтып тұрғанындай, бұл Смағұлдың Қазақстандағы саяси сахнадан мүлдем қудалануының басы едi. Онымен күресуге ешқандай шарасы қалмаған Голощекин өзiнiң қолындағы ең соңғы мүмкiндiктi пайдаланып, Смағұл Сәдуақасовты барлық қызметтен алып тастады. Соншама күш шығарып, жанын салып жүрген тұңғыш жоғары оқу орынының ректорлығынан да ысырды. Оған Смағұлдың «коммунистiк колонизаторлыққа» қарсы жазылған «ұлттар мен ұлтжандылар» туралы мақаласы себеп болды. «Буржуазиялық демократиялық көзқарастың көсемi ретiнде әшкерелеген» К.Таболовтың мақаласынан кейiн, Ташкенттегi жоғары педагогикалық институттың партия ұйымының жауапты хатшысы I. Қабылов:

«Бұл ұлт мәселесi жөнiндегi большевиктiк, лениндiк танымға қарсы әрекет... Сондықтан да Сәдуақасов жолдасты бұдан әрi қарай қазақ педагогикалық жоғары оқу орынының ректоры мiндетiнде қалдырудың ешқандай қажетi жоқ әрi мүмкiн емес»,– деп өрекпiдi.

Соның нәтижесiнде, әлi жоғары бiлiм алып көрмеген I.Қабылов партияның атын жамылып, өзi ұйымдастырған институттан Смағұлдың өзiн шеттеттi. Смағұл Сәдуақасов Қызылордаға барған соң да марқадам таппады. Ақыры Мәскеуге жол тартты. Онда халық комиссариатының салааралық жауапты маманы ретiнде қызмет атқара жүрiп, темiр жол институтын тәмамдады. 1933 жылы «Днепростройдың» құрлыс басқармасының орынбасары болып жүрген кезiнде «күкiрт қышқылы газымен» уланып, Кремльдiң ауруханасында қайтыс болды. «Бүкiлодақтық ақсақал» М.И.Калининнiң өзi қоштасу азасына қатысты. Смағұлдың қазасын дәрiгерлер «өндiрiстiк уланудың» қатарына жатқызды.

Алайда, оны сол күндерi Мәскеуде көрген, әңгiмелескен, Кремльге шығарып салған адамдардың естелiгiне жүгiнсек, Смағұл өзiнiң денсаулығы туралы ешкiмге ештеңе деп шағымданбаған. Ол Кремльге киiммен кiрiп, кебiнге оранып шыққан. Егерде, тура сол кездегi Кремльдiң iшiндегi «өндiрiстiк уланумен» қаза тапқандардың қасақана уланып өлтiрiлгенi туралы құпиялардың ашылып жатқанын ескерсек; сондай-ақ С. Сәдуақасовтың жиырма екiншi жылы Семей облысын Сiбiр ревкомынан Қазақ АССР-нiң құрамына кiргiзгенiн, оны қалпына келтіруге «Кененің» – Ежовтың атсалысқанын қаперге алсақ, ал сол «кененiң» өрмелей-өрмелей Кремльге келiп, НКВД-ның «көсемiне» айналғанын айтсақ, Смағұлдың кiмнiң қолынан қаза тапқанын аңғару қиын емес. Рас, «күкiрт қышқылы газымен» Смағұлдың улануы мүмкiн. Бiрақ, «өндiрiстiк улану» болса, онда Смғұл Сәдуақасов «Днепростройдың» ауруханасында дүние салуы керек едi ғой. Ал Смағұлдың таңертең Кремльге аман кiргенi, кешке қарай өлгенi анық. Әрине, бұл дербес әңгiме. Түптiң-түбiнде шындықтың ашылатыны кәмiл. Өзiнiң зерттеушiсiн күтiп тұрған, ұрпаққа парыз мiндеттiң бiрi осы.

Мiне, тұлғалы тұқыртудың құрбаны болған осындай азамат жазықсыздан жазықсыз заман өртiне шалынды. Ол өрт Мұхтарды да қамтыды. Жұбанышты бiр жай сол: осындай қарбалас шақта Көкшетаудан баспаның бас редакторы болып келген орман қызметкерi Ғабит Мүсiрепов Мұхтардың «Қилы заманын» ешкiммен ақылдастан теруге жiбердi. Кiтап «Алаш iсi» ресми тергеуге алынып, Байтұрсыновтар қамауға алынғанша жарық көрiп үлгердi. «Сұғанақ сұр» повесi сол күйi «сұғанақтардың» шеңгелiне түсiп, iз-түзсiз кеттi. Ал, «Хан Кене» сахнаға қойылмады. Астана – Алматыға ауысты. Егер Мұхтар мұнда келсе, бiрден абақтының есiгiн ашар едi. Сондықтан да, Ташкенттегi Орта Азия университетiне жол тартты. «Қужақтың» құрығы онда да құтқармады. Сөйтiп, ол «Орта Азия басшыларының идеологиялық жетекшiсi» болып шықты да, түрмеге түстi.

5.
Тергеудiң айыптау қорытындысы үш айдан кейiн ғана дайын болған. Онда:

Алайда, Қазақстанның жазалау мекемелерiнiң тергеу қорытындысына қанағаттанбаған және үкiмет басындағы саясаттың өзгеруiне байланысты құбыла қалған Мәскеудегi ОГПУ-дiң «ерекше өкiлдерi» iстi керi қайтарды.

Демек, тұтқындар тергеу ресми аяқталғаннан кейiн де сегiз ай бойы соттың үкiмiн күтiп жатқан. Мәскеудiң жоғарыда жiберген қатынасы олардың өмiрiне ешқандай да өзгерiс әкелген жоқ. Араға екi күн салып барып олардың үкiмi кесiлдi. Бұл тек қана «ұлы көсем» – Сталиннiң «табысқа бас айналу», «коллективтендiру науқанындағы асыра сiлтеушiлiк», «мәдениет саласындағы әсiресолшылдық» туралы жазған «данышпандық еңбектерiнiң» артын баққан бақай қулық қана болатын.

Әйтпесе, жазалау диiрменiнiң шығыршығы айналып кеткен. Оны тоқтату – осы шығыршықты iске қосқан қаскөйлер мен қатыгез жендеттердiң өзiнiң де қолынан келмейтiн. Өйткенi, дүлей шығыршық оның өзiн де iлiп әкетiп, жаншып жiберетiн. Кейiннен солай болды да. Бiрақ отызыншы жылдардың басында «ұнтақтайтын дән», «жаныштайтын жау», талқандайтын тұлғалар жеткiлiктi болатын. Сондықтан да алдын-ала дайындалған үкiм сол күйiнше қалды.

Соның iшiнде, «Алаш iсiндегi» – «мәдениет майданындағы ұлтшылдардың қастандық әрекеттерi» жөнiндегi тергеушiлердiң қортындысы сол күйiнде күшiн жоймады. Тынышбаев пен Х.Досмұхамедов басқарған «қазақ ұлтшылдарының астыртын ұйымының мәдениет майданындағы қылмыстары» мынаған келiп сайды. Бiз мәселенiң мәнiсiн толық түсiну үшiн әрi осы тарауда айтылған жайлардың астарын толық бағамдау үшiн «Айыптау қорытындысын» тұтастай келтiремiз.

Мiне, қазақ ұлтының рухани мұрасын сақтап қалған тұлғаларға деген көрсетiлген «құрметтiң» сиқы осындай. Әрине, тергеушiлер үшiн мұндағы айтылған жайлардың байыбына барудың пәлендей қажетi жоқ. Тек тiзiм мен дерек болса жетiп жатыр.

Егерде, дәл сол кезде Ахмет Байтұрсынов қазақ тiлi мен әдебиеттану ғылымының негiзiн салмаса, бiз бұл күндерi бастауыш пен баяндауышты – бастаушы мен қостаушы, анықтауыш пен толықтауышты – айқындаушы мен толықтырушы, зат есiм мен сын есiмдi – негiздi есiм мен түрлi-түс, қимыл есiмi деп атап жүрер ме едiк, кiм бiлсiн. Ал, шылау мен үстеудi, етiстiктi қалай атарымызды бiр алланың өзi бiлсiн. «Тiл мен ұғымның тазалығы» үшiн күрескенiне «айыпкер, алашордашыл» атанған Ахаңсыз есептiң төрт амалына – алу мен қосуға, бөлу мен көбейтуге ат тауып көрiңiзшi. Алынғыш, қосылғыш, көбейткiш, бөлiнгiш деп тәржiмаланып жүрген ұғымдардың санамызда мәңгi тұрақтап қалмасына кiм кепiл?

Мағжанның өлеңдерiнсiз, «Ақбiлексiз», «Қилы замансыз», «Аламансыз», «Қазақ тарихынсыз», жаратылыстану, физика, психология, геология саласындағы алғашқы оқулықтардағы атаусыз (терминдерсiз) қазақтың бүгiнгi рухани, мәдени-ғылыми iлiмдерiнiң дәрежесi қандай «табалдырықта» жатар едi?

Қазақ ұлты рухани парасаттың даму баспалдағына неғұрлым биiктеп көтерiлген сайын, өзi үшiн құрбан болған алаш ғұламаларын соғұрлым құрметтеп, тағзым етуi тиiс. Өйткенi, ұлттың рухани тәуелсiздiгiн сақтап қалғандар да, мәңгүрттiктен құтқарып кеткендер де, болашақтағы тәуелсiздiктiң қасиеттi ұлы жолын анықтап берген де солар.

Уақытты да, Дәуiрдi де, Заманды да;

Қоғамды да, Мемлекеттi де, Үкiметтi де;

Адамзатты да, Халықты да, Ұлтты да;

Дананы да, Тұлғаны да, Тобырды да;

Ақылыңды да, Жаныңды да, Тәнiңдi де талқыға салып, жегідей жеген коммунистiк-колонизаторлық жазалаушы өкiметтiң «ұлы құрбандарының» рухы қашанда рухани бостандықтың киелi нысанасы болып қала бередi. Еркiн ұлт сол сезiммен мәңгi өмiр сүредi.

Таланттың тағдырын талқыға салған, тұлғаларды тұқыртқан жазалау науқанының кезектi бiр науқаны былай аяқталды:

«Қазақстандағы бiрiккен Мемлекеттiк Саяси Басқарманың төтенше өкiлеттiгiнiң жанындағы үштiктiң мәжiлiсiнiң № III/к мәжiлiс-хатының көшiрмесi 1932 жыл. 20 көкек.

Тыңдалды: № 2370 - iс бойынша : Тынышбаев Мұхамеджанды, Досмұхамедов Халелдi, Досмұхамедов Жаhаншаны қылмыс кодексiнiң 58/10, 57/7, 58/11 және 58/3 – статьялары бойынша; 2. Үмбетбаев Алдабергендi, Мұрзин Мұхтарды ҚК 58/7, 58/11 – статьялары бойынша; 3. Мұңайтпасов Әбдiрахманды ҚК 58/4, 58/11 – статьялары бойынша; Кемеңгеров Қошмұхамедтi, Бұралқиев Мұстафаны ҚК 58/10, 11 – статьялары бойынша; Күдерин Жұмақанды, Қожамқұлов Нашимдi ҚК 58/11 – статьялары бойынша; Ақбаев Әбдүлхамиттi ҚК 58/11 және 16 – статья бойынша; Ақбаев Жақыпты ҚК 58/10, 59/3 – статьялары бойынша; Қадырбаев Сеидазымды ҚК 58/7, 11 – ст. бойынша; Омаров Әшiмдi ҚК 58/10, 7, 11 – ст. бойынша; Тiлеулин Жұмағалиды ҚК 58/2 – ст. бойынша; Ермеков Әлiмханды, Әуезов Мұхтарды ҚК 58/7, 10, 11- ст. бойынша Омаров Уәлиханды, Сүлеев Бiләлдi 58/2 – статьясы бойынша; Т.Ысқақов Даниалды ҚК 58/10, 11 – статьялары бойынша жауапқа тартты. Шешiм:

1.Тынышбаев Мұхамеджанды. 2. Досмұхамедов Халелдi. 3. Досмұхамедов Жаhаншаны. 4. Үмбетбаев Алдабергендi. 5. Мұрзин Мұхтарды. 6 Мұңайтпасов Әбдiрахманды. 7. Бұралқиев Мұстафаны. 8. Кемеңгеров Қошмұхамедтi. 9. Күдерин Жұмақанды. 10. Қожамқұлов Нашимдi. 11. Ақбаев Әбдүлхамиттi. 12. Ақбаев Жақыпты. 13. Қыдырбаев Сейдтазымды. 14. Омаров Әшiмдi. 15. Тiлеулин Жұмағалиды – бес жыл мерзiмге концлагерьге жiберуге, оны сонша мерзiмге жер аударумен ауыстыруға... шешiм қабылдады. 16. Ермеков Әлiмхан. 17. Әуезов Мұхтар – үш жыл концлагерьге қамалсын, уақыттары 8/Х – 30 ж. бастап есептелсiн. Ермеков пен Әуезовтiң үкiмi шартты түрде есептелсiн. 18. Омаров Уәлиханды. 19. Сүлеев Бiләлдi. 20. Т.Ысқақов Даниалды қамаудан босатсын, тергеу кезiндегi отырғаны еске алынсын».

Қазақ ұлтшылдарының контрреволюциялық астыртын ұйымын әшкерелеуге арналған бес жылға созылған тергеу ісiнiң нәтижесi осындай үкiммен тәмәмдалды. Әуелi тергеуге алынған 30 адамның 10 адамы мерзiмiнен бұрын ерте босатылды. Бұл – қандайда бiр аяушылықтың белгiсi емес едi. Оның басты себебi: бүкiл тергеу iсi Голощекиннiң нұсқауы бойынша жүргiзiлген болатын. Ал тура осы 1932 жылы қазақ ұлтының үштен бiрi аштықтан қырылып, Қужақтың өзiне де тықыр таянған-тын. Оның бiрiншi басшы қызметiнен кететiнiн алдын-ала сезген тергеушiлер мен соттар да, үштiктiң мүшелерi де сақтық жасап, iстi қысқа қайыра салған болатын.

Ұлтының тағдыры талқыға түсер шақта түрмеге отырғызылған ардагерлер ел-жұрты ашаршылыққа ұшырап, жаппай қырылып жатқан кезде қапастан шығарылды. Бұл қасiрет оларға түрмеден де көрi қатты батты. Бiрақ қолдан келер қайран мен айла-амал, қайрат, қуат-күш жоқ едi. Олардың әрқайсысы солтүстiктiң орманының бас еркiнен айырылған балташыларына айналды. Кейбiрi қайтып оралды, кейбiрi мәңгiлiкке мұз жамылып, қиян шетте қалды. Оларға туған жердiң бiр уыс топырағы да бұйырмады. Тiрi қалғандары ендi есiн жия бергенде кеңес өкiметiнiң екiншi бiр «ұлы құрбандығы басталды» Оған сол өкiметтi орнатқандар мен алдыңғы «құрбандықты» ұйымдастырғандардың өзi де iлiндi.

Ол – заманның жегісі мен талқысы болатын. Бұл «қарадүлейден» (смерчь) кейiн ұлт зиялыларының қатары өрттен кейiн аман қалған жалғыз қарағай құсап сиреп-ақ қалды. Соның бiрi – Мұхтар Әуезов едi. Тiрi қалуы тiрi қалғанымен, заман талқысы зықысын шығарып-ақ кеттi. Ендi сол бiр жанталасқан заманның зауалын басынан кешуiне тура келдi. Пенде шiркiн көнедi екен.

Екіншісі, Әлімхан Ермековтің өмірінің соңында сырласы, тағдырласы болған Жайық Бектұровтың:

Тура осы сөзді бұл екі дегдар бізге де айтып беріп еді. Қайсысынікі нақты шындық? Тіпті осы пікірде түбегейлі қайшылық бар ма? Қайдам. Екеуі де сыйымды, екеуі де тәлімді. Ақаң түрмеден жазған хатында:

Қысқа қайрымнан емеуіріннің астарын аңғару қиын. Біз де кезінде жоғарыдағы естеліктерге сүйеніп, «Талқы» атты еңбегімізде:

Біздің ойымызша үш сөз де – бір сөз.

Ол тура сол сәтте екінің бірін, иә, екінің бірін таңдауға мәжбүр болды. Сондықтан да өзінің бұл қадамына кесілер үкімді уақыттың еншісіне қалдырып, «Социалды Қазақстан» газеті арқылы ашық хат жазып, өзінің барлық кінәсын мойнына алды. Ашық хат 1932 жылы, 10-маусымда «Қазахстанская правда» мен «Социалды Қазақстан» газетінде екі тілде жарияланды. Онда Мұхтармен бірге Әлімхан Ермекұлының да өз көзқарасынан айнығандығы туралы хат басылды.

Енді осы ашық хаттағы айтылған мәселелердін, негізгі түп тамырына келейік. Ең әуелі Мұхтардың өзі мойындаған қателіктеріне тоқталайық.

Бірінші: ол әдебиетті, жалпы көркемөнерді таптық тартыстан тыс қалдырады. Әдебиеттің халық психологиясының айнасы дей отырып, саясаттан аулақ болуға тиіс дейді. Бұл арада Қаз АПП-тың «жалаң әлеуметшілдігіне» қарсы шыға отырып, «Қараш-Қараш», «Қилы заман» повестері арқылы таптық, ұлттық, халықтық проблеманы көтеруге болатындығын дәлелдеді. Адам тағдырын әлеуметтік ортадан бөліп ап, жекедара суреттеді. Көркемдігі де, идеясы да тура болғанымен, оны «Қаз АПП-тықтар» дұрыс түсінбеді. Өзіне қаратыла айтылған сынды Мұхтар «жаулық», «жазушылықтан шеттеу» деп қабылдады.

Екінші: Қазақстанның экономикалық өсуіне, коллективтендірудің сәтті жүргізілетініне, бірден отырықшылыққа көшудің мүмкіндігіне сенбеді. Белгілі мөлшерде халықтың тұрмысына, әлеуметтік өміріне, салт-санасына кері ықпал жасайды, азық-түлік жағынан қамтамасыз етуде қиыншылыққа ұшырайды деп ұқты.

Үшінші: әдебиет тарихын зерттеуші ретінде қарастырғанда, ондағы шығарманың шығу тарихына, кейіпкерлердің іс-әрекетіне тоқталып, оның таптық сыпатын назарға ілмеді. «Хандар мен бек-билер заманындағы әдебиет» деп жіктеп алып, оларды дербес қарады. Әрине, бұл жіктеу төңкерісшілерге ұнамады.

Төртінші: сол уақытқа дейінгі жазылған шығармаларының бірде-біреуінде тікелей төңкеріс оқиғасының суреттелмеуі, кедей табынан шыққан адамның басты кейіпкері ретінде алынбауы – «кеңес өмірінен қасақана қол үзді, үнемі өткен өмірді сарыншылдықпен (романтикалық леппен – Т. Ж.) баяндайды, бұл жастардың санасына феодализмнің артықшылығьш сіңіру» деген өкпе тудырды. Ал Мұхтар, өзінің сол бағыттағы көркемдік ізденісін тереңдете түсті. Мұны «кедей тап жазушылары» керісінше мінез көрсету, қырын қарау деп бағалады. Қаз АПП-қа кірмеген жазушылардың «Алқа» ұйымының ықпалында болуын «жаулық» деп бағалады. Осындай қайшылықтардың басы қосыла келіп, Мұхтардың «кім екендігіне» күдік туды. Ол тергеу бір жарым жылға созылды. Өзге ұсақ-түйек жайларды еске алмағанда жоғарыдағы «айыптардың» өзі, ол кезде бір адамның тағдырын шешуге жетіп жатыр еді.

Сол кездегі заманның талабынан туған «жалаң социологияның» науқандық ықпалымен өз пікірінің дұрыстығын біле тұра бас тартуға мәжбүр болған Мұхтардың «тұжырымдары» осынадай. Мұның бәрі де уақытша «бас тарту» екенін түсінді

Ашық хатты жазудың астарында осындай күрделі таным тартысы мен тағдыр таңбасының, заман талабының табы жатыр еді.

Біз тарихи кезеңдегі жегі мен талқының қорытындысы сияқты көрінген сол «Ашық хаттың» қазақша және орысша нұсқасын (қосымша арқылы) толық жариялауды мақұл көрдік.
АЛАШОРДАНЫҢ БАСТЫ ЕКІ АДАМЫ

өздерінің де, бұрынғы пікірлестерінің де төңкеріске қарсы болғандығын әшкерелеп, өз кінәларын жууға уәде беріп отыр.