Өзін-өзі тексеретін сұрақтар

1. Түркі тілдеріндегі созылыңқы дауыстылар

2. Алтай,қырғыз,гагауз, түркімен,тува, хакас, шор тілдеріндегі созылыңқы дауыстылар
№6 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің дауыссыз дыбыстар жүйесі

Қарастырылатын сұрақтар:

1. Түркі тілдерінің дауыссыз дыбыстар жүйесі

2. Әзірбайжан, башқұрт, қарақалпақ т.б. түркі тілдерінің дауыссыз дыбыстар жүйесі

3. Түркі тілдерінің дауыссыз дыбыстарының жасалу орнына, дыбысталуына, тәсіліне қарай

бөлінуі.

Қазіргі түркі тілдерінде барлық тілдерге ортақ болып келетін 23-25 дауыссыз фонема бар. Дауыссыз дыбыстардың қазіргі тілдердегі мұншалық үлкен топ құрауы тілдердің ұзақ даму процесінің нәтижесі.Түркі тілдерінің көне ескерткіштері Орхон-Енисей жазбаларының тілдерінде арнаулы графикалық таңбамен белгіленген дауыссыз фонемалар саны 16-17-ден аспайды. Сонда, шамамен 7-8 дауыссыздық фонеманың қалыптасус – тілдердің даму барысында болған құбылыс. Жаңа фонеманың пайда болуы, әдетте, тілдің іштей өзгеріс дамуының немесе басқа тілдермен қарым-қатынастың нәтижесі болуы мүмкін. Тілдің іштей өзгерісінің нәтижесі дегенде тілдің дыбыстық жүйесінің өзгерістері еске алатыны белгілі. Түркі тілдерінде жаңа дауыссыз фонеманың пайда болуын жоққа шығаруыға, әрине, негіз жоқ. Сол сияқты басқа тілдермен қарым- қатынақа түсудің салдарынан сөз ауысады. Жаңа атауды, жаңа ұғымды білдіретін сөздің ауысуы мен бірге кейде жаңа фонема пайда болады. Тілдің кейінгі даму барысында ондай фонемалардың көпшілігі тіл құрамында орнығып қолтума фонемалармен оппазиция құрады немесе белгілі бір сөздер құрамында ғана орнығып қалады. Әйтсе де, мынадай бір ерекшелікті айту керек: бүкіл тілдердің барлығына ортақ болып келетін заңдылықтар бар да, жеке бір ғана тілге тән заңдылықтар немесе белгілер бар. Дауыссыз дыбыстар жүйесінің дамуында ондай ерекшеліктер де байқалады. Әлеуметтік, географиялық жағдайдың салдарынан жеке бір халықтың тарихи дамуы басқа туыстарынан өзгеше болып отырады. Әлеуметтік, географиялық жағдаймен байланысты ол халық бір халықтармен әртүрлі қатынасқа түседі. Осының бәрі оның тілінде өзінің іздерін қалдырады. Тіл білімінде экстралингвистикалық фактор деп аталатын жағдайлардың салдары тек тілдің лексикалық қорына ғана әсер етіп қоймайды, фонетикалық жүйесінде де белгілі дәрежеде ықпал жасайды. Жеке түркі тілдері құрамында дауыссыздар жайында осы тұжырымды айтуға болады.

Дауыссыз дыбыстарды жоғарыда келтірілген саны қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік кездеседі.