Г. С. Балтабаева Тәуелсіздік кезеңіндегі

 
83 
ту  екінің қолынан  келе  бермейтін дүние еді.  Бұған, біріншіден  
социалистік  қоғамда  үстемдік құрған  атеистік  тәрбиенің ық-
палы болса, екіншіден қалам  тартып  жазғысы  келгенімен  мұ-
сылмандық  сауаты,  мағлұматы  аз  болғандықтан,  ал  үшіншіден 
бұл  тақырыпқа  бел  шешіп кірісу  үшін исламдық  діні  берік, 
мұсылмандық  махаббатқа  толы  үлкен  жүрек  иесі  болуы  шарт 
еді.  Бұл  өзі  көзге  көрінбейтін,  жүрекпен  ғана  сезілетін  жайт. 
Сондықтан да поэзиямен салыстырғанда прозада бұл тақырыпқа 
қалам сермеу анағұрлым күрделі  болатын. «Алланың өзі де рас, 
сөзі де рас!» деп  ұлы Абай  жырлап кеткендей мұсылмандық са-
уаты,  даярлығы  бар  болғанымен  Аллаға,  Мұхаммед  с.а.с.  пай-
ғамбарымыздың атын дәріптеп, құрметтеп  жазған шығармалар  
санаулы-ақ.  Сонау    алаш  боздақтарының    әдебиетінен 
М.Жұмабаевтың «Пайғамбар» өлеңін  алсақ, оның өзі  аударма  
түрінде көз қылып  жазылған  өлең. Ал, бертінге  қарай  ойыс-
сақ,  алдымен  Ғ.Мүсіреповтің  «Ана  жыры»  әңгімесіне    соқпай  
өту  мүмкін емес.  
Ғ.Мүсіреповтің  алып отырған адамзат атаулыға  жұмбақ 
әлем  –  кеңістігі  –  жұмақ.  Жұмақтың  кеңістік  ретіндегі  сипаты 
орыс әдебиеттанушылары тарапынан әр тұрғыдан сипатталады. 
Мәтіндік  кеңістіктің  түрлеріне  (типтеріне)  келетін  болсақ  ға-
лымдар: Обьективті (диктуемое-берілген) және субьективті (мо-
дусты); концептуальды кеңістік (логикалық абстракциялық дең-
гейдегі  обьективтіліктің  түрлері)  және  көркем  кеңістік  (көркем 
кеңістіктің образын жасаушы  субьективтіліктің  түрлері; реаль-
ды және    иреальды    көркем  кеңістік  (ол    астральды(аспандық), 
инферальды  (тозаққа  қатысты),  сиқырлы  және  фантастикалық 
Айна  кеңістігі  (әлемге  қарсы  жұмбақ),  ертегілердің    көркемдік  
әлемі)  ашық  және  жабық;  белгілі  бейнеленген  обьективті  және 
персонаждың  қатысты  кеңейтіліп-кішірейтілуі  нақтылы  және 
абстрактілі  кеңістік;  персонаждың    реалды  көргені  және  ойдан 
шығарылғаны) жайлы түрлі тұжырымдар айтуға болады.    
Қазақ  әдебиетінде  «Аналар  галлереясын»  көркем  сөзбен 
сомдаған    Ғ.Мүсіреповтің  түрлік  пошымы  бөлек  «Ана  жыры» 
атты  әңгімесінің барлығын көпшілігіміз  біле бермейміз. Қалам-
гердің аналар  тақырыбынсуреттеген шығармалары дегенде бір-
ден «Ұлпан»  романы мен азамат соғысы мен ұлы Отан соғысы 

 
84 
тақырыбына  жазылған «Ананың арашасы», «Ашынған ана»  т.б. 
әңгімелері еске түседі. Ғ.Мүсіреповтің «Ана жыры» әңгімесінің  
ерекшелігінің өзі  кеңес жүйесі  кезінде  алғаш рет Адам ата мен 
Хауа    ана    туралы    аңыздардың  негізінде    дүниеге  келгендігі, 
әлемнің әр тарапында, әр нәсіл мен  кезкелген ұлт пен халықта  
Адам ата мен Хауа ананың пайда  болуы  туралы көптеген аңыз-
дар  бар екені  белгілі. 
Автор    шығармашылық  кеңістігі  ретінде    жұмақты,  яғни 
суреткердің  өзге  нысандарынан  ерекшелігі  –  адамзат  пендесіне 
беймәлім, жұмбақ  әлемді алып отыр. Сол атеистік заманның та-
лап-шарттарымен  қарап көрсек  кейіпкерлері де  тосындау, та-
нымы  да    бөлектеу    шығарма.  Алланың  өзін    негізгі  кейіпкер 
етіп суреттеген. Ал бұның өзі   атеистік идеология кезінде  ер-
лікпен  пара-пар. 
«– ..Лә иләһа елла Аллаһу , лә иләһа елла Алла!.. 
Күні-түні  бір  сарынмен,  тоқтаусыз  айтылып  тұратын  са-
лауат Хауа қыздың құлағын  тұндырып болды. Өзгертілмей  ай-
тылып тұратын төрт  ауыз сөз – Алладан басқа Алла жоқ!» деп 
автор  алғаш рет  қазақ  әңгімесінде  ашықтан ашық Аллаға  са-
лауат  айтады.  Хауа  Ананы    жаратарда  илеп  жатқан  саз    бал-
шыққа  шынар  ағаштың  бір  гүлі  ұшып  түсіп,  бірге  иленіп,    қа-
лыпқа  бірге  құйылып  кетеді.  Жазушының  бұл    жерде  «Шынар 
ағашының  гүлін»    деталь  ретінде    алуының    өзіндік  мәні    бар.  
Қаламгер  неліктен  басқа  ағаштарды мәселен әйел  затын  су-
реттеуде  жиі қолданатын – ақ  қайыңды, сүмбі  талды,  бойшаң  
қарағайды алмай  неліктен  шынар ағашына тоқталып  отыр. Ав-
тордың  танымында  Хауа ана мен шынар ағашының арасында 
нендей көзге  көрінбейтін  байланыс  бар? Қаламгер  бұл  шағын 
деталь  арқылы    нені  меңзеп    отыр?  – деген   сауалдарға шынар  
ағашының  этимологиясына   сипаттама  беру  арқылы көз жет-
кіземіз.  «Әйел  –  гүлден  нәзік,    тастан    берік»  демекші    «Киелі 
ағаш»  символы  арқылы  әйел  затының  мейірімі,  төзімділігі,  нә-
зіктігі тұспалданған. 
Ғ.Мүсірепов  кейіпкері  Хауа  анаға  «Өлмес»  ағаштың  же-
місін емес  «Білім»  ағашының  жемісін  жегізуі  арқылы  нені  біл-
дірмек  болған?  Ең  болмаса  тіршілік  азабынан  қалай  құтылуды 
білетін  болсын.  Бақыт  ұзақ    өмірде  емес,  қызықты  өмірде 

 
85 
болатындығын  ұғынсын. Барлық жаралғаннан ішіндегі ең асы-
лы адам баласының анасы болсын – деп  автор  кейіпкеріне өл-
меуді емес, білу керектігін ұсынады. Аңыздық желінің  жетегі-
мен келе жатқан қалыпта сюжет желісі ары қарай күрт басқа ар-
намен  дамиды.  Жұмақтан    Адам  ата  мен  Хауа  ана    жерге  
Балқаш көліне түседі. Жұмақтан  бірге алып келген алманың тұ-
қымынан  Алатаудың қойнауынан басқа   дүние жүзінде  өспей-
тін Апорт  деп  аталатын алма  өсіп  шығады. Автордың  ұста-
нып  отырған  ұстанымы  көп елдер адам баласының бірінші бе-
сігі болған біздің  жер  деп  таласатындықтарын автор дауласу-
ды көтермейтін дәлелдер арқылы  қазақ  жерінде  екендігін алға 
тартады. Дегенмен автордың айтпағы  бұл таласудың өзі орын-
сыз екендігін адам баласының бір атадан, бір анадан жаралған-
дықтарын, адам баласының бесігі Алатау емес, жер, жер-ана деп 
танытады.  Барлық адамдардың  Ұлы анасын, жалпы адам бала-
сының  мәңгілік  ортақ  бесігі  Жер-анамызды    құрметтеп,  бас  
июге шақырады. 
Ғ.Мүсірепов  «Ана  жырында»  авторлық  таным  аясында  
бүркемеленген астарлы мағына бар. Негізгі ой  жетегін  жұмбақ  
әлеміне    құрай    отырып,  әдемі    бір    көркем  дүние    шығарған. 
Адам болмысына  тән қасиеттерді Алла мен оның періштелері-
нің  бойына  жинақтай  отырып,   сюжет  желісін қисынды өреді. 
Тіршіліктің бастауы  болған  Адам ата мен Хауа ана жаратылыс-
тың  бастау  көзі.  Кеңес  үкіметі  тұсында,  атеистік идеология  үс-
темдік етіп, дәуірлеп тұрған тұста да қазақ қаламгерлері өз шы-
ғармашылығында  Алланы  уағыздап,  айтар  ойларын  астарлап 
жеткізді. 
Ғ.Мүсіреповтің «Ана жыры» әңгімесі тәрізді  Ғ.Мұстафин 
де  «Әзірейілмен  сұхбат»  әңгімесінде  де  осы  діни  тақырыпқа 
барған.  Бірақ,  баса  назар  аударатын  жайт,  қос  классик  қалам-
герлеріміздің сонау кеңестік қатаң идеология кезінің өзінде мүл-
де тиым салынған тақырыптарды көтерудің бөлек тәсілін таңдап 
алған. Қос суреткер бір қарағанда Аллаға қырын қарап, партия-
лық  уағызды  дәріптеп  отырған  сыңай  танытқанымен,  образды, 
символды тұспалмен сол кеңестік жүйені сынап-мінеп отыр.  
Мысалы Ғ.Мүсірепов «Ана жырында» Адам ата мен Хауа 
ана  жұмақта  өмір  сүріп  жатқан  кезін  суреттей  отырып,  Хауа 

 
86 
ананы Аллаға салауат айтудан жалығып, мезі болуын былай су-
реттейді: «Кіші періштелердің миллиондаған көпшілігі күні-түні 
бір әуенмен, бір ғана сарынмен салауат айтып тұрады. 
«− Лә иләһа елла Аллаһу, лә иләһа  елла Алла!.. 
Күні-түні бір сарынмен, тоқтаусыз айтылып тұратын сала-
уат  Хауа  қыздың  құлағын  тұндырып  болды.  Өзгерілмей  айты-
лып тұратын төрт ауыз сөз – Алладан басқа Алла жоқ! – Мағы-
насынан  айырылып, құлағыңа тұрақтамайды екен. Хауа қыздың 
құлағына: «Жоқ, жоқ!-Лә!» − деген бір-ақ сөз тұрақтап қалды.» .  
Автор  бұл  әңгімесінде  көркем  кеңістік  ретінде  –  жұмақ 
әлемін алғанымен, айтары басқа тәрізді. Жазушының бала күні-
нен мұсылманша хат танып, Құран сүрелерін жатқа білгендігін 
ескерсек,  автордың  Аллаға  салауат  айтудан  жерінуі  мүмкін  бе 
деген сұрақ туады. Яғни, бұл әңгімедегі авторлық таным басқа. 
Қаламгер  жұмақ  әлемінің  символы  ретінде  –  Кеңес    өкіметін 
алып,  ал  Алланың  салауаты  ретінде  –  партиялық  ұранды  мең-
зейді.  Хауа  Ана  мен  Адам  ата  бейнесінде  –  саяси  партиялық 
жүйеден, оның ұранынан мезі болған қазақ халқының бейнесін 
астарлап бергендей. 
«Тағы  да  сол  бір  үн,  тағы  да  сол  бір  сарын,  тағы  да  сол 
төрт ауыз сөз. 
 − Лә иләһа елла Алла... − Алладан басқа Алла жоқ...» Су-
реткер  Алла  образын  орталық  образға  айналдырып,  кеңестік 
жүйенің жүрегі, орталығы − компартия бейнесінде алған.  
«− Лә иләһа елла Алла...−Алладан басқа Алла жоқ... Алла 
ұлы  ғой,  данышпан  ғой  онысына  кім  таласар?!  Әттең,  барлық 
жан иелерін бір қалыппен жасап, өзінен басқаны ойлай білмей-
тін, бітеу етіп жаратқаны несі екен?» .  
Бір  орталыққа, бір  идея  мен  идеологияға  сөзсіз  бағынып, 
табынып өткен халықтың психологиясы астармен берілген. Бұл 
әдіс авторға атеистік тәрбиенің негізіне сүйенудің арқасында, өз 
ұстанымын ишаратпен жеткізуге өзек болды.  
Ғазазіл Хауа қызға да «өлмес» ағашының жемісін жегізуді 
ұйғарады.  Онда  ұшып  кететін  қанаты  жоқ  қос  аяқты  бейшара-
ның  күйі  не  болмақ?  Мәңгілік  азапта  қала  бермек  пе?  –  деп 
«Білім»  ағашының  жемісін  жегізеді.  Бақыт  ұзақ  ғұмыр  кешуде 
емес, оны қызықты етіп өткізуде болатын шығар. Дүниеге бірін-

 
87 
ші болып келген сұлу – барлық  жаралғанның ішіндегі ең асылы 
болатын  адам  баласының  анасы  боласың  деп  ұйғарады  ғазазіл. 
Хауа-анаға  өлмеу  керек  емес,  білу  керек.  Ең  болмаса,  тіршілік 
азабынан қалай құтылуды білетін болсын, жаралғанның ең асы-
лының  анасы  болу  үшін  білуі  керек!  –деп  «Білім»  ағашының 
жалғыз жемісін Хауа анаға жегізеді, ал Хауа ана ол алманы өзі-
мен бірге Адам атаға да жегізеді. 
Алланың  әмірімен  «Білім»  ағашы  өртеніп,  Адам  ата  мен 
Хауа  анаға  көлеңке  болған  шынар  ағашы  гүлінен  айырылып, 
Адам ата мен Хауа ана жұмақтан жерге қуылады. «− Әй, сен қа-
лай  ойлайсың,  жұмақтан  құтылғанымыз  жақсы  болды  ғой?  – 
деді  Хауа анамыз. 
−  Алласы  жоқ,  салауаты  жоқ  мекен  екен  де?  Бақытты 
екенбіз. Балаларымыз ешкімге бас имей, ешкімге салауат айтып 
зарланып  тұрмай,  еркін  өсетін  болды.  Бақыт  деген  еркіндікте 
емес пе! 
− Мен де солай шығар деймін.  
Атамыздан гөрі көбірек ойланып жүретін анамыз: 
− Бір кезде осында да Алла шыға келіп, күні-түні салауат 
айттырып жүрмес пе екен? − деп ең үлкен қаупін білдірді.  
− Алласы жоқ, салауаты жоқ мекен болмасқа керек! − деп 
күні  кешегі  топырыш  адам  философиялық  жауап  қайтарды.». 
Автор бұл жерде «Жұмақ әлемін» тегін алып отырған жоқ. Соц-
иалистік жүйе, Кеңес өкіметі тұсындағы адам баласын алдаудың 
құрады болған «жұмақ − коммунизмді» ұғымын астарлап отыр-
ған тәрізді. 
 «Алласы,  салауаты  жоқ  мекен  іздеп  жүрген  Ғ.Мүсірепов 
кейіпкерлерінен авторлық таным негізінде « Кеңес  өкіметі мен 
оның ұраншылдығын» жатсынып, қашқан қазақ елінің бейнесін 
көргендейміз.  
Ғ.Мүсіреповтің «Ана жыры» әңгімесі шағын болғанымен, 
философиялық  ой  жағынан  көп  арналы,  аса  күрделі.  Бір  қара-
ғанда жалпы адамзат жаратылысы туралы мөлтек әңгіме сияқты 
болғанымен, бір емес бірнеше тақырыптардың басын құрап тұр-
ған әңгіме.  
 
 

 
88 
Бірінші, адамзат жаратылысы; 
Екінші, кеңестік жүйені астарлау; 
Үшінші, қазақы таным, ұлттық рухты дәріптеу; 
Төртінші  жер-ананы  қадірлеу  туралы  жыр  десек  те  бол-
ғандай. «Ұлы анамыз − Хауа, ұрпақтар анасы барлық адам бала-
сының анасы! Құрметтейік, бас иеиік бүкіл адам баласының ана-
сына! Құрметтейік, бас иеиік адам баласының мәңгілік ортақ бе-
сігі Жер-анамызға!» − деп авторлық таным арқылы: адам бала-
сының  бір  ата,  бір  анадан  жаралғанын  дүниежүзі  әлдеқашан 
мойындап қойған. Бүгінгі ұрпақ адам баласын алаламай, тең кө-
ріп, тең ұстау жолында. Ұлы ата-анамыз жер деген мекенді ұр-
пақтарына  түгел  арнаған.  Адам  баласының  бесігі  Алатау  емес, 
Жер-ана деп түйіндейді.    
Ғ.Мұстафиннің  «Әзірейілмен  сұхбат»  әңгімесі  де    кеңес  
үкіметі кезінде  жазылып  жарық көрген шығармалардың бірі. 
Туындыда кейіпкердің түсі көркемдік амал ретінде алын-
ған. «Науқастанқырап, шымқанып отыр екенмін, бір жігіт кіріп 
келді. Сәлемі жоқ, түсі суық, қимылы оқ жыландай жылмаң, ау-
зынан  шыққан  лебі  ызғарлы,  ызғарынан  денем  түршігеді.  Көзі 
маған қадалып қалыпты, өңменімнен өтіп барады.  
− Танысайық, қай жігітсің? 
− Жігіт емес, қартпын, қарт та болса жаспын.  
− Түсінбедім, жасың қанша? 
−
 
 Білмеймін.  Әйтеуір,  Адам  ата  менен  дүниеге  бір  жұма 
кейін келген.  Ібіліс екеуміз  түйдей  құрдаспыз.  Есебін  өзің  шы-
ғара бер.  
− Атыңды аташы? 
−
 
 Әзірейіл.»  −деп,  алдымен  жан  алғыш  әзірейілдің  порт-
ретін
 
суреттеу
 
арқылы,
 
артынша оның барша болмысы ашылады.  
«Карл  Маркс  «Құдай  адамдарды  жаратпаған,  Құдайды 
адамдар жаратқан депті. 
− Сен Маркс пен Энгелсьтің жаңағы сөзіне сенесің бе? 
−
 
 Мен  коммунистпін.  Марксизмге  сенбесем,  комммунист 
боламын ба?» − деп автор бұл диалог арқылы кеңестік атеистік 
идеологияның мықтылығын және осы идеяның қаншама жылдар 
бойына халқымыздың санасын улап, өктемдік етіп, хақ жолынан 
адастырып  келуін  көрсетеді.  Бұл  диалогта  сол  бір  кеңестік 

 
89 
жүйенің  шындығы  жатыр.  Оқиға желісін  автор  ары  қарай  мүл-
дем басқа арнамен өрбітеді. 
«Әзірейіл  қойнынан  алақандай  айна  алды.  Айнасы  теле-
визор  болып  жан-жақты  көрсетіп  тұр...  Бір  қазақ  есігінің  күр-
шегін  салды,  терезесінің  пердесін  түсірді.  Дәрет  алды,  намаз 
оқыды. Намаздан кейін омырауына әр түрлі значоктер тағылған 
пенжегін киіп жиналысқа келді. Келісімен, сөз сұрап трибунаға 
шықты. Жаңа таныдым, өзіміздің Боқай екен. Өзгеріп, қартайып 
қалыпты,  сөзі  сонда  да  ширақ.  Біздің  жас  кезімізде  қып-қызыл 
коммунист еді ол, әлі де коммунист. Бірақ, әлі де құдайын ұмыт-
папты.» − деп сол кеңестік-атеистік идеологияның темір құрса-
уында жүріп-ақ, Алланың ақ жолынан таймай, құдайдың құдіре-
тіне  басын  иіп,  іштей,  ешкімге  көрсетпей  өткен  жоқ  емес,  бар 
болған құлшылық иелерінің, Алланың адал пенделерінің жиын-
тық бейнесін берген. Сонымен қатар, «Аңқау елге − арамза мол-
ла»  дегендей,  діни-мұсылмандық  сауаты  да  жоқ  молдасымақ-
тардың да бейнесі де  шебер сомдалған. 
Суреткер шығармасын: «− Құдай −  бір, Пайғамбар −  хақ, 
Құран − шын де! 
 −Құдай біреу емес, Пайғамбар хақ емес, Құран шын емес. 
Коммунизм біреу, коммунизм хақ, коммунизим шын, әне, дүбір-
летіп келе жатыр. Ол келгенде қой үстіне бозторғай жұмыртқа-
лайды,  қиялдағы  жұмақ  жерге  орнайды.  Міне,  менің  айтатын 
иманым осы ғана.  
Әзірейіл  сөзді  қойды,  суық  лебімен  суыра  тартқанда  жа-
ным
 
тағы да мұрын  ұшына  келді,  оянып  кеттім...»
 
−
 
деп аяқтай-
ды.  
Мұсылмандық  құндылықтардың  мәнін  жеткізудің  түрлі 
амал-тәсілдеріне  талпыныс  бүгінгі  жас  жазушыларда  молынан 
байқалады.  
Сонымен,    кеңестік    жүйе  кезіндегі  қазақ  прозасындағы 
исламдық сарын қалай  көрініс  тапқанын тек  қос қаламгердің 
екі әңгімесіне шолу жасау арқылы бағамдасақ, ал тәуелсіздік ке-
зеңіңдегі қазақ повестері мен  әңгімелеріндегі  аталмыш  тақы-
рыпты саралау үшін Д.Рамазанның «О дүниедегі кездесу» әңгі-
месін қарастырудан   бастамақшымыз.  Жазушы бұл  әңгімесінде 
жақсылық  пен  жамандықтың  текетірес  қарама-қарсылығын  бе-

 
90 
ріп, жақсылық пен ізгіліктің әрқашанда өтеуі барлығын көрсет-
пекші болған. 
Қаламгер  бір  миллионнан  аса  халқы  бар  Алматының  екі 
тұрғынының  уақыт  өткен  сайын  күш-қуаттары  кеміп,  сөнер 
шамдай  әлсіреп бара жатқандығын екі сырқаттың портретін су-
реттеу  арқылы  берген.  Бұл  фәнидегі  татар  дәмдері  таусылып, 
көп ұзамай бақи дүниеге атанаттындарын, дәм-тұздарының тау-
сылғанын  іштей  сезіп,  өлімге  әбден  мойсұнып,  ажал  сағатын 
асыға күтіп жатқан екі кейіпкерімен  таныстырып  өтеді. Екеуі 
де пайғамбар жасынан асқан, қарттыққа иек артқан жандар бол-
ғанымен,  екеуі  мүлде  бөлек  бір-біріне  кереғар  бейнелер.  Бірі  – 
өмір бойы ат үстінде жүрген, жарты өмірін ауыл, аудан әкімі бо-
лып,  жалғанды  жалпағынан  басып,  шалқып-тасып  өмір  сүрген 
Сәззәт Сұрлашанов мырза болса, екіншісі ұзақ жыл орта мектеп-
те тарих пәнінен сабақ беріп, саналы ғұмырын бала оқытуға ар-
наған, иманы кәміл тақуа – Сүйсен ақсақал. Бірі аюдай ақырған 
әкім,  екіншісі  қатардағы  мұғалім.  Автор  әдейі  кейіпкерлерінің 
екі түрлі қайшылықты болмысын ала отырып, тағдыр-талайлары 
таусылған  кезде  терезелері  тең  болып  о  дүниге  бірге  аттанбақ. 
Суреткердің  айтпағы,  адам  қаншалықты  тоқтық  пен  барлықта 
немесе  жоқ-жітік  өмірі  сүргенімен  дүние  есігін  ашқан  кезде 
және  бұл  фәнидің  есігін  жабар  сәтте  ғана  терезелері  теңеледі. 
Бүкіл ғұмырларын екі түрлі  өмір сүріп келген екі қарияның дү-
иеден өтер сәттері де екі түрлі. Өмірі баршылықпен, жоқ деген-
нің  не  екенін  білмей  өткен  Сәззәт  қария  қасында  Жаратқаннан 
жанын  қинамай  ал  деп,  тілін  кәлимаға  келтірер  тірі  пенде  жоқ 
болып, беймәлім ақтық сапарға жан баласының бір ауыз жылы 
сөзін ести алмай аттанарына жаны күйзеліп жатыр. Ал, Сүйсен 
ақсақалдың қасында елу жыл бірге отасқан бәйбішесі мен туған 
бауыры  Дүйсен  қарт  отыр.  «Лә  іләһа  ілләллаһ.  Мұхамемедүр-
Расулұллаһ» -деп иманын үйіріп, тілін кәлимаға келтіріп шыға-
рып салды.  
Автор  біздің  танымымыздан  тысқары  жатқан  о дүниенің, 
адам бақи дүниеге сапар шеккен кездегі о дүние заңдылықтарын 
суреттей  отырып,  өмірі  біреудің  ала  жібін  аттап,  тірі  пендеге 
ешбір қиянатын тигізіп көрмеген кейіпкерінің Алланың ризығы 
мен  періштелердің  қолдауына  тап  болғандығын  өте  нанымды 

 
91 
суреттеген. Қаламгер шеберлігінің өзі «ақ» түр-түсті қолдануы. 
Жалпы  қазақ  әдебиетінде  соның  ішінде  прозаға  қарағанда  поэ-
зияда түр-түсті қолдану жиі кездеседі және бұл жеке сындарлы 
зерттеуді  қажетсінетін  тақырып.  Автор  бұл  жерде  «ақ»  түсті 
қолданып отыр. Қазақы танымда «ақ» сөзінің ақ тілек, ақтық са-
пар, ақ ниет, ақкөңіл, ақ жол, ақиық, т.б. қолданыстар бар. «Ақ 
кебін» сөзі өліммен ассосацияланып алынса да «ақ» сөзінің мөл-
дірлігі мен тазалығына шүбә келтірмейді.Өйткені «ақ кебін» мұ-
сылман қауымның о дүниеге киіп барар таза киімі. Ал бұл жер-
дегі жазушы кейіпкерінің жанын ақ түске теңеп, періштелер «та-
маша жан»  десе,  тіпті  әзірейілдің  өзі  «ақ  жүрек жан»    деп  жан 
алғалы келіп отырып, жайдары қалып  танытады. Қазақтың  жиі 
тамсанып айтатын «ақ өлімі» бәлкім осы шығар.  
Бұл туындыда әрбір адамды еріксіз терең ойланып, толға-
нуға  итермелейтін,  Аллаһ  тағаланың  құлдарынан құпия  ұста-
ған  –  ақырет  күні  жайлы  әңгімеленеді.  Сонымен  қатар,  ақырет 
күніне  сену  иман  тіректерінің    бірі,    ол    күнге    иман  келтіруге  
үндеу –барша  пайғамбарлардың   дағуаты, оған сенбейтіндерге 
айтар ақыл-кеңестер,  ақырет күніне сенбейтіндердің ақыл-ойы-
на  түрткі  салады. 
Иман  тіректерінің  бірі  –   ақырет күніне  сену.  Иман  деге-
німіз – Аллаһқа, (оның) періштелеріне, кітаптарына, пайғамбар-
ларына, ақырет күніне, тағдырға және ондағы жақсылық пен жа-
мандықтың  тек    Аллаһтан    екендігіне    сену.  Демек,    ақыретке 
сену – иманның  ажырамас бір  бөлшегі.  Онсыз иман кәміл бол-
майды. Ал ақырет күні  дегеніміз – Аллаһ тағаланың   адамдар-
ды  есеп-қисап  үшін    қайта  тірілтіп,    қабірлерінен  тұрғызып, 
олардың арасына   төрелік етіп,  іс-амалдарының   қарымтасын  
беретін күн. Ислам  қағидасы Аллаһ тағаланың  бірлігі  мәселе-
сінен  кейін  барлық  жандының  ақырет күніне  қайта тірілуі  се-
німіне    құрылды.  Осы    ұлы  күннің    маңыздылығы    себепті  
Аллаһ тағала көптеген  аяттарда  Өзіне иман келтіруді  ақырет  
күніне  деген  сеніммен  байланыстырған.  Аллаһ тағала  өзінің 
кітабында:  «Бірақ  кім  Аллаһқа  және   ақырет күніне    иман кел-
тірсе,  сол игі (іс)» (бақара, 177); «Аллаһқа  және  ақырет күніне  
иман келтіргендер:  соларға  зор  сауап береміз»,  - дейді (ниса, 
162). Құран Кәрімінде осы  мазмұндас көптеген  аяттарды  кез-

 
92 
дестіреміз.  Сондай-ақ    Пайғамбарымыз  да  әрдайым    иманның  
осы тірегіне  баса назар  аударып,  сахабаларына  өсиет  айтқан-
да: «Кім  Аллаһқа  және  ақырет күніне  иман  келтірсе...»,- де-
ген  сөз тіркесін  жиі  қолданатын... 
Автордың мақсаты  әрбір мұсылман  ақырет  күніне  сену-
дің   діндегі  орнын,  маңыздылығын  және  онсыз  иманының 
толық  болмайтындығын  әрдайым жадында  сақтап,  бұл күнге 
жайлы  мағұлматтарды  алдын ала  ізденіп,  оқып-білуге  тырыс-
қаны жөн.  Өйткені адамзат баласына  жіберілген барша    пай-
ғамбарлардың міндеті өз  үмбетін  бір  Аллаһқа  құлшылық  ету-
ге шақыру және  жасаған амалдарының  қарымтасын алар  ақы-
рет  күніне  иман   келтірумен  ескерту еді.   
«Ақ  кебін»  демекші,    өлім    белгісіндей  дегенмен,    мына 
көршілес қытай  халқында  да «ақ» түс   өлімнің  рәмізін  білді-
реді. 
Суреткердің    адамзат  пендесінің    өміріндегі  беймәлім, 
белгісіз  ең  қорқынышты  сәтін  сюжет  желісіне  айналдыра  оты-
рып, о дүниеге таза  қалпында  аттану  концепциясын ұсынады. 
Қалай  болғанда  да    суреткердің      қолданып  отырған  «ақ»  түсі 
бұл  жерде  тазалық  пен  мөлдірліктің,  имандылықтың  рәмізі  бо-
лып  тұр. 
Кез келген ұлт мәдениетіндегі түр-түс әлемі өзіндік ерек-
шелікке,  өзіндік  белгілік  таңбалық  мәнге  ие.  Яғни,  «мәдениет-
тегі  түр-түс»  арқылы  халық  өзіндік  эстетикалық  көзқарасын, 
эмоциялық  қалпын,  адамгершілік  түсініктерін  білдірген.  Қор-
шаған  орта,  аспан  әлемін  тіпті  кез-келген  материалдық  мәде-
ниетке  байланысты  заттар,  киім-кешек,  құрал-жабдық,  болмаса 
рухани  мәдениетке  қатысты  салт-дәстүрді  түр-түссіз  қабылдау 
мүмкін емес. Онсыз оның болмыс-бітімі толыққанды болмайды. 
Сондықтан түр-түс – ұлт мәдениетін танытатын бірден-бір жол. 
Ол  өз  тамырын  терең  жайып,  ата-  бабамыздың  мифтік  түсіні-
гімен де астасып жатады. Адам баласы өзін қоршаған табиғатты, 
өзін-өзі, қоғамдағы заттар мен құбылыстарды жан-жақты да те-
рең  танып  білудің  көптеген  тілдік  қайнар  көздері  мен  тәсілде-
ріне түр-түс әлемі де жатады. Адам баласы әртүрлі түр-түсті бір-
бірімен салыстыра  отырып ажыратады. Олардың бір тобы адам-
ға  жылы  көрінсе,  енді  біреулері  суық  болып  көрінеді.  Осыған 

 
93 
байланысты  түстерді  жылы  және  суық  түстер  деп  бөлу  қалып-
тасқан.  Бұған  себеп:  ыстық  оттың  жалыны 

жүктеу/скачать 1,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: