Урок Смена алфавитов. 1-тапсырма

9. 
   Класс
   

До Октябрьской революции казахи, как и ряд тюркоязычных народов, пользовались письменным, «книжным» языком, именовавшимся то «чагатайским», то «книжно-татарским» (Октябрь революциясына дейін қазақтар, басқа да түркі тілді халықтар сияқты, жазу үшін «кітап» немесе «шағатай», кейде «татар кітап тілі» аталатын тілді қолданған). Специфика этого письменного «книжного» языка в том, что он в лексическом отношении представлял элементы арабского, персидского и тюркского языков («Кітап» жазба тілінің ерекшелігі – ол лексикалық мағынасында араб, парсы және түрк элементтерінінен тұрған).

Задолго до Октябрьской революции казахский народ пользовался арабским алфавитом (Октябрь революциясынан көп бұрын қазақ халқы араб алфавитін қолданған). По мере дальнейшего нарастания темпа всестороннего развития экономики, культуры возникла необходимость перехода к латинизированной письменности (Экономиканың мұнан ары ілгері басуы латын жазуына көшу қажеттілігін туғызды). Латинизированный алфавит просуществовал с 1929 года до 1940 года. (Латын жазуы 1929 жылдан 1940 жылға дейін қолданылынған). На нем велось обучение школьников, на нем проводилась ликвидация неграмотности взрослого населения, печатались казахские газеты, журналы и книги (Латын жазуын пайдаланып, мектепте оқушылар оқытылған, ересек адамдардың сауаты ашылған, қазақ газет, журнал, кітаптары шығарылған).

В 1940 году казахский народ переходит к новому алфавиту на основе русской графики (1940 жылда қазақ халқы орыс жазуының графикасына негізделген жаңа алфавитке көшкен).

Современный казахский алфавит и орфография на основе русской графики является национальной системой письменности, где максимально учтены специфические особенности родного языка (Қазіргі күнде орыс жазуының графикасына негізделген қазақ алфавиті ана тіліміздің ерекшеліктерін барынша еске алатын ұлттық жазба жүйесі болып табылады).

Увеличение количества знаков (букв) в алфавите идет за счет обозначения специфических фонем казахского языка (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ) (Белгілердің (әріптердің) саны артуы қазақ тіліндегі ерекше фонемаларын (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ) қосуына байланысты). До 1957 года буквы, выражающие специфические для казахского языка фонемы, были расположены в конце всех букв алфавита (1957 жылға дейін қазақ тіліндегі ерекше фонемаларды белгілейтін әріптер алфавиттің ең соңында орналасқан).

В 1957 году указом Президиума Верховного Совета Казахской ССР специфические буквы (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ) были расположены соответственно после тех основных букв, на основе которых они были образованы (ө после о и т.д.) (1957 жылда Қазақ ССР Жоғары Кеңес Төралқасының жарлығы бойынша ерекше әріптер (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ) алфавитте өздеріне сәйкес негізгі әріптердің артынан орналасатын болған (ө әрпі о-дан кейін, т.б.)).

(С. Кенесбаев)

Шағын әңгіме «Алфавиттердің ауысуы»

Краткий рассказ «Смена алфавитов»

Қазақ алфавиті бірнеше рет ауысқан (Казахский алфавит менялся несколько раз). Октябрь революциясынан көп бұрын қазақ халқы «шағатай», сосын араб алфавитін қолданған (Задолго до Октябрьской революции казахский народ пользовался «чагатайским», затем арабским алфавитом). Араб алфавитінен кейін, 1929 жылдан бастап 1940 жылға дейін латын жазуын қолданған (После арабского алфавита, с 1929 года до 1940 года применялась латиница). Латын жазуында мектептерде сабақ жүргізілген, ересек адамдардың сауаты ашылған, қазақ газет, журнал, кітаптары шығарылған (На латинице проводились занятия в школах, обучали грамотности взрослое население, выпускались казахские газеты, журналы и книги). 1940 жылы саяси себептермен кириллица енгізілген (В 1940 году по политическим причинам была внедрена кириллица). Кириллицаны пайдалану үшін қосымша әріптер құрастырылған (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ) (Чтобы пользоваться кириллицей были созданы дополнительные буквы (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ)). Олар қазақ тіліндегі ерекше фонемаларды белгілейді (Они обозначают специфические фонемы казахского языка).

1. 
   Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңдар.
   

2. 
   Мәтіннің мазмұнын орысша айтып беріңдер.
   

1. 
   Мәтінді аударыңдар. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырып, оларға ауызша жауап беріңдер.
   

2. 
   2 -3 мақал мен қанатты сөздің мазмұнын түсіндіріп, жатқа айтыңдар.
   

1. 
   Қазақ алфавиті кемінде неше рет ауысқан?
   

2. 
   Латын жазуы қай жылдары қолданылынған?
   

3. 
   Кириллицаға қандай әріптер қосылынған?
   

1. 
   Отанға опасыздық еткенің – Өз түбіңе жеткенің.
   

2. 
   Қорқақ өзінің көлеңкесінен де қоркады.
   

3. 
   Көрмес түйені де көрмес
   

4. 
   Адамды өмір үйретеді. Үйренбесе, күйретеді.
   

5. 
   Бас аман болса, бөрік табылады
   

6. 
   Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарады
   

7. 
   Отан оттан ыстық
   

8. 
   Анасын танымаған, Алласын танымас
   

9. 
   Тәрбиесі жаманға жақсы ұстаздан пайда жоқ
   

10. 
    Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл
    

11. 
    Біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді
    

12. 
    Қызым саған айтам, келінім сен тыңда
    

13. 
    Қалауын тапса, қар жанар
    

14. 
    Сыныққа сылтау
    

15. 
    Кәрі түлкі қақпанға түспес
    

1. 
   Мәтіннің мазмұнын айтып беріңдер.
   

2. 
   Қазақстан Республикасында Тіл туралы Заңның жариялануының тарихи маңызы неде деп ойлайсыңдар?
   

3. 
   Қазақстаннан сырт жерлерде тұратын қазақтардың ана тілі қандай тіл болуы керек деп ойлайсыңдар? Неге?
   

Тіл мәселесі – саяси мәселе болғаннан соң, Тіл туралы Заңды қабылдау зор тарихи уақиға болып табылады (Так как вопрос о языках – политический вопрос, то принятие Закона О языках является значительным историческим событием). Кеңес Одағы кезеңінде қазақ тілі ысырылып, қосымша тіл болып қалған, өйткені орыс тілі мемлекеттік тіл ретінде енгізілген (При Советском Союзе казахский язык был передвинут (на второе место) и оказался дополнительным языком, потому что русский язык был внедрен как государственный). Қазақ тілі мемлекетімізде қайтадан тиісті қызметін атқару мақсатымен тіл саясаты жүйелі түрде өткізілуде (С целью возобновления выполнения казахским языком должной роли в нашем государстве, проводится системная работа по языковой политике). Осы бағытта жүргізіліп жатқан іс-әрекеттер Тіл туралы Заңына тікелей байланысты (Действия, предпринимаемые в этом направлении напрямую связаны с Законом О языках).

Қазақстаннан сырт жерлерде тұратын қазақтардың ана тілі – қазақ тілі болуы мүмкін деп ойлаймын (Думаю, что для казахов, живущих вне Казахстан, родным языком может стать казахский язык). Неге десеңіз, сол жерлерде тұратын қазақтардың өз халқының тарихынан қол үзбеуі де, дәстүрлерін, тілін сақтай білуі де немесе келешегін Қазақстанмен байланыстыруы да, өздерінің мақсаттарына байланысты (Если спросите почему, то это связано с целью казахов, живущих в тех странах: не порывать связь с историей собственного народа, уметь сохранить традиции, язык или же свое будущее связывать с Казахстаном). Бірақ қандай мақсат болмасын, қазақ мектептері болмаса, қазақ тілінде оқытатын жоғары оқу орындары болмаса, одан ары, тіл кеңінен қолданылмаса, тілді сақтау өте қиынға түседі, тіпті уақыт өте бере тіл жоғалып кетеді (Но какова бы ни была цель, если не будет казахских школ, не будет высших учебных заведений с казахским языком обучения, более того, не будет широко применяться язык, то сохранить язык весьма трудно, даже с течением времени язык исчезает). Сырт жерлерде тұратын қазақтардың ана тілі – қазақ тілі болу үшін олардың Қазақстанмен қатынасы тұрақты болу керек (Для того, чтобы родным языком казахов, проживающих в других странах, оставался казахский язык, нужно, чтобы их связь с Казахстаном была постоянной).

Араб жазуымен жазылған тұңғыш кітаптардың бірі – «Қутадғу білік» («Құт негізі – білік» - «Основа богатства – знание») (Одна из первых книг, написанных на арабской письменности - «Қутадғу білік» - «Основа богатства – знание»). Бұл кітапты 1069 жылы ірі ғұлама Жүсіп Баласағұн жазып, сол кезде Қашқария мен Жетісуды билеген Боғра ханға сыйлаған (Эту книгу в 1069 году написал крупный ученый Жусип Баласагун и подарил хану Богра, правителю Кажгарии и Семиречья).

Кітаптың араб алфавитімен жазылған екі нұсқасы Каир мен Ташкентте сақталған (Два образца, написанных буквами арабского алфавита, сохранились в Каире и Ташкенте). Ал Боғра ханға берілген ұшінші нұсқасы ұйғыр алфавитімен жазылған (А образец, данный Богра хану, написан буквами уйгурского алфавита). «Осыған қарағанда, - дейді атақты түрколог профессор С.Е. Малов, - кітап әуелде араб жазуымен жазылған болуға тиісті» (Судя по этому, - говорит знаменитый тюрколог профессор С.Е. Малов,- книга первоначально должна была быть написана на арабской письменности»).

Бұдан кейінгі кітап – «Диуани луғат-ат-түрік» («Түрік сөздерінің жинағы») 1072 – 1074 жылдары араб алфавитімен жазылған (Более поздняя книга – «Диуани луғат-ат-түрік» - «Словарь тюркских слов» написана в 1072 – 1074 годах на арабской письменности). Оның авторы – ұлы ғалым Махмұд Қашқари (Ее автор – великий ученый Махмуд Кашгари). Осыдан бастап Орта Азияның ұлы ғалымдары мен ақындары, тарихшылары араб жазуын орта ғасырға дейін пайдаланған (С тех пор великие ученые, поэты и историки Средней Азии пользовались арабской письменностью вплоть до средних веков). Ал араб алфавиті Қазақстанда XX ғасырдың басына дейін (1929 жылға дейін), яғни 900 жыл бойы қолданылды (А в Казахстане арабский алфавит применялся до начала XX века (до 1929 года), т.е., в течение 900 лет).

Араб жазуымен жазылған тұңғыш кітаптардың бірі – «Қутадғу білік» («Құт негізі – білік» - «Основа богатства – знание»). Бұл кітапты 1069 жылы Жүсіп Баласағұн жазып, Қашқария мен Жетісуды билеген Боғра ханға сыйлаған. Ханға берілген нұсқа ұйғыр алфавитімен жазылған, ал араб алфавитімен жазылған тағы екі нұсқа Каир мен Ташкентте сақталған. Содан соң ұлы ғалым Махмұд Қашқари «Диуани луғат-ат-түрік» («Түрік сөздерінің жинағы») деген кітапты 1072 – 1074 жылдары араб жазуымен жазған. Осыдан бастап Орта Азияның ұлы ғалымдары мен ақындары, тарихшылары араб жазуын орта ғасырға дейін пайдаланған. Ал араб алфавиті Қазақстанда 1929 жылға дейін, яғни 900 жылдай қолданылды.

жазу – письменность	нұсқа – образец, подлинник
ғұлама – ученый, мудрец	әуелде – сначала, первоначально
сыйлаған – подарил	пайдаланған – использован
билеген – управлял	қолданылды – применялся

Араб	жазылған
алфавитімен	пайдаланған
араб жазуын	жазуы
араб алфавиті	қолданылды

Әр топтағы бір оқушы – «сарапшы» (естігенін талдайды, жауаптың дұрыстығын және толықтығын айтады) (В каждой группе один ученик – «эксперт» (анализирует услышанное, выводит заключение о правильности и полноте ответа)); екінші оқушы – «сыншы» (жауаптың әлсіз, мәнсіз жерлерін талдайды) (другой ученик – «критик» (делает разбор слабых, бессмысленных мест выступления)); үшінші оқушы – «қорғаушы» (жауаптың жағымды жақтарын көрсетеді) (третий ученик – «защитник» (показывает положительные места выступления)); төртінші оқушы – «баяндамашы» (мәтіндердің мазмұнын қысқаша айтып береді) (четвертый ученик – «докладчик» (кратко рассказывает содержание текста)).

«Баяндамашының» жауабынан кейін олар кезегімен шығып, «қорғаушы» (мақтап), «сыншы» (жауаптың кейбір тұстарына күмән келтіре), «сарапшы» (қорыта) сөйлейді (После выступления «докладчика» они по очереди выходят и обсуждают доклад: «защитник» хвалит, «критик» высказывает сомнения по некоторым аспектам, «эксперт» поводит итог).

Ойын басталар кезде керек болатын кейбір сөйлем үлгілері (Некоторые полезные фразы, которые могут пригодиться в начале игры):

1. 
   Қош келдіңіздер! (Добро пожаловать!)
   
2. 
   Кім сөйлейді? (Кто будет говорить?)
   
3. 
   Қандай сұрақтарың бар? (Какие есть вопросы?)
   
4. 
   Баяндаманы талдауға кірісейік (Приступим к разбору выступления).