Шортанбай өлеңдеріндегі азған заман сипаты : (*Адамдар қарым-қатынасының өзгеруі; *Ақша сауда капиталының келуі;* Құныққан байлардың құлқыны)
Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906) Туған жері: Атырау облысы, Қызылқоға өңірі.
Шығармалары: «Үш қиян», «Сарыарқа», «Әттең , бір қапы дүние –ай!», «Өлім» , «Оқудан қайтқан жігітке хат», «Еліне жазғаны » , «Бір досқа », «Топқа түскендегі толғауы », «Мұраттың жалпыға айтқаны » , «Қыз », т.б. өлеңдері:
Арнау өлеңдері : «Айжарыққа », «Қарақожа болысқа », «Естемір Тұрабай болысқа », т.б.
Толғау –дастандары : «Қарасай –Қази », «Қазтуған », «Шәлгез» ,
Айтыстары : Жылқышымен (17 жасында ) , Бала Оразбен (20жасында ) , Жантолымен , Қаниязбен ,Тыныштықпен , Жаскелеңмен (25 жасында). Жас шағында Есет би мен Абылай ақыннан өнеге алады .мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаздық еткен. «Қырымның қырық батыры» жырын ,Сыпыра жырау , Асан қайғы , Шалкиіз ,Қазтуған ,Жиембет ,т.б.шығармаларын жеткізуші . «Мұраттың Жантолы қызбен айтысы »-оның ақындық қабілет-қарымын жаңаша қырынан танытқан айтыс. Мұрат Мөңкеұлының өмір сүрген жылдары: (1843-1906) Атақты Есет шешеннен өнеге алған ақын: (Мұрат Мөңкеұлы ) М.Мөңкеұлының 17жасында айтысып жеңген ақыны: (Жылқышы) М.Мөңкеұлының айтысқы түскен ақындарына жатпайтын ақын :(Сүйінбай ) Беріште Есет , Айтуар , Анайы туған Қарқуар – Солардан қалған бұ дүния , Өлімнің сондай жайты бар, -деген шумақ алынған Мұраттың өлеңі: (Өлім) Киім кисе ,жеңі жоқ , Етегі бар да , белі жоқ ... Ел биледі бір сымпыс Екі бұты таралған ,- деген өлең шумағы алынған ақын :(М.Мөңкеұлын) Болашақ ұрпақтың қамын ойлап зар толғаған үзіндінің авторы
Мен қауіп еткеннен айтамын : Кейінгі туған баланың Ұстай ма деп білегін , Шая ма деп жүрегін, Ащы суға тойдырып, Бұза ма деп реңін:( М.Мөңкеұлы) М.Мөңкеұлының өлеңдері : (Үш қиян ,Өлім , Әттең , бір қапы дүние –ай!) «Әттең , бір қапы дүние –ай!» өлеңінің авторы :(М.Мөңкеұлы) Еділді тартып алғаны – Етекке қолды салғаны . Жайықты тартып алғаны – Жағаға қолды салғаны ,-деген үзінді кімнің өлеңінен алынған: (М.Мөңкеұлының) М.Мөңкеұлының шоқтығы биік толғауы:(Үш қиян) Асан қайғы , Қазтуған , Орақ , Мамай , Телағыс – Шораның шұбап кеткен жер ,-деген тармақтар алынған шығарма: (Үш қиян) Заманы қайтіп түзелсін – Ақшасына сүйеніп Қоңсыдан туған би болды . Айтқан сөзі пұл болды . Ақылсыздың баласы Заманың мұндай сұм болды !.. Үзінді авторы :( М.Мөңкеұлы «Үш қиян») М.Мөңкеұлының әдемілік пен сұлулықты суреттеген өлеңі :(Жалғаншы пәни жалғанда). М.Мөңкеұлының жер ,құтты қоныс жайлы толғаулары : («Сарыарқы»,«Қазтуған ») атақты жырау Қазтуған жайында толғау –дастан жазған ақын :(М.Мөңкеұлы)
М.Мөңкеұлының хат үлгісінде жазған үш туындысы: («Оқудан қайтқан жігітке хат» , «Еліне жазғаны » , «Бір досқа ») М.Мөңкеұлының эпостық поэма деуге болатын , ең көлемді эпикалық шығармасы: (Қарасай -Қази) М.Мөңкеұлының ноғайлы жұртының аңыздарын баяндайтын жыры: (Қарасай –Қази) Орақ батыр , Ақмырза , Кәрібоз , М.Мөңкеұлының қай шығармасынан кездеседі ?: (Қарасай -Қази) М.Мөңкеұлының жырында жастай жетім қалған батыр –ұландар :( Қарасай мен Қази ) ( Елге жау шапқан кезде Қарасай 17 , Қази 15 –те болған). М.Мөңкеұлына қатысы жоқ қатар :(«Қырымның қырық батыры »жырының авторы Абыл Тілеуұлы ). «Түре айтыс» , «Сүре айтыс » түрін шебер меңгерген зар заман ақыны: ( Мұрат Мөңкеұлы ). Түре айтыс –бір –бір ауыз өлеңмен қысқа да шапшаң жауаптасып отыратын ,көбінесе ақындармен қатар , жалпы көпшілік қолданатын қатар .Сүре айтыс- тек суырыпсалма өлеңге әбден
төселген,нағыз ақындардың ,ұзақ сөйлеп ,көсіліп жырлайтын түрі.
Мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаз болған ақын :( Мұрат Мөңкеұлы ). Мұрын жырауға 14 батырдың жырын үйреткен.
Мұрат ақынның үзіндісіндегі көркем сөздер:
Жылы қылып сөйлейін ,
Жазғы желдің лебіндей :( Эпитет , теңеу.) Мұрат Мөңкеұлының отарлаушыларды батыл әшкерелеген өлеңі :(«Үш қиян» , «Сарыарқа», «Әттең , бір қапы дүние –ай!»)
М.Мөңкеұлының «Үш қиян » толғауында сөз болған жер –су атаулары: (Батыс Қазақстан өлкесі Атырау аңғары , Ойыл , Қиыл ,Жем , Сағыз.) М.Мөңкеұлының толғау –дастандары :(«Қарасай –Қази », «Қазтуған »,«Шәлгез»). М.Мөңкеұлының өз заманының әр түрлі адамдарының бейнесін жасаған арнау өлеңдері: («Айжарыққа », «Қарақожа болысқа » , «Естемір Тұрабай болысқа ») . М.Мөңкеұлының айтыстарының ерекшелігі :(Түре айтыста да , сүре айтста да үздік шығуы,Халық атынан сөйлеуі.)
