Vii тарах лш ем дер б1РЛ1Г1н к амтамасыз ету блшемдер б1рлш

VII ТАРАХ
0ЛШ ЕМ ДЕР Б1РЛ1Г1Н К^АМТАМАСЫЗ ЕТУ
7.1 блшемдер б1рлш
влшем 
6ipniri 
дегешм1з 
нэтижелер! 
зацдастырылган 
шама б1рлжтершде керсетшген жэне елшем цател1п б ер еге* 
ьщтималдьщпен белпленген шектеп елшемнщ жай-куш [1] 
Осы аньщтамадагы - влшем, шама 6ipniri жэне елшем цателщ 
сездерше туаш ктеме 6epin, мысал келтарешк. влшем деген ар- 
наулы техникальщ куралдардыц кемепмен тэж1рибелш жол- 
мен физикальщ шама мэнш табу. Мысалы, техникальщ цурал ■, 
штангенциркульдщ кемепмен бурандаманьщ узындыгын, ягн» 
физикальщ шама мэнш елшеп табу. 
j
Шынайы жэне идеалдыдан туратын шама б1рлш дегешмц 
1-ге тец сандьщ мэн шартты турде берьлген белпленге! 
мелшердщ физикальщ шамасы. Мысалы, Ньютонньщ екшщ 
зацыньщ ернектелзл F = т а болса, б1рлжтер1 Н = кг*м /с2, ятна! 
шама б1рлт 1-ге тец сандьщ мэн алынды. 
'
Физикальщ емес шамалар деген цотамдьщ гылымдарИ 
- философия, социология, экономика жэне т.б. салаларИ 
цатысты цолданылатын шамалар. Экономиканьщ турл1 сала* 
ларында вшмнщ вте мацызды KepceTKimi - сапаны аньщтау 
Сапа - вшмге суранысца сэйкес белгш 6ip цажеттипктер,^ 
цанататтандыратын цасиеттердщ жиынтыгы (мысалы, еам дй 
майыныц сапа керсетюштер! цосымша). Курдел1 жэне квпцырлц 
сапа туралы тылым - квалитологияньщ 6ip 6eniMi квалиметрияда 
темендегщей сапа керсетюштершщ Typnepi келт!рй1ген: 
<
арнаулыльщ керсеткшггер
1
; 
сеш мды ж керсетюш тер!- 
шию.чат, 
материалдар, 
отын, 
энергия жэне ецбек ресурста- 
рын 
пайдалану 
унемД*л *г1нЩ 
керсетюштер^
эргонометрияльщ керсетюштер; 
эстетикальщ керсетюштер; 
технологиялык; керсетюштер;
-
экологияльщ керсетюштер; 
:
-
тасымалдаульщ керсетюштер;
-
стандарттау 
жэне 
сэйкеспк 
керсетюштер;
-
патенттж-к^щьщтьщ 
корсет-
KiniTepi; 
;
-
экологияльщ керсетюштер; 
'
-
кдушс1здж керсетюштер!;
- жалпыланган 
(интегралды]
керсетюштер_____________________
■
[
198
ОшацбаевП.
\ М Е Т Р О Л О Г И 1

Шынайы шама физикальщ жэне физикальщ емес болып 
елшенетшжэне баталанатын деп белшедкблшенбейетш физикальщ 
шамалар - белгш 6ip себептермен влшем б1рл1п белпленбейтш ша- 
малар, сол себептен олар тек баталануы мумкш (ешм сапасы, бага 
жэне т.б.). Физикальщ емес шамалар деп дотамдьщ тылымдарга 
датысты шамалар аталады. Мысалы, философия, социология, эконо­
мика жэне т.б. салаларда долданылатын шамалар.
Баталанатын 
физикальщ 
шамаларды 
сандьщ 
турде 
белпленген олшем б1рлжтершщ (масса, куш, кернеу жэне т.б.) 
белгш 6ip саны туршде ернектеуге болады.
Идеалды шамалар непзшен математика саласына байланы- 
сты тусшжтерд! бередь
влшем б1рлшш дамтамасыз ететш мемлекеттж жуйенщ 
техникальщ непзш дураушыныц 
6ipi 
- шама б1рлжтершщ эталон- 
дары. Эталон дегешм1з влшем дуралдарыныц ец жетж 
Typi 
жэне 
ол арнайы ТРМК шеппм1мен б ектл ед ь Астанада арнайы салынтан 
Эталон орталыты дызмет кврсетуде. Халдаралыд б!рлж жуйесше 
гармейтш б1рлш ТРМК шеппм^мен долдануга ж1бершу1 мумкш. Мы­
салы, температураньщ Цельсия шкаласыньщ елде долдануы.
Эталондар шама б1рлжтершщ еселж немесе улестж мэндерш 
жацтыртута, садтаута арналтан. Сонымен датар шама мелшерш 
эталондар ардылы басда влшем дуралдарына беру мадсатында 
Heri3ri 
эталондар ретшде пайдаланута болады. Эталондардыц 20- 
дай саны тэуелаздж жылдары 100-дейге 
ecTi.
Сонымен, нэтижелер1 зацдастырылтан шама б1рлжтершде 
кврсетшген жэне влшем дател1п берьлген ыдтималдыдпен 
белгшенген шектеп елшемнщ жай-куш влшем б1рл1п екен. Оны 
дамтамасыз етудщ зацдыд, теориялыд жэне тэж1рибелж базала- 
ры метрологиялыд сипаттар мен дасиеттер1 бойынша жасалы- 
нып жуйеге асырылуда.
Heri3ri жэне туындыта белшетш физикальщ шамалардыц 
6ipiHinici
6ip-6ipiHe 
тэуелд1 емес, б1рад олар туынды деп аталатын 
басда физикальщ шамалармен байланысты орнату ушш непз 
ретшде дызмет етедь Эйнштейн формул асы н даты непзп 
6ipniK 
- масса, ал энергия - бул туынды 
6ipniK, 
олардыц арасындагы 
тэуелдшкт1 белгш формула
Е = т с 2
аныдтайды.
М Е Т Р О Л О Г И Я \ Ошсифаев П.
199