Умкд. 042-18-22 58/03-2015 2015 ж. №2 басылым

5В120100 – “Ветеринариялық медицина”, 5В120200 – “Ветеринариялық санитария” мамандықтарына арналған “Жануарлар морфологиясы мен ветеринариялық латын терминологиясы” II ПӘНІНІҢ

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ (ПОӘҚЖ)


ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ

Семей

Бұл оқу-әдістемелік құжаттар жиынтығында мына негізгі терминдер мен анықтамалар пайдаланылған. Оларды студент оқу семестрі бойы зерделеп, білуі қажет.

№ 1 дәріс тақырыбы – КІРІСПЕ.

Ұлпа ұғымын алғашқы рет француз ғалымы Биша Мари Франсуа Ксавье берiп, организм ұлпасының 21 түрiн атап жазды.

«Гистология» атауын Биша емес, ол өлгеннен кейiн 17 жылдан соң немiс ғалымы Карл Мейер бердi.

Қазақстанда гистологияның жүйелi зерттелуi АЗМИ (1929), МИ (1931) гистология кафедраларында басталып, кейiн ғылыми-зерттеу, басқа институттарында, кафедраларында жүргiзiлдi.

ГЭЦ пәнiн оқып, көп жасушалы организмдер көптеген бiр түрлi жасушалардан белгiлi заңдылықпен жаңа құрылым бiрлiгi - ұлпа, одан - ағзалар, бiршене ұлпалар - ағзалар жүйесiн, соңында жүйелер бiрiгiп тiрi - адам, жануарлар, өсiмдiктер организмдерiн құрастыратынын меңгерiп, оның iшiнде жануарлар организмi құрылысын жасуша, ұлпа, ағза деңгейлерiнде жете зерттеу арқылы таңдаған мамандық бiлiмiнiң ойдағыдай қалыптасуын бiлесiздер.

Пәннiң мақсаты: организм тiршiлiгiнiң әр деңгейiндегi құрылым жүйесi (жасушалық, ұлпалық) мәнiн айқындау; философияның диалектикалық материализм тұрғысынан организмнiң жеке даму заңдылықтарын зерттеп бiлу; тiршiлiк әрекеттерiн (зат алмасу, қуат, ақпарат) басқаруды меңгеру; мал дәрiгерi iс-қимылында организм, ағза, ұлпа, жасушалар және электронды микроскопта көрiнетiн элементтердiң күрделi, кешендi зерделеу әдiстерiн қолдану дағдысын, шеберлiгiн игеру; тек түзiлiстердiң құрылысы, қызметi, тiршiлiк әрекеттерiн бiлу ғана емес, онымен қоса, өзара байланысы, даму жолы заңдылықтарын ашып, оны қалаған бағытта өзгертiп, жаратылыстану ғылымының табысты дамуына көмектесу.

Пәннiң алдында тұрған мiндет тек теориялық бiлiмдердi тереңдету емес, оның табыстарын медицина, ветеринария, мал шаруашылығының әр саласында (iштегi төлдi ауыстыруда, тек инженериясында) пайдалану; тiршiлiктегi жүйелер құрылымы (жасуша, ұлпа, ағза, жүйе, организм) деңгейiн анықтау; философияның диалектикалық материализм тұрғысынан организмнiң жеке даму заңдылықтарын зерттеу; тiршiлiк әрекеттерiн (зат алмасу, қуат, хабар) басқаруды меңгеру; маманды iс-тәжрибеде организм, ағза, ұлпа, жасуша және субмикроскоптық құрылымдар зерттеудiң күрделi, кешендi әдiстерiн қолдана бiлуге үйрету, дағдысын дамыту жатады.

ГЭЦ дамуы физика, химия, математика, кибернетика жетiстiктерiне, зоология, анатомия, физиология, биохимия, дерттану физиологиясы, иммунология, фармакология, басқа клиникалық, технологиялық пәндермен тығыз байланысты. Қазiр ауру себебiн, тетiктерiн, жалғасын түсiну жасуша гистологиясына, оның ультрақұрылымына, жасуша биологиясына негiзделуде. Ол ауру патогенезiн (пайда болу, даму процестерiн зерттейдi), морфогенезiн анықтауға көмектесiп, клиникалық пәндердi меңгерудi қамтамасыз етiп, ғылымдарды тұтастыру рөлiн орындап, дәрiгерлiк ойлау қабылетiн қалыптастырады.

Пәннiң тарихын - микроскоппен көруге дейiнгi, микроскоппен көру және қазiргi замандағы деп бөледi.

М. Шлейден 1838 ж. өсiмдiк организмi клеткалық агрегат деп пайымдап, жасуша ерекшеленбеген заттан түзiлетiндiгiн дәлелдеп, бұл үрдiсте ядро маңызды рөл атқаратындығына назар аударды. Ол жасушаның құрылуы тек ядролық затқа байланысты екендiгiн көрсеттi. Т. Шванн хайуанаттар организмiн зертеуде М. Шлейден тұжырымын басшылыққа алып, түрлi ұлпалар құрылысын, дамуын жан-жақты зерттеп, өзiнiң, басқа зерттеушiлердiң қорытындыларын сараптай отырып, 1839 ж. атақты клетка теориясын жарыққа шығарды. Бұл жаңалық табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетiстiктердiң бiрi едi. Клетка теориясы дамуын 5 кезеңге: ХIХ ғасырға дейiнгi; ХIХ ғасырда теорияның пайда болуы; теорияның ХХ ғасырдың ортасына дейiнгi дамуы; ХХ ғасырдың ортасындағы теорияның дағдарысы; теорияның қазiргi күйi деп бөлуге болады.

Үшiншi кезең ХIХ ғасыр ортасынан, электронды микроскопты нәтижелi пайдаланудан басталады. Қазiргi кезеңдегi пәннiң дамуы зерттеу әдiстерiнiң кең, кешендi пайдалануымен, әсiресе, оның iшiнде электронды микроскоппен көру, мұздату, электронды микроскопиялық цитохимия, сан тұрғысынан сипаттау және басқа әдiстерiмен сипатталады.

Сонымен ГЭЦ-ның әлемде ғылым ретiнде дамуы ХVШ, ХIХ ғасырлардан ХIХ ғасырдың ортасына, ХХ ғасырға келедi екен. Ұрпақтан ұрпаққа жануарлар мен өсiмдiктер құрылысын сипаттауға ат салысқан алғашқы зерттеушiлер есiмдерiн жеткiзу мақсатымен, пәннiң ғылым ретiнде пайда болуына үлес қосқандарды, оның дамуына себепшi болғандарды, ХХ ғасырда ГЭЦ ғылымын көркейтуге, әсiресе ауыл шаруашылық малдары ГЭЦ-сын зерделеушiлердi атап, келешекте студенттер Қазақстанда осы салада айтарлықтай iз қалдырған ғалымдарымыздың тарихын жарыққа шығарып, осы бiр олқылықты толықтырар деген ниет бiлдiрмекпiн.

Пәннiң жасуша, ұлпа, ағза құрылысын, қызметiн зерделеуге бағытталған кәдiмгi (классикалық), жаңа (қазiргi) әдiстерi өте мол, олар түрлi аурулардың клиникалық нақтамасында кең қолданылуда. Сондықтан оның тек iлiмдiк қана емес, қолданбалы, клиникалық маңызы да аса зор.

Жарық микроскоп көмегiмен ағза, ұлпа, жасуша кесiндiлерiн зерделеу әдiстерiне - гистологиялық, цитологиялық, цитохимиялық, гистохимиялық, иммуноцито,-гистохимиялық, будандастыру, авторадиография, бекiтiлмеген ұлпаларды бояудың арнайы, организмнен тыс жасуша, ұлпа, ағзаларды себу әдiстерi және жасуша, ұлпа құрылымының сандық бағалауы жатады.

Өлi (уытталған) жасуша, ұлпаларды зерттеу әдiсi - негiзгi (классикалық) деп аталады. Ол үшін мына негiзгi өңдеу жолдардан өтедi: бекiту, суда жуу, сусыздандыру, қатыру, кесiндi әзiрлеу, бояу, бұзылмайтын ортада сақтау. Диагнозды анықтау мақсатымен бекiтiлген өлi жасуша, ұлпаларды зерделеуде препараттар жағынды ретiнде (қан, сүйек майы, сiлекей, жұлын сұйығы); iз (таңба) ретiнде (көкбауыр, айырша безi, бауыр); ұлпалар жұқа қабығы ретiнде (дәнекер ұлпа, iшперде, көкiрекперде, жұмсақ ми қабығы) болады.

Қолдан өсiрiлген себiндiдегi (лат. сulturа - өңдеу) зерттеу жасуша, ұлпа, ағзадағы өсу, жiктелу, түзiлу, секрет бөлу, басқа процестерге түрлi себепшарттардың әсерiн зерделеу үшiн жүргiзiледi. Жасуша, ұлпа себiндiлерi биотехнология, биоинженерия (ауыстырып салуға қажет жасушалар, ұлпалар алу, биологиялық қарқынды заттар түзу, моноклондық антиденелер өнiмдерiн түзу) мақсаттары үшiн кең қолданыла бастады.

Жасуша мен ұлпалар құрылымының сандық бағалауында қолданылатын морфоөлшемдiк әдiс гистологиялық препараттардағы (олардың суреттерiндегi) жасушалар, ұлпалар құрылым параметрлерiнiң сандық бағасын беретiн бiрнеше тәсiлдер жиынтығы болып келедi. Бұл әдiспен жасуша, ұлпалар диаметрi, биiктiгi, қалыңдығы, қима ауданы, аумақтағы зерзат саны, олардың түрлерi және басқалар анықталады.

Қараңғы көз алды микроскоппен көру арнайы конденсор (қысқа фокусты линза) қолданылуға негiзделген, препараттағы объективке түспейтiн қисық сәуле жарығының түсуiн қамтамасыз етедi. Объектив жоқта көз алды қараңғы болады, ал ол барда жарықтың бiразы объективте байқалады. Бұл тәсiл жарық микроскоптан тыс орналасқан құрылымды, мөлшердi айқындауға мүмкiндiк бередi. Оны тiрi жасушалар зерделеуiнде де қолдануға, болады.

Кезеңдi-қарсыластық микроскоппен көру зерделеу зерзатының түрлi құрылымдары арқылы өтетiн жарық сәулесiнiң кезеңдерi бiркелкi емес өзгеруiне негiзделген. Ол көзге көрiнбейтiн кезең ерекшелiктерiн амплитудалыққа, өзгертедi. Бұл тәсiл тiрi жасушаларды бекiтпей, боямай тiкелей зерделеуге мүмкiндiк туғызады.

Поляризациялық микроскоппен көру әр түрлi әуестiк, немесе қос жарық сәулесiнiң сынуы қасиеттерi бар құрылымдарды зерделеуде қолданылады. Онда зерзатқа, поляризацияланған жарық сәулесi бағытталады. Ол келешекте қабылдағыш (зерзат пен окуляр арасында орналасқан) арқылы өткiзiледi. Сөйтiп зерзатта молекулалардың заңды кеңiстiкте орналасуы айқындалады.

Ультракүлгiндi микроскоппен көру зерделеудегi зерзатқа ультракүлгiн сәулелерiнiң жарық түсiруiне байланысты болады. Оны зерзат құрылым құрамбөлiктерi таңдап сiңiредi. Өйткенi, ультракүлгiн сәулелерi толқынының ұзындығы көрiнетiн спектрдегi жарықпен салыстырғанда қысқа болады. Ол микроскоптың шешу қабылеттiлiгiн екi есе арттырады. Ультракүлгiндi микроскоппен көруде көрiнбейтiн бейне жарық сезгiш табақша, немесе басқа, құрылғы көмегiмен көрiнетiнге өзгередi.

Флюоресценттi (люминесценттi) микроскоппен көруде кейбiр заттардың зерзатқа ультракүлгiндi сәуле жарығы түскенде көрiнетiн сәуле тарату қабылетi қолданылады. Кейбiр жағдайда ол ұлпаны алдын ала химиялық өңдегеннен кейiн пайда болады. Иммуногистохимиялық әдiспен ұлпаларды зерттегенде сәуле тарату бояғыштар арнайы антиденелермен байланысып тиiстi тегiжаттарды айқындайды. Онда сынапты, ксенондық лампалар пайданылады. Олар сәуле тарату құбылысын қоздырады. Қозудан қалыпты күйге көшуiнде сәуле шығады, оның толқын ұзындығы ұзақ болады. Бұл құбылыстың бәрi жазылып, кейiн тұжырымдалып, зерзат iшкi құрылымын, құрамын анықтатады.

Қазiргi кезде ғылыми зерттеулер жүргiзiп, клиникалық диагноз қоюда электронды микроскоппен көрудiң екi әдiсi - заттектердiң ортамен қатынасы (трансмиссиялық), немесе жарық түсiрушi және көз аясында (сканерлi), немесе әртүрлi жеке элементтерден түзiлетiн бейне (растрлi) кең қолданылуда. Оларда электрондар, ағыны қолданылады, зерттеу зерзаттарының жазықтық бейнесi байқалады. Оның қуат күшi 50 000 В, толқын ұзындығы 0,0056 нм, көрсеткiш қабылеттiлiгi 0,002 нм, үлкейткiштiк қабылеттiлiгi 600000 есеге тең. Электронды микроскоппен жасуша құрылымдарының өте ұсақ бөлшектерiне дейiн анық көруге болады.

1. 
   Алғашқы микроскопты кiм және қай ғасырда құрастырды?
   
2. 
   Тұңғыш микроскоп құрушыларды атаңыз. Олардың рөлi қандай?
   
3. 
   А. Левенгук қай кезде өмiр сүрдi, қандай микроскопиялық зерттеулер жүргiздi?
   
4. 
   Қандай зерттеулер К.Ф. Вольф, А.М. Шумлянский, К.Э. Бэр аттарымен байланысты?
   
5. 
   Преформизм дегенiмiз не, оның маңызы неде?
   
6. 
   Қазақстанда алғашқы микроскоптар қашан пайда болды?
   
7. 
   Қазақстанда алғашқы жүйелi гистологиялық зерттеулер қашан және қай жерде басталды? Олардың бағыттарын сипаттаңыз.
   

1. 
   Александровская О.В., Радостина Т.Н., Козлов Н.А. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
2. 
   Антипчук Ю.П. Гистология с основами эмбриологии. М.,1983.
   
3. 
   Боголюбский С.Н. Эмбриология сельхоз. животных. М., 1968.
   
4. 
   Вракин В.Ф., Сидорова М.В. Морфология сельскохозяйственных животных. – М. 1991.
   
5. 
   Газарян К.Г., Белоусов Л.В. Биология индивидуального развития животных. М., 1983.
   
6. 
   Тоқаев З.Қ. Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. Алматы, 2006.
   
7. 
   Токин Б.П. Общая эмбриология. М.,1976.
   
8. 
   Хэм А., Кормак Д. Гистология в 5 томах. М., 1982-1983.
   
9. 
   Ченцов Ю.С. Общая цитология. М., 1995.
   

№ 2 дәріс тақырыбы – жасуша туралы iлiМ

Жасушалардың бәрiнде iшiн сыртқы ортадан, көршi жасушадан бөлiп тұратын сыртқы қабығы (плазмолемма, плазмалық жарғақша (грек. plаsmа - iркiлдек сұйықтық; лат. «mеmbrаnо» - жарғақ), iшкi тiрегi - гиалоплазмасы (грек. hyаlоs - шыны; матриксi-құрылысы әр тектi), тұрақты, тұрақсыз қосындылары бар - цитоплазма (грек. «kytos» - жасуша); хроматин (грек. chrоmа - түс), ядрошық (лат. nuclеоlus), қабық (кариотека - грек. kаryоn - ядро, thеkе - қабық), шырын (нуклео-, кариоплазма, кариолимфа), белоктiк негiз сақталатын - ядросы болады.

Организмде жасуша туындылары жасушасыз құрылымдарда кездеседi. Оларға - симпластар (грек. syn - бiрге, plаstоs - жасалған; остеокласт, трофобласт сыртқы қабаты, қаңқалық бұлшық ет талшығы), синцитийлер (грек. syn - бiрге, суtоs - жасуша; даму жолындағы сперматозоидтар), жасушааралық заттар (коллаген, эластин, аргирофильдi талшықтар, аморфты зат), өз қызметiн аяқтап, ендi оны жалғастыра алмай, басқа қызметке бейiмделе бастаған жасуша туындылары (эритроциттер, қан тақташалары, эпидермистiң мүйiздi қабаты, шаш, тырнақтар) жатады.

Жасушаның жалпы құрылыс ерекшелiктерiн, қызметiн зерттейтiн iлiмдi - цитология, немесе жасуша биологиясы деп атайды. Ол жасуша құрылымын, өтетiн физиологиялық процестерге қатысуын, реттеу жолдарын, құрамбөлiктер өндiруiн, орта жағдайына орай жасушалар бейiмделуiн, түрлi әсерлерге реакция жасауын, жасушаның дерттанулық өзгерiсiн зерттейдi.

Жасуша анықтамасын тұңғыш 1861 ж. немiс ғалымы Макс Шультце «жасуша-iшiнде ядро жататын протоплазма кесегi. Ол толық тiршiлiк қызметiн атқаруымен сипатталады, оның тiршiлiк ортасы протоплазма болып келедi. Бiрақ онда айтарлықтай, әлi белгiсiз рөлдi ядрода атқарады» деп, бердi. Жасуша түрлерi өте көп болғанымен, олардың жалпы құрылымы, құрамбөлiктерiнiң құрылысы ұқсас болып келедi.

Жасуша жарғақшасының құрылысы плазмолемма, кариолемма, Гольджи аппараты, митохондрий, эндоплазмалық тор, лизосома және пероксисома құрамындағы жарғақшалардай. Әртүрлi жарғақшаларда липидтер құрамы бiрдей болмайды. Липидтер ерекшелiгi сол, молекулалары атқаратын қызметтерiне сай: су тепкiштiк (гидрофобность) суға әуестiк (гидрофильдi) болып бөлiнедi.

Плазмолемма қызметтерi: жасуша қабығы екiншi жасушаны, жасуша аралық заттекті танып, оларға (талшықтарға, негiздiк жарғақшаға) жапсырыла алады; заттарды, бөлшектерiн цитоплазмаға, одан тасымалдайды; сыртында арнайы сезiмтал жүйке ұштары орналасатындықтан гормон, медиаторлар, цитокиндер, басқада хабаршы молекуламен өзара iс-қимыл жасайды.

Цитоқаңқадағы жиырылғыш элементтерi плазмолеммамен байланысып псевдо (жалған), фило-, ламеллоподийлер құрып, жасуша жылжуын қамтамасыз етедi. Плазмолемма негiзiн липопротеин кешенi құрады.

Плазмолемма жасуша жарғақшасының ең қалыңы (7,5-11 нм). Оның сыртында қалыңдығы 3-4 нм жуық жұқа жарғақша қабаты-гликокаликс (грек. «glуkоs» - тәттi, «саlух» - қабық) орналасады. Плазмолемма арнайы құрылымды–жасушааралық байланысты, өзара iс-қимыл жасау қосылыстарын құруға қатысады.Ол құрылымдардың бiрнеше түрлерi болады. Олар қарапайым, күрделi болып бөлiнедi.

Цитоплазма - қоршап тұрған ортадан плазмолеммамен шектелiп, құрамы гиалоплазма, тұрақты және тұрақсыз қосындылардан тұратын жасуша құрам бөлiгiнiң бiрi.