кимешекті кемпір дауысын кілт төмендетіп», «Аяқ астында бұдан өзгенің  реті келмеді, – деп оның басына  шәлі орамал

85 
жасамыс (егде) әйелдер киетін бас киім. Ол өн бойы көкіректі жауып тұратын 
тұтас ақ матадан тігіледі, бұл ақ түс әже болудың белгісі. Автордың бұл 
эпитетті қолданудағы негізгі мақсаты «кемпірдің» тұлғасын нақтылау ғана 
емес, сонымен бірге ешқашан бас киімсіз жүрмейтін қазақ әйелінің көркем 
бейнесін сомдау, тазалығын, ұқыптылығын көрсету. Яғни автор танымында 
кимешек
– әйел бойындағы даналықты, тазалықты танытатын негізгі белгі. 
Қазақ тілінің материалдық лексикасын жан-жақты зерттеген профессор 
Ж. Манкеева киім-кешек атауларының түрлі ерекшеліктерін ескере отырып, 
оларды бірнеше топқа жіктейді: 1) Сырт киім атаулар: 
шекпен, шапан, тон, 
ішік, күпі, қаптама.
2) Үстінен киетін киім атаулары: 
бешпент, камзол, көйлек, 
шалбар,
т.б. 3) Іш киім атаулары: 
дамбал, жейді, ішкөйлек
; 4) Бас киім 
атаулары: 
салы//шәлі, орамал, бөрік, қарқара, кимешек, күләпара, желек, 
жаулық, сәукеле, айырқалпақ, тамық, тақия, шаршы,
т.б. 5) Әскери киім 
атаулары: 
құяқ, қаттау, жарғақ шалбар, жалаңқат, аймауыт,
т.б. 6) Аяқ киім 
атаулары: 
саптама, мәсі, кебіс, етік, байпақ, шарық,
т.б. 7) Киімнің құрамдас 
қосымша бөліктерінің атаулары: 
белдік, белбеу, білезік, жүзік, кісе, моншақ, 
сақина, сырға, түйме, шашбау, шолпы,
т.б.
Жоғарыдағы мысалдағы 
«иткөйлек»
– ұлттық салт-дәстүрдің нәтижесінде 
туындаған атау. 
Иткөйлек
– дүние есігін енді ашқан жас нәресте қырқынан 
шыққанша киетін, сәбидің денесіне батпау үшін тігісі әдейі сыртына қаратылып 
тігілген көйлек. Бала қырқынан шығарылар күні осы уақытқа дейін киген 
иткөйлегіне түрлі тәтті-дәмділер түйеді де, бір иттің мойнына байлап жібереді. 
Оны ауыл балалары қуып жетіп, иткөйлекке түйілген тәттілерді бөліп алады да, 
иткөйлекті иесіне қайта тапсырады. Бұл ғұрып «ит қуу» деп те аталады, мәні 
сәбидің пәле-жаласын қырық жаны бар хайуан – ит өзімен бірге алып кетеді 
деп сенген. Балаға иттің жүйрік, ақылы озық, алғыр қасиеттері дариды, сәби 
күшікше бауырын тез көтеріп, жаны берік, «итжанды» болады деп те 
ырымдайды. Қазақта итжанды деген сөз оның беріктігі мен төзімділігін 
білдірген. Иткөйлекті баласы жоқ келіншектер ырым ретінде алатын да дәстүр 
бар. Көйлекті берген кезде ырымдап, бір шетінен кішкене кесіп алады. 
Иткөйлекті қазақ халқы қастерлейді. Кейбір ауыл оны сақтап қойып, келесі 
балаларына да кигізеді. Ертеде де дауға барған адамдар, жауға шапқан 
батырлар, жауынгерлер, сапарға шыққан адамдар баланың иткөйлегін сақтап, 
өзімен бірге алып жүрсе, пәле-жаладан сақтап, жолаушының жолын ашады, 
баланың періштесі қағып, аман-есен сапардан алып келеді деп сенген [120].
Тұрмыстық реалиялардың бір тобын ұлттық тағам атаулары құрайды.
Д. Исабеков шығармаларында кейіпкердің қонақжайлығы, дархан көңілі, 
кеңпейілділігі оның мол дастарқаны, дәстүрлі сусын және тағам атаулары 
арқылы көрінеді. Жазушы шығармаларында кездесетін тағам атаулары: сүт 
тағамдары: 
қымыз, боза, айран, көже, қаймақ, құрт, ірімшік, уыз, малта, т.б
.; 
нан тағамдары: 
бауырсақ, шелпек, тоқаш, жарма, күлше,
т.б.; ет тағамдары: 
қазы, сорпа, тұздық, сүр, т.б
. Шығармада кейде кейіпкерлердің әлеуметтік-
тұрмыстық жағдайын, яғни оның бай-қуатты өмір сүретінін немесе бір үзім 
нанға зар болып отырған тақыр кедей екенін білдіру қызметін дәл осы тағам 
атаулары атқарады. Мысалы:

86 

 Ал, 

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: