Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекеті дағдыларын зерттеу

1. Бастапқы тәжірибенің мақсаты мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекеттерінің ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Мұнда мынадай міндеттер шешілді:

- тұтығатын мектепке дейінгі жастағы балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекетінің қалыптасу деңгейін анықтау;

- алынған мәліметтерге сәйкес кемістікті жою мен түзету жолдарын анықтау;

2. Тексеру келесі бағыттар бойынша жүргізілді:

1 - таныс жағдайда дайындалған шара;

2 - таныс емес ортада өткізілген шара;

3 - өзіне таныс ортада қарым-қатынастық түсе алу;

4 - өзіне таныс емес ортада қарым-қатынасқа түсе алу;

5 - коммуниканттық сөздік және сөздік емес тәртібін реттеу.

3. Біз жүргізген бастапқы тәжірибе мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың коммуникативті сөйлеуінің толық еместігін дәлелдейді. Баламен жүргізілген түзету-педагогикалық жұмыстың нәтижесінде сөйлеу жағдайының жақсаруына қарамастан балада логопедиялық сабақтың өзінде тұтығудың пароксиздерінің байқалуы жалғасады. Бала өз бетінше өзінің сөздік қателерін жөндей алмайды немесе түзеткісі келмейді. Кейде өзінің дұрыс емес сөйлеуін жасыру үшін қосымша қимылдар мен амалдарды қолданады. Тұтығатын балалардың әр алуан жағдайларда коммуникативті мақсатқа жету ерекшеліктерін талдау тұтығудың жағдайлық сипатын дәлелдейді.

4. Алынған мәліметтер тұтығатын балалардың ақпарат алмасуы және өзіне аз таныс ортада қарым-қатынасқа түсе алмауы жақсы дамымағанын көрсетті. Сөздік және сөздік емес бұзылыстардың болатынын: бала тәрбиешінің немесе логопедтің сұрақтарына жауап қайтара алмайды, сөйлеу барысында көп тоқтайды, сөздерді және логикалық ойларды тастап кетеді,қарым-қатынастық экстралингвистикалық амалдарын аз қолданады: беттің мимикасының кедейлігі, аз байқалатын пантомимика, жесттің болмауы.

5. Мектепке дейінгі жастағы балалардың әр алуан жағдайда қарым-қатынастық сөйлеу әрекетіндегі тұтығуды жоюдың түзету жүйесі кезінде төмендегідей принциптер мен теоретикалық жағдайлар ескерілді: жүйелілік принципі, сатылылық принципі, көрнекілік принципі, жеімділік принципі, тұлғалық принцип, іс-әрекеттік принцип, жүйелілік принципі мен талаптарды сатылап көтеру.

6. Тәжірибелік әдістердің амалдары мен тәсілдері жаттығудың әр алуан түрлері болып табылады. Бастысы балалар логопед ұсынған сөздік үлгілері қайталайтын еліктеушілік-орындаушылық жаттығулар. Шығармашылық сипаттағы жаттығулар да қолданылды. Бұл ойын әрекетінің әр алуан түрлерінде, күрделі кезеңдерінде үйренген қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін қолдану.

7. Қарым-қатынастық сөйлеу әрекетіне үйрету процесі фронтальды, топтық және жеке сабақтар барысында әр алуан әрекетттер кезінде жүзеге асты. Тәжірибе 4 кезеңнентұрды: дайындық, бастапқы, өтпелі және қорытынды кезең.

8. Біздің тәжірибе жұмысының соңғы кезеңінде мектепке дейінгі жастағы балалар қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін сенімді қолданып, аз таныс жағдайларда бейімдеулері оңай бола бастады: өз беттерінше сұрақ қояды, ойн ережесі туралы айтып береді, ойыншықтардың құрамын айтып, олардың ролдерін бөліп береді және т.б. Бұл біз жүргізген жұмыстың тиімділігін дәлелдейді. Тәжірибеге қатысқан барлық балаларда жағымды динамика байқалды.

9. Бақылау тәжірибесінің нәтижелері мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың тәжірибелі тобында жүргізілген түзету жұмысының тиімді екенін дәлелдейді. Тәжірибенің бақылау кезеңінде тәжірибе тобының көрсеткіштері бақылау тобына қарағанда жоғары.

10. Бастапқы тәжірибе кезінде бақылау тобындағы қарым-қатынастық сөйлеу әрекетінің қалыптасу деңгейінің орташа көрсеткіші 1,64 ұпай болып 54,66% құрады, ол бақылау тәжірибесінің мәліметтері бойынша 1,68 ұпай болып 56% құрады. Мұндай жоғары көрсеткі логопедтің мектепке дейінгі мекеме бағдарламасының шеңберінде күнтізбелі-тақырыптық және жеке жоспарға сәйкес топтық және жеке сабақтарда жүргізілген жүйелі түзету жұмысымен түсіндіріледі.

Бастапқы тәжірибе кезінде қарым-қатынастық сөйлеу әрекетінің қалыптасу деңгейінің, тәжірибелі топтағы орташа көрсеткіші 1,64 ұпай болып, сәйкесінше 54,6% құрады, ал бақылау тәжірибе кезеңінде бұл көрсеткіш 1,85 ұпай болып, сәйкесінше 61,6%құрады. Бұл көрсеткіштер біз ұсынған түзете-дамыту әдісінің тиімділігін дәлелдейді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Тұтығу-симптом да синдромда емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты, шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен шартталған болуы мүмкін.

Екінші жағынан күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүмкін.

Демдік діріл дыбыстық дірілге қарағанда жеңіл жойылады. Клоникалық тұтығу, тоникалыққа қарағанда оңай кетеді, өйткені клоникалық дірілдер бас миы қабығын қоздырады. Сондықтан оларға 2 сигналды жүйе арқылы әсер ету оңай, ал тоникалық түрі бұл жүйеге беріле бермейді. өйткені оған қакбықасты қоздырғыштары тән 2-4 жас аралықтағы сәтті кезең болып табылады (жағымды жағдай жасау оңай және тұтығу уақыты аз). Сәтсіз кезең 10-16 жас аралықтары пубертантты кезең жоғалып кеткен тұтығу сақталып қалады да, кез-келген жағымсыз жағдайда қайта туындауға дайын туады.

Логопедиялық сабақтар- тұтығатын балаға келмейді емдік педагогикалық әсер етудің тек құрамдас бөлігі ғана. Мынадай шараларды жасау керек: медикоментозды ем, физиотерапия, психотерапия, микроәлеуметтік орташа қалыптастыру.

Тексеру келесі бағыттар бойынша жүргізілді.
- таныс жағдайда дайындалған шара;

- таныс емес ортада өткізілген шара;

- өзіне таныс ортада қарым-қатынасқа түсе алуы;

- коммуниканттық сөздік және сөздік емес тәртібін реттеу;

Біз жүргізген бастапқы тәжірибе мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың коммуникативті сөйлеуінің толық еместігін дәлелдейді. Баламен жүргізілген түзету-педагогикалық жұмыстың нәтижесінде сөйлеу жағдайының жақсаруына қарамастан балада логопедиялық сабақтардың өзінде тұтығудың пароксиздерінің байқалуы жалғасады. Бала өз бетіншек өзінің сөздік қателерін жөндей болмайды немесе түзеткісі келмейді. Кейде өзінің дұрыс емес сөйлеуін жасыру үшін қосымша қимылдар мен амалдарды қолданады. Тұтығатын балалардың әр алуан жағңдайларда коммуникативті мақсатқа жету ерекшеліктерін талдау тұтығудың жағдайлық сипатынг дәлелдейді.

Алынған мәліметтер тұтығатын балалардың ақпарат алмауы және өзіне аз таныс ортада өарым-қатынасқа түсе алулары жақсы дамымағанымен, сонымен қатар олар ақпарат жинауда қиналатынын көрсетті. Сөздік және сөздік емес бұзылыстардың болатынын: бала тәрбиешінің немесе логопедтің сұрақтарына жауап қайтара алмайды, сөйлеу барысында көп тоқтайды, сөздерді және логикалық ойларды тастап кетеді, қарым-қатынастық экстралингвистикалық амалдарын аз қолданады: беттңің мимикасының кедейлігі, азщ байқалатын пантомимика, жесттің болмауы.

Тәжірибелік әдістің амалдары менг тәсілдері жаттығулардың әр алуан түрлері болып табылады. Бастысы балалар логопед ұсынған сөздік үлгіні қайталайтын еліктеушілік орындаушылық жаттығулар. Шығармашылық сипаттағы жаттығулар да қолданылады. Бұл ойын әрекетінің әр алуан түрлерінде, күрделі кезеңдерінде үйренген қарым-*өатынастық сөйлеу әрекетін қолдану.

Қарым- қатынастық сөйлеу әрекетіне үйрету процесі фронтальды, топтық жэәне жеке сабақтар арасында әр алуан әрекеттер кезінде жүзеге асты. Тәжірибе 3 кезеңнен тұрды: дайындық, бастапқы, өтпелі және өорытынды кезең.

Тәжірибе жқмысының соңғы кезеңінде мектепке дейінгі жастағы балалар қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін сенімді қолданып, аз таныс жағдайларда бейімделулері оңай бола бастады. өз беттерінше сұрақ қояды ойын ережесі туралы айтып береді, ойыншықтардың құралын айтып, олардың ролдерін бөліп береді және т.б. бұл біз жүргізген жұмыстың тиімділігін дәлелдейді. Тәжірибеге қатысқан барлыө балаларда жағымды динамика байқалды.

Бастапқы тәжірибе кезеңінде бақылау тобындағы қарым-қатынастық сөйлеу әрекетінің қалыптасу деңгейінің орташа көрсеткіші 1,64 ұпай болып 54,66 ℅ құрады, ал бақылау тәжірибенің мәліметтерді бойынша 1,68 ұпай болып 56 ℅ құрады. Мұндай жоғары көрсеткіш логопедтің мектепке дейінгі мекеме бағдарламасының шеңберінде күн тізбелі-тақырыптық және жеке жоспарға сәйкес топтық және жеке сабақтарда жүргізілген жүйелі түзету жұмысымен түсіндіріледі.

Бастапқы тәжірибе кезінде қарым-өатынастық сөйлеу әрекеттің қалыптасу діңгейінің тәжірибелі топтағы орташа көрсеткіші 1,64 ұпай болып сәйкесінше 54,6℅ құрады, ал бақылау тәжірибесі кезеңінде бұл көрсеткіш 1,85 ұпай болып, сәйкесінше 61,6℅ құрады. Бұл көрсеткіштер біз ұсынған түзете-дамыту әдісінің тиімділігін дәлелдейді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 - 2020 годы. – Астана, 2010.

2. Закон Республики Казахстан «О социальной медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» за № 343 – 2 от 11.07.2002 года

3. Закон Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан» за № 39-ІІІ от 13.04.2007 года.

4. Абелева И. Ю. и др. В помощь взрослым заикающимся. – М., 1969.

5. Андронова Л.З. Как лечить заикание. – М., 1993.

6. Андронова Л.З. Комплексная система устойчивой нормализации речи заикающихся. – М., 1990.

7. Аникеева Н.П. Игра в педагогическом процессе. – Новосибирск, 1989.

8. Аникеева Н.П. Педагогика и психология игры. – М., 1986.

9. Асатиани Н. М. Заикание у взрослых // Заикание / Под ред. Н. А. Власовой, К. П. Беккера. – М., 1983. - С. 180-221.

10. Белякова Л.И., Матанова В., Саитбаева Э.Р. Особенности языковой системы заикающихся дошкольников // Теория и практика коррекционного обучения дошкольников с речевыми нарушениями. – М., 1991.

11. Богомолова Н.Н. Ситуационно - ролевая игра, как активный метод социально - психологической подготовки // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. – Москва - МГУ, 1977. - С. 180 - 205.

12. Бодалев А. А. Психология общения. – Москва-Воронеж, 1996.

13. Виноградова М.А. Формирование навыков речевого общения у заикающихся дошкольников: Учебно-методическое пособие для логопедов. – СПб.: КАРО, 2006 – 128с. (Серия «Коррекционная педагогика»).

14. Власова Н.А. Логопедическая работа с заикающимися дошкольниками. – М., 1959.

15. Волкова Г.А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников: Кн. для логопеда. – М., «Просвещение», 1983.

16. Волкова Г. А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников. Книга для логопедов: 2-е изд., доп. и перераб. – СПб.: Детство-1 Пресс, 2003.

17. Волкова Г. А. Логопедическая ритмика. Учебник для ВУЗов. – М.: Владос, 2003.

18. Волкова Г.А., Панасюк А.Ю. Исследование личностных характеристик детей дошкольного возраста «тест-конфликтом» // Дефектология. 1979. № 6.

19. Воспитание и обучение детей с расстройствами речи / Под ред. С. С. Ляпидевского, В. И. Селиверстова. — М., 1968.

20. Вуарен Н., Что такое игра? // Культура, 1982., 4.

21. Выгодская И. Г. и др. Устранение заикания у дошкольников в игре. – М., 1984.

22. Гадасина Л. Я. Дидактические игры в работе логопеда - Актуальные проблемы логопатологии: исследования и коррекция. Материалы научно-практической конференции на тему - Диагностика и коррекция речевых нарушений: исторические традиции и пути совершенствования, – СПб, 2001.

23. Горелов И.П., Седов К.Ф. Основы психолингвитстики. – М., 1998.

24. Жалмухамедова А.К. «Оказание ранней коррекционно-развивающей помощи детей с ограниченными возможностями». / Под. ред. Сулейменовой Р.А. – А., 2008. – 60 с.

25. Заикание / Под ред. П. А. Власовой, К. П. Беккера. –М., 1983.

26. Запорожец А.В., Маркова Т.А., Игра и её роль в развитии ребенка дошкольного возраста. – М., 1978.

27. Карпова Н.Л. Основы личностно-направленной логопсихотерапии, – М., 1997.

28. Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. Издание 2-е – М., 1994

29. К о в ш и к о в В. А. Специфика заикания при различных нервно-психических расстройствах // Педагогические пути устранения речевых нарушений у детей. – Л., 1976. С. 4—25.

30. Лендрет Г.Л. Игровая терапия: искусство отношений, – М., 1994.

31. Луначарский А.В., Вместо введения // Игра. – Петроград, 1918, 1.

32. Менг к. Коммуникативно-речевая деятельность старших дошкольников в ситуативной обусловленности // Психолингвистика. – М., 1984.

33. Миронова С.А. Исправление заикания у дошкольников в процессе обучения, кн. Преодоление заикания у дошкольников под ред. Левиной Р.Е.,

– М., 1975.

34. Намазбаева Ж.И., Сарсенбаева Л.О. Особенности психофизического развития детей с особыми потребностями. Алматы, 1999.

35. Обучение и воспитание заикающихся дошкольников. Программы для специальных дошкольных учреждений. – М., 1983.

36. Основы теории и практики логопедии / Под ред. Р. Е. Левиной. — М., 1968.

37. Оценка нужд сообщества. Проект «Развитие новых социальных услуг детям с ограниченными возможностями и их семьям в РК» / Под ред. Р.А.Сулейменова. – Алматы, САТР, 2007 г.

38. Парамонова Л.Г. Логопедия для всех. – СПб: Питер, 2004.

39. Преодоление заикания у дошкольников. Под ред. Р.Е.Левиной. – М., «Педагогика», 1975.

40. Психотерапия в дефектологии // Под ред. Н. П. Вайзмана, М., 1992.

41. Расстройства речи у детей и подростков // Под ред. С. С. Ляпидевского. – М., 1969.

42. Рау Е.Ю. Ситуационный феномен заикания и его преодоление // Расстройства речи, клинические проявления и методы коррекции. – СПб., 1994.

43. Рау Е.Ю. Роль игровой психотерапии в устранении заикания у дошкольников, сб. Психотерапия в дефектологии, – М. 1997.

44. Садовникова Е.Н., Рау Е.Ю. Логопсихотерапевтический подход при диагностике заикания у детей дошкольного возраста, материалы межвузовской конференции, сб. тезисов Проблемы детской речи, – СПб., 1996.

45. С е л и в с р с т о в В. И. Заикание у детей. — М., 1979.

46. Селивёрстов В.И. “Заикание у детей, психокоррекционные и дидактические основы логопедических занятий.” Издание 3-е. – М., 1994.

47. Спиваковская А.С. Игра - это интересно. – М. 1981.

48. Столович Л.Н., Искусство и игра // Эстетика, – М., Знание, 1987.

49. Супрун А.Е. Лекции по теории речевой деятельности . – Минск, 1996.

50. Терский В.Н., Игра. Творчество. Жизнь, – М., 1966.

51. Усова А.П. Игра, – М., 1962.

52. Устименко В.Ф., Место и роль игрового феномена в культуре // Филосовские науки, – М., 1980., 2, С. 69 - 77.

53. Хватцев М. Е. Логопедия. — М., 1969.

54. Ч е в е л е в а Н. А. Исправление речи у заикающихся дошкольников. М., 1965.

55.  Чевелева Н. А. Исправление заикания у школьников в процессе обучения.

– М., 1978.

56. Шипицына Л.М., Защиринская О.В., Воронова А.П,, Нилова Т.А. Азбука общения (основы коммуникации). – СПб., 1996.

57. Шмаков С.А., Игры учащихся - феномен культуры, – М., Новая школа, 1994.

58.  Шкловский В. М. Психотерапия в комплексной системе лечения логоневрозов // Руководство по психотерапии / Под ред. В. Е. Рожнова. М., 1974.

59. Цвынтарный В.В. Радость правильно говорить. – М., 2002.

60. Эльконин Д.Б., Психологические игры. – М., 1978.

61. Эпштейн Н.П., Игра в жизни и искусстве // Советская драматургия. – М., 1982. 2.