Тїркі тілдерініѕ салыстырмалы грамматикасы
жүктеу/скачать 0,57 Mb.
|
Лингвистика – тіл біліміФонетика - тілдің дыбыстық қырын зерттейтін тіл білімінің бір саласыФонема – тілдегі дыбыстық қатарды құрайтын бірлік Фонология – тілдің дыбыстық қатарының құрылысы мен қызметінде болатын заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің бір саласы Алфавит - әріптердің рет-ретімен жиынтығы Әріп – дыбысқа берілген шартты таңба. Дыбыс – тілдік бірлік, тілдің мағыналы бөлшек-бірліктері: сөз бен морфемаларды құрайтын материалдар қызметін атқарады. Дыбыс сөзді тануға қызмет етеді. Орфография – жазудың бірыңғайлығы үшін ережелер жүйесін жасайтын тіл білімінің бір саласы. Орфоэпия - дұрыс сөйлеуді зерттейтін лингвистиканың саласы. Дауысты дыбыстар (вокализм)– артикуляциялық, акустикалық және функционалдық қасиеттеріне байланысты ерекшеленетін дыбыстардың тобы Еріндік дауыстылар – ерін қатысына қарай дыбыстардың айтылуы. Е.д. айтқан кезде ерін дөңгеленіп, сүйірленеді. Езулік дауыстылар – ерін мен езудің қатысына қарай дыбыстардың бөлінуі. Е.д. айтқанда ерін екі жаққа қарай тартылады, езу жиырылады. Ашық дауыстылар – жақ қатысына қарай дыбыстың айтылуы, яғни екі жақ бір-бірінен барынша қашықтап, ауа еш кедергісіз шығады. Қысаң дауыстылар – жақ қатысына қарай жасалады, яғни екі жақ қысаңдарды айтқанда бір-бірінен сәл жуықтайды, бірақ ауаның еркін шығуына кедергі жасалмайды. Дауыссыз дыбыстар (консонантизм) – қасиеттері жағынан дауысты дыбыстарға қарама-қарсы болатын дыбыстар тобы Қатаң дауыссыздар - акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне байланысты, дауыс қатысына қарай жіктелуі. Ұяң дауыссыздар - акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне байланысты, дауыс қатысына қарай жіктелуі. Үнді дауыссыздар - - акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне байланысты, дауыстың қатысына қарай жасалады. Діріл дауыссыз - дауыссыздардың айтылу жолына байланысты бөлінуі, тіл ұшының дірілдеуінен пайда болады. Аффрикат дауыссыздар - актив және пассив дыбыстау мүшелерінің толық ашылмауына байланысты пайда болатын саңылаулық дауыссыз дыбыстар. Акустика – жалпы акустиканың бөлімі, ол лебіздік сигналдың құрылымын, сөйлеу процестерін зерттейді. Артикуляция - дыбыстау мүшелерінің дыбыс жасау барысындағы қызметі. Буын - фонациялық ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке дауысты дыбыс не дыбыстар тобы. Ашық буын - буынның бір түрі. Жеке дауыстылардан тұратын немесе дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буын. Тұйық буын – буынның бір түрі. Соңы дауыссызға аяқталады. Буын үндестігі – сингармонизм. Ерін үндестігі – дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуі. Ассимиляция - дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің кең тараған түрі. А. сөздегі немесе сөйлемдегі тетелес келген дыбыстардың артикуляциялық үндесуі. Кейінді ықпал – ықпалдың бір түрі. Кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысты тәуелді етуі, игеруі. Тоғыспалы ықпал – ықпалдың бір түрі, көрші дыбыстардың ілгерінді-кейінді қарсы әсері. Диссимиляция - дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің бір түрі: сөз шеңберіндегі екі немесе одан да көп ұқсас дыбыстың артикуляциясы. Интонация - мелодия, интенсивтілік, ұзақтық, сөз темпі, айту тембрі сияқты бір-бірімен байланысты сыңарлардың бірлігі. Екпін - сөз ішінде бір буынның күшті айтылуы. Түркі тілдерінде екпіннің қызметін сингармонизм атқарады. Қазақ тілінде бунақ екпіні немесе фразалық екпін, тіркес екпіні ғана бар.Лексика - тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің сөздік қоры. Лексикология – тілдің сөздік қоры мен тіл лексикасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Омоним - тіл білімінде мағыналары бөлек тіл бірліктерінің дыбыстық сәйкестілігі. Лексикалық омонимдер айтылуы бірдей, бірақ мағыналары бөлек сөздер. Синонимдер - мағыналары толық не жартылай сәйкес келетін, бір сөз табына жататын сөздер. Антонимдер - қарама-қарсы мағынадағы бір сөз табының сөздері. Мақал – ауызекі тілдегі қысқа және тұрақты ритмикалық құрылысы бар халықтың ғасырлық тәжірибесі сақталған нақылды сөйлем. Метафора – троп немесе сөйлеу механизмі. М. сөздің басқа мағынада қолданылуы. Метонимия – троптың бір түрі, бір объектінің не объектілер тобының атауын басқа объектіге қолдану. Синекдоха – жалпының орнына жалқы, бүтіннің орнына бөлшек немесе керісінше қолданылатын стилистикалық тәсілмен жаңа мағына жасау жолы. Полисемия - тіл бірлігінде бірнеше мағынаның болуы. Фраза – толық ойды білдіретін сөйлеудің негізгі бөлігі. Ф-ның белгілі синтаксистік құрылысы болады. жүктеу/скачать 0,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|