Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
Кәсіби-қазақ-орыс-тілі-тип-баг-тео-2016, практикалық сабақ №15, көктөбе, тіл құрал А1 , қажым жұмалиев
- Бұл бет үшін навигация:
- Диалектизм ( грекше – dialektos – жергілікті сөз).
| Архаизм (
грекше – archaios – мәңгі, ескі). Біз жоғарыда дәуірдің, қоғамның өзгеруімен тіл де өзгеріп отырады дедік. Бір қоғам өзгеріп, оның орнына екінші қоғам орнайды. Алғашқы қоғамның көп нәрселері кейінгі қоғамға керексіз бо лып, сахнадан шығып қалады. Сонымен байланысты кейбір сөздер де тұтынудан шығады. Бұрын қолданылып, қазірде ескірген, қолданудан шыққан сөздерді архаизм деп атайды. Жазушының санасы да, тілі де өз ортасына, өзінің таптық идеясына бағынады. Ескі өмірді аңсаушы жазушылар жаңа дәуірді мейлінше жек көреді, сондықтан ескіні көксейді. Ескі тұрмысты дәріптейді, пайдаға асатын барлық нәрсені құрал етіп, жаңалыққа қарсы шығады. Соның ішінде мықты құралдың бірі – тіл. Мысал үшін Шәңгерейдің өлеңінен үзінді келтірелік: Ағасың ақылың артық асқармен тең, Асылдың арқар ұранды тіреуі сен. . . . . . . . . . . . . . . Артында аламанның біреуі мен. Осы үзіндідегі « арқар ұранды », « аламан » дегендер, архаизмге жатады. Шәңгерей сөз табa алмай қолданып отырған жоқ, белгілі бір мақсатпен қолданды. Шәңгерейдің шығармаларынан басқа да, осы күні қолданылудан шыққан сөздерді, архаизмді көп табуға болады. Тарихи көркем шығармаларда сол дәуірдің тұрмысы, салты, әдеті, ғұрпы суреттелгендіктен, кейбір архаизм сол кезде қолданылған, кейін қолданылмайтын зат, әртүрлі құрал-саймандардың аттары есебінде де қазіргі тілге енуі мүмкін. Әрине, мұндай жағдайларда жазушыларға сен ескішілсің, архаизмді шығармаларыңда көп қолданасың деу орынсыз болар еді. Тарихи тақырыпқа жазылған шығарманың өзіне тән ерекшелігі архаизмге жататын сөздердің оған енуі керек етеді. Диалектизм ( грекше – dialektos – жергілікті сөз). Бір елдің өз ішінде жеке облыс, аудандарында ғана қолданылатын, басқа облыс, аудандарының адамдары түсінбейтін сөздер болады. Мұндай жергілікті сөздерді диалектизм немесе провинциализм деп атайды. 62 Соңғы жылдарда қазақта диалектизм бар ма, болса, оған қандай сөздер жатады? Диалект болу үшін тек түсініксіз болу жеткілікті ме, оның өз алдына грамматикалық, синтаксистік формасы болуы керек емес пе? деген сұрақтардың айналасында айтыстар бар. Қазақ тілінің мамандары да бұл жөнінде екі жар. Біреулері қазақта төрт диалект бар десе, екіншілері орыс, не басқалардың тіліндегідей бізде диалект жоқ, тек элементі кейбір жеке сөздер ғана бар және олардың өзі де онша көп eмec деген пікірді ұсынады. Мысалы: Қостанай облысы «жақсы жігіт» мағынасын «әйдік жігіт»; «ірі», «мықты» деудің орнына «дөкей» дегенді қолданады. «Әйдік» деп Орал облысының қазақтары алаңғасар, тентек адамдарды айтады. Оңтүстік қазақтары күйеуі өлген әйел алыпты деудің орнына «жуан алыпты» дейді. Бұл Қазақстанның басқа облыстарында қолданылмайды, Батыс Қазақстанның «мәтөк», «орасан», «жүдәсі», Қараөткелдің «әпкіші» (иін ағаш, су ағаш), Оңтүстіктің «кемпірауызы» (шеге суыратын қысқыш), тағы басқалар. жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|