Ибраева магрипа курманбековна

72 
 
9 – кестенің  жалғасы 
 
1 
2 
3 
4 
Саналы (суб-
белсенді) 
белсенділік 
Дала мінезінен 
айырмашылығы 
адамзаттың 
жалпылама 
тәжірибесін 
пайдалану мүмкіндігі 
(Міндетті!) 
Шығармашылық 
белсенділік 
Тапсырманы бала өзі 
қоюы мүмкін және 
оны шешу жолдары 
жаңа, стандартты емес 
болып табылады 
 
Шығармашылық 
белсенділік 
Феномендердің мәнін, 
олардың өзара қарым-
қатынасын ендіру 
оңай емес, бірақ бұл 
мақсат үшін жаңа жол 
табуға тырысыңыз 
Шығармашылық 
белсенділік 
Баланың позициясы 
стандартты емес 
білім беру 
жағдайымен 
айналысуға 
дайындықпен, оны 
шешудің жаңа 
құралдарын іздеумен 
сипатталады. 
Рефлексиялық 
белсенділік 
Үстемдік деңгейі, 
танымдық іс-
әрекетте, жетістікке 
жетудегі өзін-өзі 
талдау сипатталады  
 
 
 
 
А.Сариева  «Физиканы  оқытуда  шығармашылық  есептер  арқылы    мектеп 
оқушыларының  танымдық  белсенділігін  дамыту»  атты  диссертациялық 
зерттеуінде  оқушылардың  танымдық  белсенділігін  дамыту  деңгейлерін 
репродуктивтік, 
жартылай-ізденушілік, 
ізденушілік-зерттеулік, 
шығармашылық деп  анықтайды [187]. 
М.Коккоз  студенттердің  танымдық  белсенділігі  дамуының  деңгейлерін 
жоғары  деңгей  (шығармашылық),  орта  деңгей  (эвристикалық),  төменгі  деңгей 
(жаңғырту) деп үшке бөліп, айқындайды [188].  
Аталған  диссертациялық  зерттеулерде  мектеп  оқушыларының,  жоғары 
сынып  оқушыларының,  студенттердің  танымдық  белсенділігінің  деңгейлері 
негізделген.  Ал  біздің  зерттеуіміз  үшін  қызық  тудыратыны  мектеп  жасына 
дейінгі балалардың танымдық белсенділігінің деңгейлерінің анықталуы.   
Осы  тұрғыдан    біз  Э.В.Коротаеваның  зерттеу  жұмыстарында  жүргізілген 
танымдық белсенділік деңгейлеріне талдауы қызықтырады (кесте 10.) [189]. 
Енді  балалардың  танымдық  белсенділігі  дамуының  өлшемдері  мен 
көрсеткіштеріне тоқталайық. 
Педагогикалық 
жоспардағы 
танымдық 
белсенділіктің 
қалыптасу 
өлшемдері    мен  көрсеткіштерін  алғаш  рет  И.Т.Огородников  қарастырды  және 
өлшемдердің  екі  үлкен  тобын  анықтады:  тұлғаның  қажеттілігіне,  түрткісіне, 
қызығушылығына  және  практикалық  бағыттылығына,  яғни  танымдық 
белсенділіктің біліміне және дағдысына бағытталған.Бұдан әрі Г.И.Щукина бұл 
бағыттарды  нақтылап,  оларға  тұрақты  танымдық  қызығушылық  енгізіп  және 
оның  көрсеткіштерін  анықтады.  80-жылдарда  танымдық  қызметтің  өлшемдері 
мен  көрсеткіштері  мәселесін  Т.Н.Шамов  қарастырып,  баланың  практикалық 
дайындығына ерекше көңіл бөледі [190-192]. 

73 
 
Біз  зерттеу  жұмысымызда  Е.А.Терехова  мен  В.А.Вединапинаның 
еңбектеріне  сүйендік  және  мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  танымдық 
белсенділігін тиімді дамыту үшін келесі өлшемдерді   тұжырымдауды жөн деп 
есептейміз: 
1. Қазақ халық шығармашылығына тұрақты танымдық қызығушылық 
2.  Қазақ  халық  шығармашылығын  танып-білуге  эмоционалдық  жағымды 
қатынасы 
3. Қазақ халық шығармашылығы түрлерін білуге, үйренуге, жасауға  ерік-
жігерінің болуы, оны іс-әрекетте көрсету. 
Әр өлшемнің белгілі бір көрсеткіштері болады. 
Танымдық  белсенділікке  қатысты  тәсілдерді  салыстырмалы  талдау 
(В.А.Вединяпина,  Т.И.Шамова,  Г.И.Щукина)  таңдалған  өлшемдер  мен 
көрсеткіштер  балалардың  танымдық  белсенділік  деңгейін  анықтауға  негіз 
болды (кесте 12).
 
 
Кесте  10  -    Ерте  жастағы  балалардың  қазақ  халық  шығармашылығы 
құралдарымен  танымдық  белсенділігін  дамытудың  өлшемдері,  көрсеткіштері, 
деңгейлері 
 
Компоненттер 
Өлшемдер 
Көрсеткіштер 
Деңгейлер 
Қажеттілік-
құштар болу 
Қазақ халық 
шығармашылығ
ына тұрақты 
қызығушылық 
Қазақ халық шығармашылығы 
құралдарына қызыға қарауы, ұнатуы, 
қабылдауы 
Құштарлық 
белсенділік 
Байқап-білу 
Қазақ халық 
шығармашылығ
ын танып-білуге 
эмоционалдық 
жағымды 
қатынасы 
Қазақ халық шығармашылығы 
түрлерін білуге ұмтылысы, сөздік 
қорының кеңеюі, ойындарға қатысуы, 
әуыз әдебиеті түрлерін, би 
қимылдарын қайталауға 
қызығушылығы, музыканы тыңдауға 
зейін қоюы,  туындайтын 
кедергілерді еңсеруге деген нақты 
ұмтылысы 
Талпынысты 
Белсенділік 
Үйреніп-жасау 
Қазақ 
халық 
шығармашылығ
ы 
түрлерін 
білуге,  үйренуге, 
жасауға 
ерік-
жігерінің  болуы, 
оны  іс-әрекетте 
көрсетуі 
Әуыз әдебиеті үлгілерін жатқа айтуы, 
өздігінен қайталауы, құрақ қию, кесте 
жапсыру 
әрекеттерін 
өздігінен 
орындауы, 
білуге 
деген 
қажеттілігінің 
артуы, 
қиялдау, 
түсініп-ұғыну,  ойлау  әрекеттерін 
көрсете алуы   
 
Саналы  
белсенділік 
 
Құштарлық белсенділік – бала өз қалауымен  айналасындағы әлемді тану 
және  өзінің  әлеуеттік  мүмкіндіктерін  білу  мақсатымен  пәндік-тақырыптық 
қарым-қатынасқа түседі (Мен қалаймын!). 
Талпынысты  белсенділік  баланың  мінез-құлқындағы  ерік-күшінің 
басталуымен танымның еріктілігімен және психикалық үдерістердің дамуымен 

74 
 
сипатталады  (Жасай  аламын!).  Саналы  белсенділік  –түсініп-ұғыну,  ойлау 
әрекеттерінің дамуы, өздігінен жасау мүмкіндігі (Міндетті!). 
Осылайша,  танымдық  белсенділік  баланың  жеке  қасиеттерін  толық 
ашудың  және  дамыту  үшін  жағдайлар  жасаудың,  оның  ақыл-ой  дамуының 
мүмкіндіктері  ретінде  танымдық  белсенділікті  дамытудың;  тұлғаның 
қалыптасуының  барлық  кезеңдерінде  жеке  тұлға  қалыптастырудың  негізгі 
нысаны болады. 
Сонымен,  ғылыми  әдебиеттерді  талдау  негізінде  сәбилік,  ерте  және 
мектепке  дейінгі  жастар  адамның  психикалық,  тұлғалық  физикалық  тұрғыда 
қалыптасуы  үшін  барынша  тиімді  кезең  деген  қорытынды  жасауға  мүмкіндік 
береді. Тәрбиелеудің қолайлы жағдайларында, ересек адам дамып келе жатқан 
пәндік  ортаны  ұйымдастырғанда,  танымдық  белсенділік  тез  қарқынмен 
қалыптасады. Ал осы кезеңде мектепке дейінгі ұйымдар жетекші рөл атқаруы 
керек.  Ересектердің  –  аналардың  балалардың  психикалық  дамуына  әсері  мен 
оның мәні туралы егжей-тегжейлі сараптама жасайық. 
Жоғарыда  айтылғандардың  негізінде  біз  сананы  жаңартуға  деген 
қажеттілік  ерте  жастағы  балаларға  жаңаша  білім  беру  болып  табылады  деп 
есептейміз. 
Отбасындағы  «отбасылық»  атмосферадан  арнайы  оқыту  мен  тәрбиелеу 
жағдайына  ауысқан  кезде,  баланың  өмірі  қатаң  ережелерге  бағынады.  Өз 
өміріндегі  ананың  орнын  тәрбиеші  иеленеді,  оның  бойында  мойынсұну  және 
білім  алудағы  табысы  баланың  жеке  басын  қалыптастырудың  негізгі  өлшемі 
болып  табылады.Баланың  зияткерлік    және  танымдық  салаларына  ғана  емес, 
сонымен  қатар  өзінің  еркіндік  саласына,  мінез-құлықты  өзін-өзі  реттеу 
қабілетіне  және  т.б.  талаптар  күрт  артады.Осы  кезеңнен  өтіп  келе  жатқан 
балалардың жетістікке жетуі оларды зерттеушілердің пікірінше, өздерінің ерікті 
және танымдық белсенділігін дамытуда көрінеді. 
A.B.Петровский  ұсынған  маңызды  ережелердің  бірі  тұлғалық  дамудың 
әлеуметтік-психологиялық  ұғымдары  жүйелік  қарым-қатынастар  (даму  бір 
немесе  басқа  деңгейдегі  топтар)  бойынша  адамның  жекелік  қажеттілігі  мен 
қоғамдағы объективті қызығушылығы арасындағы қайшылықтарда жатыр, бұл 
жеке  актілерді  әзірлеу  және  бекіту  көзі,  сілтеме  болжам,  бұл  жеке 
«қауымдастықта  жұмыс  істеуі  мен  дамуының  мақсаттарына,  ережелер  мен 
шарттарға сәйкес оның жеке адамдарда көрініс алуы» болып табылады. 
Бүгінгі күні мектепке баратын балаларда әртүрлі бастауыш мүмкіндіктері 
бар, олардың көпшілігі бірінші сыныпқа психологиялық жағынан дайындықсыз 
келеді,  сондықтан олар  үшін  жаңа  «оқушының  жағдайын» қабылдау  қиындық 
туғызады.Олар  танымдық  белсенділік  көрсетпейді,  коммуникативтік  қабілеті 
болмайды,  әдетте,  олар  басқалармен  қарым-қатынасқа  түсе  алмайды  және 
ұжымдық істерден оқшауланады. 
Баланың  пренатальдық  даму  кезеңі,  ерте  жастағы,  мектепке  дейінгі  және 
кіші  мектеп  жасындағы  кезеңі  ересек  адамның  ықпалына  барынша  тәуелді 
болады.Ата-аналар,  балабақша  тәрбиешілері  және  бастауыш  сынып 
мұғалімдері  осы  жас  кезеңіндегі  балаларға  жаңа  әлеуметтік  қоғамдастықта 

75 
 
үлкен  дәрежедегі  ересектер  ретінде  қабылданады,  сондықтан  екеуі  де  жоғары 
дәрежелі болып есептеледі. 
А.Б.Николаева жүргізген эксперименттік зерттеу бойынша бала тәрбиешіні 
тек  «бейнелемейді»,  ол  белгілі  бір  түрде  бейнені  қалпына  келтіреді  деген 
қорытынды  жасалған.Автордың  ауыстыру  әсері деп атаған  бұл  әсер,  мектепке 
дейінгі  балалардың  белгілі  бір  жеке  позициясының  өрнегі,  ересектердің  оң 
және  теріс  әсерлері  болып  табылады.  Ересек  адамдарға  берілген  арнайы 
өкілеттіктер арқылы балалар өздері үшін ересектер әлемін бейнелейтін адамды 
көреді.Сондықтан  баланы  қалыптастыру,  мінез-құлықтың  стереотиптерін 
қалыптастыру,  әлеуметтік  қарым-қатынастар  көбінесе  осы  тұлғаның  жеке 
басына байланысты, ол ананың әрекеті болып табылатын көптеген референтпен 
байланысты [193]. 
Танымдық  белсенділік  –  адамның  ең  маңызды  сапалары:  қоршаған 
әлемді  тек  биологиялық  және  әлеуметтік  бағдар  мақсатында  ғана  емес, 
адамның  әлемге  елеулі  қатынасы  негізінде  оның  алуан  түрлілігіне  ену 
мақсатындағы, санасында маңызды аспектілері, себеп-салдарлық байланысы, 
заңдылықтары,  қарама-қайшылықтары  көрініс  табатын  жалпы  белсенділік 
құбылысының маңызды саласы. 
Ерте  жастағы  баланың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халқы 
шығармашылығы құралдарымен дамытуды тиімді жүзеге асыру үшін модель 
жасау қажеттілігі туындайды [194].  
В.А.Штоффтың  айтуынша,  «...  модель  зерттеу  объектісін  бейнелейтін  немесе 
қайта шығаратын және оның зерттеуі осы объект туралы жаңа ақпарат беретін етіп 
ауыстыруға қабілетті ақылға қонымды немесе елеулі түрде іске асатын жүйе болып 
табылады».Жалпы  нысанда  модель  зерттеу  объектісінің  кейбір  қатынастары  мен 
функцияларының  элементтер  жүйесі  ретінде  анықталады.  И.П.Подласованың 
ғылыми  модельдеу  туралы  еңбектеріне  сүйене  отырып  біз  модельді  зерттеу 
тақырыбы  туралы  жаңа  ақпаратты  алуға  мүмкіндік  беретін,  зерттелетін 
тақырыпты  дұрыс  көрсететін  және  оны  алмастыруға  қабілетті  психологиялық 
жүйе деп білеміз [195, 196]. 
 Ерте  дамыту  орталығы  мен  бала-бақша    жағдайында  ерте  жастағы 
балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығымен дамыту 
зерттеу  мақсатына  қол  жеткізуге  бағытталған  сатылардың  дәйекті  өзгеруін 
білдіреді.Ерте  дамыту  орталығы  мен  бала-бақша    жағдайында  ерте  жастағы 
балалардың 
танымдық 
белсенділігін 
қазақ 
халық 
шығармашылығы 
құралдарымен  дамытуды  ұйымдастыру  модельдің  негізгі  блоктары,  олардың 
жұмыс істеу ерекшеліктері, шешілетін міндеттер, мазмұны және дидактикалық 
үдерістердің  ерекшеліктерін  анықтауға  мүмкіндік  береді.Біз  даярлаған 
құрылымдық-мазмұндық модель келесі өзара байланысты блоктардан тұратын 
тұтас білім ретінде қарастырылады: тұжырымдамалық, балаларды ерте жастан 
дамытуға,  олардың  тәрбиесінде  қазақ  халық  шығармашылығын  пайдалануға, 
ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  дамытуға  қоғамның 
әлеуметтік сұранысын, мемлекеттік тапсырысын, сондай-ақ ерте жастағы  
 

76 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т
ұж
ыры
м
дам
ал
ы
қ
 
 
 
Мақсаты 
 
Ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ 
халық шығармашылығы құралдарымен дамыту 
Әдіснамалық 
тұғырлары 
жүйелік,  іс-әрекеттік,  тұлғалық,  аксиологиялық, 
мәденитанымдық, этнопедагогикалық  тұғырлар 
Принциптері 
 
мәдениетке  сәйкестілік;  жүйелілік  және  дәйектілік; 
циклдік;  оқу-тәрбие  үдерісн  оңтайландыру  және 
ізгілендіру;  дамудың  шығармашылық  сипаты; 
табиғилық сипаты 
 
 
Т
ехнол
огия
л
ы
қ
 
 
 
 
Мазмұны 
оқу бағдарламасы, жеке сабақтар, іс-шаралар 
бағдарламасы 
Әдістері 
Бағдаулау,  қайталау,  әңгімелеу,  ойындық  өзараәрекеттер, 
арттерпаиялық  ықпал  ету,  проблемалық-ізденушілік 
жағдаяттар, өзіндік жұмыстар 
Формалары 
Экскурсиялар,  имитациялық  ойындар,  сюжеттік-рөлдік 
ойындар, байқаулар, әдеби-музыкалық сабақтар, сахналық 
көрініс 
Құралдары 
Жанды  сөздер,  көрнекі  құрал,  техникалық  құрал,  бейне 
таспа,  бейнефильм,  мультфильм,  музыкалық  аспаптар, 
ұлттық бұйымдар, ұлттық киімдер 
 
 
Ұ
йым
дастыр
у 
ш
ы
л
ық
 
 
 
Ұйымдастыру  
кезеңдері 
мақсаттық,  мазмұндық-іс-әрекеттік,  аналитикалық-
түзетушілік.
 
Функциялары 
дамытушы; коммуникативтік; әлеуметтік-мәдени; 
тәрбиелеу; оқыту; шығармашылық-қайта өңдеу 
 
Эксперимент 
 
анықтау, қалыптастыру, қорытындылау 
 
 
Бағ
ал
ау
ш
ы
л
ық
 
 
 
 
 
Компоненттер
і 
 
Қажеттілік-құштар болу, байқап-білу, үйреніп-жасау 
Өлшемдері 
Қазақ  халық  шығармашылығына  тұрақты  танымдық 
қызығушылығы,  танып-білуге  эмоционалдық  жағымды 
қатынасы,  білуге,  үйренуге,  жасауға  ерік-жігерінің 
болуы, оны іс-әрекетте көрсетуі 
Деңгейлері 
Құштарлық белсенділік, талпынысты 
белсенділік, саналы белсенділік 
 
Нәтижесінде: ерте жастағы балалрдың саналы белсенділігі 
қалыптасады
 
 
Сурет 6 – Ерте жастағы баланың танымдық белсенділігін қазақ халық 
шығармашылығы құралдарымен дамыту моделі 
Баланы  ерте  жастан 
дамытуға  қоғамның 
зәрулігі 
 
Мектепке дейінгі 
ұйымдарда ерте 
жастағы балаларды  
үйлесімді тәрбиелеуге 
әлеуметтіктапсырыс
 
 
Баланы ерте 
жастан 
дамытудың 
мемлекеттік 
деңгейде 
қолға 
алынуы 
 
Ерте жасар 
баланың дене, 
ақыл-ой 
тәрбиесіне 
басым 
көңіл 
бөлу 
қажеттілігі
 
 
П
ед
агоги
калы
қ 
ш
ар
т
т
ары 
– 
да
мыту
шы
лық
, 
мәд
ени
таным
дық
 бі
лі
м 
бе
ру
 ортас
ын 
құ
ру;
  
ба
ланың
 ж
ек
е 
бі
лі
м 
бе
ру
 
траек
тори
ясы
н 
ж
үз
ег
е 
ас
ыру;
ана 
мен
 ба
ланың 
шы
ғарма
шы
лық
 өз
ар
а 
әре
кет
тесті
гі
 мен
 өз
ара
 б
айлан
ы
сы
; 
тәр
биеш
і-
ана
-
ба
лан
ың шы
ғарм
аш
ы
лы
қ 
өз
ара
 әр
ек
етт
ес
ті
гі
 м
ен өз
ара
 б
айланы
сы
 
 
 

77 
 
балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халық  шығармашылығымен 
дамытудың  мақсатын, әдіснамалық тұғырларын, принциптерін  анықтайды. 
Технологиялық  блок балаларды ертеден дамыту орталығы мен бала-бақша 
жағдайында    ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халық 
шығармашылығымен  дамытудың  бағдарламасын,  формаларын,  әдістерін, 
құралдарын қамтиды. 
Ұйымдастырушылық  блок балаларды ертеден дамыту орталығы мен бала-
бақша  ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халық 
шығармашылығымен  дамытуды  ұйымдастыру  жұмыстарын,  кезеңдерін  және 
эксперимент барысын қарастырады. 
Өлшемдік  блокерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ 
халық шығармашылығы құралдарымен дамуының компонеттерін, өлшемдерін, 
көрсеткіштері мен деңгейлерін сипаттайды (сурет 6). 
6-суретте көрсетілгендей, модельдің мақсатты блогы зерттелетін процестің 
негізгі  бағытын,  стратегиялық  және  тактикалық  мақсаттар  мен  міндеттерді 
анықтауды  қамтамасыз  етеді.Модельдеу  үрдісіндегі  басты  міндет  ретінде 
педагогтардың, ата-аналардың және балалардың педагогикалық өзара іс-қимыл 
жағдайында  баланың  танымдық  белсенділігін  дамытудың  алғышарты 
қарастырылды.Алайда, модель әлеуметтік-педагогикалық үдеріске негізделген, 
ол  балалармен  жұмыс  істеу  кезінде  икемді  және  ұтқыр  болуы  керек.Жалпы 
мақсаттарға  сәйкес,  біз  белгіленген  ісәрекет    нәтижесінде  адам  ұйымдасқан 
әсер ету үдерісінде қалай дамуы  керек екенін түсінеміз.
 
Ерте  жастағы  балалардың  қазақ  халық  шығармашылығымен  танымдық 
белсенділігін  дамытуда    жүйелік,  іс-әрекеттік,  тұлғалық,  аксиологиялық, 
мәденитанымдық, этнопедагогикалық  тұғырлар басшылыққа алынады.  
Іс-әрекет  теориясы  тұлғаның  даму  үдерісінде  жетекші  болып  саналатын 
іс-әрекеттің  түрлерін  анықтайды    (А.Н.Леонтьев).  Ол  «тұлғаның  даму  кезеңі 
психологиялық ерекшелік пен психикалық үдерістің басты өзгерісі даму болып 
табылатындығын»  негіздеген.  Ерте жастағы балалардың негізгі дамуы заттық-
іс-әрекеттік ортада өтеді.  Сол тұрғыдан іс-әрекеттік тұғыр негізге алынады.  
Тұлғалық  тәсілде  адамды  дамыту  барысында  оныңжауаптылық, 
адамгершіліктік  сезімдерінің  дамыу  мен  мінез-құлықтық  іс-әрекеттерінің 
қалыптасуы баса назар аударылады.   
Біздің зерттеуіміз пәніне сәйкес жүйелік тәсілдің әдіснамасына бағытталады.  
Өйткені  жүйе белгілі біртұтастықты түзетін  өзара байланыстарға негізделеді.  
Мәденитанымдық    тәсіл  біздің  зерттеуімізде  қазақ    халқының 
щығармашылығын 
тасушы 
субъектінің 
ұлттық 
мәдени 
негіздерін 
қалыптастыруды көздейді.  
Этнопедагогикалық  тәсіл    біздің  зерттеуімізде  ерте  жастағы  баланың 
танымдық  белсенділігі    дамуындағы  қазақ  халық  шығармашылығының  
ықпалын  қарастырады.       
Ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халық 
шығармашылығымен 
дамытуды 
жүзеге 
асыруда 
 
психологтардың 
тұжырымдамалық  қағидалары  негізге  алынады:Л.С.Выготскийдің  адамның 

78 
 
тәртібі  мен  психикасын  дамытудың  мәдени-тарихи    теориясы,    «сензитивтік 
кезеңдер»,  «жақын  арадағы  даму  аймағы»,  «дамыта оқыту» теориясы;А.Н. 
Леонтьевтің әрекет бала  дамуының шарттары, құралы және даму көзі екендігі 
туралы ілімі;П.Я.Гальпериннің ойлау әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы, 
Н.Н.Поддьяковтың еңбектері, Л.А.Венгердің мектепке дейінгі кезеңде баланың 
интеллектуалды  даму  ерекшеліктері  туралы  еңбектері;А.В.  Запорожецтің  
мектепке    дейінгі    балалық    шақта    бала  дамуының  «амплификациясы» 
теориясы;Д.Б.Элькониннің  бала  ойынының  психологиясы  және психикалық 
даму кезеңдері туралы теориялары негізге алынады. 
Жеке  тұлғаның  нақты  қасиеттерін  тәрбиелеудің  жалпы  мақсаты  келесі 
кезең  ретінде  қарастырылуы  мүмкін.Өз  кезегінде,  жеке  қасиеттерге  мыналар 
жатады: -білім; сезім;  сенім; іс-әрекет мотивтері; белсенділік. 
Белгіленген  мақсат,  оның  теориялық  дамуы  бізге  төмендегілерді  ұсынуға 
мүмкіндік  берді:балалардың  тілектеріне  және  бейімділігіне  қарай  еркін 
шығармашылық іс-әрекетін қамтамасыз ету мақсатында білім беру кеңістігінде 
арнайы  білім  беру  ортасын  құру;  түрлі  әлеуметтік-мәдени  іс-әрекеттердің 
көмегімен  балалардың  эмоционалдық  әл-ауқатына  қол  жеткізу;  әлеуметтік-
мәдени  іс-әрекет  арқылы  педагогтардың,  балалар  мен  ата-аналардың 
әлеуметтік-мәдени  тәрбиесі;  тұлғалық-бағыттылық,  технологиялық,  мәдени, 
антропологиялық,  белсенділік  тәсілдері  негізінде  білім  беру  бағдарламаларын 
құру. 
Педагогикалық  іс-әрекеттің  негізгі  бағыттарының  ішінде  мыналарды 
анықтадық: 
-  баланың  дамуының,  өзін-өзі  жүзеге  асыруының  танымдық,  әлеуметтік 
мотивациясын қалыптастыру; 
- ойын мінез-құлқының дамуы, кез-келген өмір жағдайында құрдастармен 
және ересектермен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі; 
-  баланың  табиғи  психомоторлық  қабілеттерін  дамыту,  оның  денесінің 
қоршаған  әлеммен  үйлесімділік  сезіміне  ие  болуы,  дене  қозғалыстарының 
еркіндігі мен мәнерлілігін дамыту; 
-  тыныс  алу  және  сөйлеу  аппаратының  еркіндігі,  артикуляцияны  дұрыс 
меңгеру, айқын дикция, түрлі интонация, сөйлеу логикасы және орфоэпиясы. 
- эстетикалық сезімін дамыту; 
-  кез-келген  жағдайға  шығармашылық  тұрғыда  қарым-қатынас  жасау 
қабілетін қалыптастыру; 
- белсенділігі төмен балаларды үдеріске қатыстыру, оларға ұялшақтық пен 
ыңғайсыздықты жеңуге көмектесу. 
Педагогикалық  үдерістің  өнімділігі  факторларға  байланысты  болады.  Біз 
зерттеуімізде  ерте  даму  студиясының  жағдайында  балалар  мен  ата-аналардың 
бірлескен  іс-әрекетін  ұйымдастыру  кезінде  екі  негізгі  факторлардың  өзара 
әрекеттесуіне сүйенеміз: әлеуметтік-педагогикалық және ұйымдастырушылық. 
Жеке  даму  факторларының  арасында  толық  негізде  ең  маңыздысы 
әлеуметтік-педагогикалық  болып  есептеледі.  Бала  тәрбиесі  отбасынан 
басталады. Отбасында балалар бастапқы ақпарат алады және имитация арқылы 

79 
 
өмір  тәжірибесін  жинақтаудың  алғашқы  қадамдарын  жасайды.Ерте  балалық 
кезеңде  мәдени  сәйкестендіру  негіздері  қаланды.Мектепке  дейінгі  жастағы 
балалардың жеке дамуына ықпал ететін әлеуметтік-педагогикалық факторларға 
мыналар жатады: біріншіден, әлеуметтік жағдай; екіншіден, шығармашылық іс-
әркеттің  алуан  түрлерінде  балалардың  өзін-өзі  тануына  деген  ұмтылыс 
жағдайларын  жасау;  үшіншіден,  мектепке  дейінгі  жастағы  балалардың  жүйелі 
шығармашылық  іс-әрекеті  және  тәрбиешілер  мен  ата-аналардың  осы  мәселеге 
психологиялық-педагогикалық  дайындығы.Танымдық  белсенділікті  дамытуға 
әсер  ететін  факторлардың  қатарына  қазақ  халық  шығармашылығы  құралдары 
арқылы баланың сенсорлық тәжірибесін кеңейту, сыртқы ортаны ұйымдастыру, 
ересектер  ортасымен  байланыс  жасау;  ересек  ортада  балаға  үлгі-өнеге  болуы, 
жеке  қабілеттерге  бағдар  беру  жатады.Заттық-кеңістіктік  орта  –  бұл  баланың 
психикалық  қалыптасу  үдерісіне,  соның  ішінде  интегралдық  жеке  меншік 
ретінде  танымдық  белсенділік  дамуына  белсенді  ықпал  ететін  тиімді  тәрбие 
беру  құралы.Баланы  дамыту  үдерісі  және  оны  жасайтын  жасанды  орта  үнемі 
өзара әрекеттесуде болады.Объективті дамушы орта мектепке дейінгі жастағы 
балалардың ойын-сауық орталығының басты түрі болып табылады. 
Сабақты  өткізу  кезінде  ересек  педагогтың  немесе  ата-ананың  назары 
баланың  қызығушылықтары  мен  жеңілдіктеріне  бағытталу  керек.Әлеуметтік-
педагогикалық  факторлар  баланың  танымдық  белсенділігін    дамыту  үшін 
қажетті жағдайларды жасауды қамтиды.Бұл жағдайлар қоршаған орта, отбасы, 
балалармен жұмыс істейтін адамдар болып табылады. 
Біз ұйымдастырушылық факторларға мыналарды жатқызамыз: 
- баланың, тәрбиешілердің және ата-аналардың өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінің 
қозғаушы  күші  ретінде  әрекет  етуші,  субъективті  дамушы  ортаны 
ұйымдастырудағы қазіргі заманғы тиімді әдістерді; 
-  педагогтар  мен  ата-аналар  арасындағы  проблеманың  мәнін  түсіну,  жас 
балаларда танымдық белсенділік алғышарттарын тиімді дамытудың формалары 
мен әдістері негізінде бірыңғай құнды-семантикалық ынтымақтастық жасау; 
- 
ерте жастағы  балалардың ересектермен және құрдастарымен  қарым-
қатынасы үшін баланың адамгершілік дамуының аспектісі және жеке тұлғаның 
танымдық  белсенділігінің  дамуы  тұрғысынан  коммуникативтік  және 
интерактивті негіз құру; 
-  шығармашылық  іс-әрекеттің  құралдар  мен  әдістерін  жүйелеу,  оларды 
балалардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне сәйкес бөлу. 
Ата-аналар  мен  балалар  арасындағы  педагогикалық  өзара  әрекеттесу 
жағдайында ерте жастағы тұлғаның дамуы күрделі үдеріс болып табылады.Ол 
педагогикалық 
принциптердің 
жиынтығы 
негізінде 
жұмыс 
істейді.Педагогикалық үдерістің принциптері – оқыту мен тәрбиелеудің негізгі 
талаптарының белгілі бір жүйесі, оның орындалуы тұлғаны қалыптастыру және 
дамыту мәселелерін шешудің қажетті тиімділігін қамтамасыз етеді. 
Ата-аналар  мен  балалар  арасындағы  педагогикалық  өзара  әрекеттесу 
жағдайында  ерте  жастағы  тұлғаны  дамытудың  негізгі  принциптері  ретінде 
мыналарды  санауға  болады:  мәденисәйкестілік;  жүйелілік  және  дәйектілік; 

80 
 
циклдік;  оқу-тәрбие  үдерісн  оңтайландыру  және  ізгілендіру;  дамудың 
шығармашылық сипаты; табиғилық сипаты. 
Бұл модель мәденисәйкестілік принципіне негізделген.Бұған білім берудегі 
ұлттық құндылықтар мен дәстүрлерді есепке алу, баланың рухани, моральдық 
және  эмоционалды  тәрбиесінің  жетіспеушілігі  жатады.Сонымен  қатар,  білім 
беру  баланы  адамның  мәдениетінің  негізгі  компоненттерімен  (түсінік,  білім, 
мораль, өнер) таныстыру үдерісі ретінде қарастырылады. 
Жүйелілік  пен  дәйектілік  принципі  бұрын  алынған  білім  мен  дағдыларды 
нығайтуға,  сондай-ақ  «қарапайымнан  күрделіге  дейін»,  «жақыннан  алысқа 
дейін»,  «жақсы  танымалыдан  аз  танымалыға  және  белгісізге»  логикасында 
балаларды жүйелі түрде дамытуға бағытталған. 
Бұл  принцип  белгілі  бір  тәртіпте,  қатаң  жүйеде  білімді  меңгеруді  және 
игеруді көздейді.Бұл мазмұнға да, оқу үрдісіне де қатысты. 
Циклділік  қағидаты  белгілі  бір  білім  беру  іс-шараларының  жиынтығына, 
сондай-ақ  бағдарламаның  мазмұнын  біртіндеп  күрделендірумен  және  жас 
бойынша кеңейтуге байланысты құруға немесе түзетуге негізделеді. 
Бұл  қағиданың  болуы  педагогикалық  үдерістің  нақтылығын  жасауға 
мүмкіндік береді, содан кейін іс-шараларды циклі балалар мен ата-аналар өзін-
өзі  ұйымдастыру  үдерісінде  ұстанатын  дәстүр  мен  белгілі  бір  сызба  ретінде 
қабылдана бастайды. 
Оқыту мен тәрбиелеу үдерісін оңтайландыру мен ізгілендіру қағидаты оны 
жүзеге асырудың әдіснамасын таңдауды білдіреді, ол барынша аз уақытты және 
күш-жігерді  жұмсауға,  сондай-ақ  ең  көп  нәтиже  алуға  мүмкіндік 
береді.Оңтайландыру – ықтимал нұсқалар жиынтығындағы үздік оқу әдісі. 
Дамудың  шығармашылық  сипаты қағидаты  баланы  мәдениетпен  меңгеру 
үдерісіне негізделген.Бұл жағдайда бала тек білім мен тәжірибе алмайды, бірақ 
ол  оны  жасай  алады.Танымал  отандық  психолог  В.В.Давыдов  «үш  П-ның»  -
ұқсату,  қайталану,  мойынсұну  –  «білім  беру  саласындағы  ынтымақтастықты 
қалыптастыру  және  онымен  байланысты  әлеуметтiк-психологиялық  өзара 
әрекеттесу  нормалары  бойынша  балаларды  игеруге»  байланысты  білім  беруді 
дамытуда жоғары дәрежеде билік ете алмайды деп атап көрсетеді. 
Табиғилық  сипаты  принципі  –  мұғалімнің  туа  біткен  инстинкттерге  және 
қоршаған  ортаға  әсеріне  негізделген  баланың  жеке  қабілеттері  мен 
сипаттамаларын  қалыптастыруға  бағытталған  бағыты.Бұл  принцип  баланың 
табиғи  ерекшеліктерін  ескереді, ол  баланың  жеке қасиеттерін  ескеріп,  сыртқы 
әлеммен  үйлесімділікке,  мінез-құлықтың  тиісті  желісін  таңдауға,  өз 
құндылықтарына және мұраттарына сүйенуге мүмкіндік береді. 
Ұйымдастыру-мазмұндық 
блокта 
ата-аналар 
мен 
балалардың 
педагогикалық  өзара  әрекеттесу  жағдайында  ерте  жастағы  баланың  жеке 
тұлғасын  дамыту  жөніндегі  жұмысты  ұйымдастырудың  құралдары,  мазмұны, 
нысандары мен әдістеріне ерекше көңіл бөлінеді. 
Педагогикалық іс-әрекеттегі құралдардың ішінде біз көрнекі сөзді, көрнекі 
құралдарды, 
техникалық 
құралдарды, 
шығармашылық 
көркемөнерді 
қолданамыз.Әлеуметтік  және  мәдени  іс-әрекет  құралдары  -  бұл  мәдени  және 

81 
 
бос  уақытты  өткізу  жүйесіне  кіретін  адамдардың  санасына  және  сезіміне 
идеологиялық және эмоционалдық әсер ететін «құралдар жиынтығы». 
Баланы  мәдени-сауықтыру  іс-шаралар  жүйесімен  қоса,  шығармашылық 
қызметпен байланыстыру арқылы біз оның білімін толықтыруға,  көзқарастары 
мен сенімдерін қалыптастыруға ұмтыламыз. 
Бұған көрнекі сөз, баспасөз, радио, теледидар, музыка, бейнелеу өнері, би 
және пантомима, кино және фотосурет, әдебиет пен спорт, табиғатпен қарым-
қатынас  жасау  және  айналадағы  адамдармен  қарым-қатынас  арқылы  қол 
жеткізіледі.Педагогикалық  ықпал  ету  құралдары  –  бұл  мақсатқа  қол  жеткізу 
үшін әлеуметтік-мәдени іс-шаралардың менеджері пайдаланатын материалдық, 
эмоционалды,  интеллектуалдық  және  басқа  жағдайлардың  үйлесімі.  Құралдар 
өздігінен, өз жолымен іс-әрекет тәсілі бола алмайды, олар белгілі бір мақсатқа 
қол жеткізу үшін қолданған кезде ғана болады. 
Педагогикалық іс-әрекеттің құралы рухани және материалдық іс-әрекеттер, 
мәдени  ортаны  қалыптастыру,  адамдардың  санасына,  сезіміне  және  мінез-
құлқына идеологиялық және эмоционалдық әсер ету, оларды мәдениет әлеміне 
тарту,  құндылықтарды  құру,  дамыту,  сақтау,  тарату  және  одан  әрі  жетілдіру 
процесінде  рухани  және  материалдық  іс-әрекеттердің  көздері  мен  құралдары 
болып табылады. 
Педагогикалық әдістер – педагогикалық әсер ету тәсілі.Әлеуметтік-мәдени 
іс-әрекеттің  әдістері  –  ақпараттық-идеологиялық  және  эмоциялық  әсер  ету 
жүйесі;  білім  беру,  тәрбиелеу  және  басқа  да  мәдени  мақсаттағы  арнайы 
міндеттерді  шешуге  бағытталған  әлеуметтік  және  мәдени  іс-шаралардың 
ұйымдастырушылары  мен  қатысушыларының  бірлескен  іс-қимыл  тәсілдерінің 
үйлесуі.Педагогикалық іс-әрекеттің әдістері мынадай түрде жіктелуі мүмкін: 
1.  Ақпарат  және  білім  беру  әдістері:  презентация;  түсіндіру;  түсініктеме; 
қорыту; демонстрация; жаттығу. 
Оқу әдістері: сендіру; мысалы: мадақтау; кінәлау; ұсыныс; талап. 
3.  Қоғамдық-мәдени  іс-әрекетті  ынталандыруды  ұйымдастырушылық  әдістері: 
жарыс; ойын; сайыс. 
4.  Объектіні  социологиялық  зерттеу  әдісі:  байқау;  сұрақ  қою;  сұхбат: 
құжаттарды зерттеу, эксперимент. 
Барлық  әдістемелік  топтар  пәннің  педагогикалық  үдерісінде  нысанның 
нысанға  бағытталған  және  жанама  әсер  ету  әдісі  ретінде  пайдаланылады; 
сонымен  бірге  педагогикалық  жүйеде  кері  байланыс  орнату  кезінде  (нысаннан 
тақырыпқа  дейін)  осы  әдістер  қолданылады.Құралдар  мен  әдістерді  таңдау 
педагогикалық  ықпалдың  түрін  дамытуға  әсер  етеді.Ата-аналардың  және 
балалардың  педагогикалық  өзара  әрекеттесу  жағдайында  ерте  жастағы  баланы 
жеке  тұлға  ретінде  дамыту  жөніндегі  жұмысты  ұйымдастыру  формасының 
ерекше  маңызы  бар.  Педагогикалық  іс-әрекет  түрінің  жалпы  мағынасында 
әлеуметтік  шындықты  көрсету  жолдарын  және  оның  әлеуметтік-мәдени  іс-
әрекеттерге  қатысуы  арқылы  әсер  етуін  түсіндіреді.Пішін  –  бұл  мазмұнның 
сыртқы көрінісі, оның құрылымы.Форманың екі нұсқасы бар. Форма мазмұнды 
ұйымдастыру, семантикалық, көркем шығармашылық шешімді құру идеясы мен 

82 
 
идеяның іске асу тәсілі ретінде (тақырыптық кеш, театрлық байқау, мереке және 
т.б.) және форма арнайы демалыс құрылымында, бос уақытты бірлесе отырып, 
демалыс  тобында  адамдарды  ұйымдастыру  ретінде.Педагогикалық  іс-әрекеттің 
нысандары  өзара  әрекеттесуге  қатысатын  қатысушылар  санына  байланысты 
және бастапқы объектісі ретінде, аудиторияның біртектілігі деңгейінде (бірқатар 
сипаттамалар  бойынша)  ерекшеленеді;  ұзақ  уақыт  бойы  тұрақты  адамдарды 
ұйымдастыратын  арнайы  демалыс  құрылымының  болуы  немесе  болмауы.Бұл 
жерде  форманың  негізгі  түрлері:  бұқаралық,  топтық,  жеке.  Осылайша,  форма 
педагогикалық  іс-әрекеттің  нысандарында,  баланы  ерте  дамыту  орталығы 
жағдайында  балалармен жұмыс істеуге арналған арнайы ақпараттық-білім беру 
және тәрбие беру қызметі болып табылады. 
Ата-аналар  мен  балалар  арасындағы  педагогикалық  өзара  әрекеттесу 
жағдайында  ерте  жастағы  баланың  қазақ  халық  шығармашылығы 
құралдарымен    жұмысты  ұйымдастыру  үдерісінің  мазмұны  келесідей  жолмен 
жүзеге  асырылатын  дамыған  бағдарлама  негізінде  құрылады:  ата-аналарды 
педагогикалық  үдеріске  тарту;  оқу  орнының  іс-әрекетін  ұйымдастыруда  ата-
аналардың  қатысуын  кеңейту;  ата-аналар  үшін  ыңғайлы  уақытта  оларды 
сабақта 
қатыстыру; 
педагогтардың, 
ата-аналардың, 
балалардың 
өз 
шығармашылықтарын жүзеге асыру үшін жағдай жасау; ата-аналарға баланың 
тәрбиесі  мен  дамуы  жағдайымен  танысуға  мүмкіндік  беретін  ақпараттық-
педагогикалық  материалдарды,  балалар  шығармашылығының  көрмелерін 
қамтамасыз  ету  және  дамыту.  Ерте  жастағы  балалардың  интеллектуалды 
шығармашылығы үшін жеке дамуын және алғышарттарды қалыптастыру – бұл 
басқарылатын үдеріс. Сондықтан, осы педагогикалық үдерісті басқару үшін біз 
үш  кезеңді  бөліп  аламыз:  мақсаттық,  мазмұндық-іс-әрекеттік,  аналитикалық-
түзетушілік. 
1. Бірінші  - мақсаттық кезеңі. Бұл кезеңнің негізгі мазмұны ерте жастағы 
балалардың танымдық  алғышарттарын дамытуды талдау болды. Осы мақсатта 
біз  өлшемдер  мен  әдістерді  анықтадық,  ерте  жастағы  балалардың  танымдық 
белсенділігінің 
алғышарттарын 
қалыптастырдық. 
Мақсатты 
белгілеу 
эксперименталды  жұмыстың  мақсатын,  оның  міндеттері  мен  сатыларын 
қалыптастыруды, 
түсінуді; 
педагогикалық 
үдерістің 
қатысушыларын 
ұйымдастыру  мен  үйлестіруді  жетілдіру  мақсатында  педагогикалық  әсерді 
жоспарлауды қамтиды. 
2. Екінші басқарудың мазмұндық-іс-әрекеттік кезеңі мыналарды қамтиды: 
балаларды ерте дамыту орталығы жағдайында педагогтар мен балалардың, ата-
аналардың 
бірлескен 
шығармашылық 
белсенділігін 
ұйымдастыру 
бағдарламасының  мазмұнын  енгізу;  педагогикалық  үдерісті  басқару;  «Сәби 
танымы»  бағдарламасын  меңгеру  барысында  педагогикалық  үдеріске 
қатысушылар арасындағы түзету және өзара түзету; балалар мен ата-аналардың 
шығармашылық  іс-әрекетінде  белсенді  жұмыс  жасау  –  бұл  үлгінің  мазмұнын 
жүзеге асыру. 
3.  Үшінші  кезең  –  танымдық    алғышарттарды    қалыптастыруда  ерте 
жастағы балалардың  шығармашылығын,  педагогикалық үдерістің  нәтижелерін 

83 
 
диагностикалауға  және  талдауға,  нәтижелерді  мақсатқа  сәйкестендіруге  және 
ерте  даму  студиясының  жағдайында  балалар  мен  ата-аналардың  бірлескен 
шығармашылық белсенділігін ұйымдастырудың педагогикалық моделін тиімді 
іске асыру мақсатында қажетті түзету шараларын анықтауға арналған. 
Осылайша,  барлық  үш  кезең  ерте  жастағы  балаларда  танымдық 
белсенділікке  қажетті  алғышарттар  жасауға  бағытталған  жабық  циклді 
құрайды. 
Келесі  функционалды  блок.  Онда  мынандай  функцияларды  бөліп 
қараймыз:  дамытушы;  коммуникативті;  әлеуметтік-мәдени;  тәрбиелеу;  оқыту; 
шығармашылық-қайта өңдеу функциясы. 
Дамытушы  функция  ойынның  іс-әрекетінің  шартты  нормативтік 
деректермен  (белгілі  бір  жастағы)  ара-қатынасын  қамтамасыз  етеді.  Ол 
ауытқуларды анықтауға және позитивті өзгерістерді енгізу үшін педагогикалық 
шаралардың жоспарын құруға көмектеседі, жеке құрылымға және баланың іс-
әрекеттеріне  толықтырулар  енгізеді.  Бұл  функция  психикалық  процестер  мен 
жеке  қасиеттердің  қалыптасуына  және  дамуына  ықпал  етеді.  Бұдан  басқа, 
педагогтардың,  балалардың  және  ата-аналардың  бірлескен  шығармашылық 
белсенділігі  барысында  тірбиелеуден  өзін-өзі  тәрбиелеуге  көшу,  өз  еркімен 
жұмыс істеу және оң қасиеттерді қалыптастыруды жолға қояды. 
Коммуникативті  функция.  Балаларды  ерте  дамыту  орталығында 
жағдайында педагогтар, балалар мен ата-аналардың бірлескен шығармашылық 
белсенділігін ұйымдастыруда педагогтар мен балалар арасындағы, балалардың 
өз  арасындағы  өзара  байланыс  орнатуға  мүмкіндік  береді.  Балаларды  ерте 
дамыту  орталығында  оқу  барысындағы  толыққанды  қарым-қатынас 
балалардың  дағдыларын  дамытуға  және  өзара  әлеуметтік  әрекеттесуге 
көмектеседі. Олар рөлдік ойындарды ойнау, өзінің мінез-құлқын әріптестерінің 
мінез-құлқына бейімдеу, қайырымдылық таныту, мінез-құлықтағы альтруисттік 
үрдістерге,  агрессиялық  элементтерді,  әділетсіздікті,  өркөкіректі  айыптау 
қабілетіне ие болады. Қарым-қатынас кезінде туыстарына, жақындарына, өнер 
туындыларының  қаһармандықтарына  (эмоциялық  көңіл-күйге  жауап  беру, 
эмпатияны  көрсету,  құмарта  білу  және  жайлылық  білдіру  мүмкіндігі) 
жанашырлық сезімі дамиды. 
Әлеуметтік-мәдени  функция.  Педагогтар,  балалар  мен  ата-аналардың 
бірлескен  шығармашылық  белсенділігі  барысында  баланың  өзін-өзі  көрсету 
қажеттілігін қанағаттандыру ғана емес, әлеуметтік тәжірибе де байытылды. 
Тәрбиелеу  функция.  Педагогтар,  балалар  мен  ата-аналардың  бірлескен 
шығармашылық  белсенділігін  ұйымдастыру  адамның  белгілі  бір  қасиеттерін, 
ерекшеліктерін және қарым-қатынастарын қалыптастыруға ықпал етеді. 
Педагогтар,  балалар  мен  ата-аналардың  бірлескен  шығармашылық  іс-
әрекетінің оқыту функциясы білімді, дағдыларды, танымдық және тәжірибелік 
іс-әрекетті  дамытуға  ықпал  етеді.  Бірлескен  шығармашылық  әрекеттер  жасау 
барысында  бала  әлемді  толық  және  терең  таниды,  мысалы,  балада  өзінің 
тікелей тәжірибесінде кездеспеген таныс емес құбылыстар туралы түсінік пайда 
болады, оны бала ата-аналарымен қарым-қатынас кезінде игереді. 

84 
 
Шығармашылық-қайта  өңдеу  функция  белгілі  бір  жайлылықты,  қолайлы 
атмосфераны,  рухани  қуанышты,  көңіл  көтеруді  құрумен  байланысты, 
жағымды эмоцияларды ынталандыруға, жағымсыз ойлар мен көңілсіз ойлардан 
алшақтауға, бұл қызметке қызығушылықты арттыруға мүмкіндік береді. 
Педагогикалық  әдебиетте  үдерістің  тиімділігі  үшін  өлшемдерді 
анықтағанда,  тәсілдерді  белгілеу,  белгілі  бір  сатылардың  дәйектілігі,  даму 
кезеңдері  жиі  пайдаланылады.  Біздің  зерттеуімізде  құштарлық  белсенділік, 
талпынысты  белсенділік,  саналы  белсенділік  деңгейлерге  бөлінеді.  Бұл 
деңгейлерді  сандық  және  сапалық  көрсеткіштермен  сипаттауға  болады.  Бұл 
жағдайда  өлшемдер  кез-келген  педагогикалық  құбылыстың  қалыптасуын, 
дамуын төменгі деңгейден барынша жоғары, барынша күрделірек кезеңге өтуді 
қарастырылады. 
Біз  модельде  ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін    қазақ 
халық шығармашылығы өлшемдері мен тиісті көрсеткіштерін ұсындық. 
Қажеттілік-құштар  болу  өлшемі:  Қазақ  халық  шығармашылығына 
тұрақты  қызығушылық.  Көрсеткіштері:  Қазақ  халық  шығармашылығы 
құралдарына  қызыға  қарауы,  ұнатуы,  қабылдауы.  Деңгейі:  құштарлық 
белсенділік 
Байқап-білу  өлшемі:Қазақ  халық  шығармашылығын  танып-білуге 
эмоционалдық 
жағымды 
қатынасы. 
Көрсеткіштері: 
Қазақ 
халық 
шығармашылығы  түрлерін  білуге  ұмтылысы,  сөздік  қорының  кеңеюі, 
ойындарға  қатысуы,  әуыз  әдебиеті  түрлерін,  би  қимылдарын  қайталауға 
қызығушылығы,  музыканы  тыңдауға  зейін  қоюы,    туындайтын  кедергілерді 
еңсеруге деген нақты ұмтылыс. Деңгейі: талпынысты белсенділік.  
Үйреніп-жасау  өлшемі:    Қазақ  халық  шығармашылығы  түрлерін  білуге, 
үйренуге,  жасауға  ерік-жігерінің  болуы,  оны  іс-әрекетте  көрсетуі. 
Көрсеткіштері:  Ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жатқа  айтуы,  өздігінен  қайталауы, 
құрақ  қию,  кесте  жапсыру  әрекеттерін  өздігінен  орындауы,  білуге  деген 
қажеттілігінің  артуы,  қиялдау,  түсініп-ұғыну,  ойлау  әрекеттерін  көрсете  алуы.  
Деңгейі:саналы    белсенділік.Сонымен  бірізді  әрекеттер  қатарын  көбейту 
(сюжеттік  ойынның  басталуы);  тапсырманы  қабылдау,  сөйлеу  нұсқаулығын 
түсіну,  ересек адаммен ынтымақтастық  (ойнау)  тілегі; іс жүзінде  әрекеттердің 
орындалуына  назар  аудару  қабілеті.  Бұрын  баланың  тәжірибесінде  кездескен 
қысқа  көлемді  әңгімелердің  оқиғасын  (еш  заттың  көмегінсіз)  түсіну,  өз 
сөздерінде көпсөзді сөйлемдерді қолдану (үш сөзден көп).Қарапайым сюжеттік 
конструкцияларды  орындау,  олардың  мақсатын  түсіндіру  мүмкіндігі.Ересек 
адамдардың 
нұсқауларына 
сәйкес 
қарапайым 
қимылдарды 
орындау.Эмоционалды  жағдайды  түсіну  және  атау;  эмоционалды  күйлердің 
графикалық бейнесін қабылдау. Нәтижені біз жеке тұлғалық дамыту және ерте 
жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  дамыту  алғышарттарын  дамыту 
ретінде  анықтадық.Біздің  зерттеу  жұмысымыз  көрсеткендей,  балалрды  ерте 
дамыту  орталығында  балалар  мен  ата-аналардың  бірлескен  шығармашылық 
белсенділігін  ұйымдастырудың  құрылымдық  және  функционалдық  моделі 
ұйымдастырушылық-педагогикалық шарттарға сай болғанда ғана табысты іске 

85 
 
асуы мүмкін.Белсенді психологиялық ықпал ету қабілеті – жеке қасиеттер мен 
қалыптасқан  жағдайға  байланысты  адамдарға  әсер  ету  құралдарының  алуан 
алуандағы [197]. 
Ерте 
жастағы 
баланың 
танымдық 
белсенділігін 
қазақ 
халық 
шығармашылығы 
құралдарымен 
дамытудың 
ұйымдастырушылық-
педагогикалық шарттары тұрғысынан   дамытушылық, мәдени-танымдық білім 
беру ортасын құру;  баланың жеке білім беру траекториясын жүзеге асыру; ана 
мен  баланың  шығармашылық  өзара  әрекеттестігі  мен  өзара  байланысы; 
педагог-бала-ата-анааның  шығармашылық  өзара  әрекеттестігі  мен  өзара 
байланысы. 
Ерте  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  қазақ  халық 
шығармашылығы  құралдарымен  дамытудың  моделін  аталған  педагогикалық 
шарттар негізінде тәжірибеде жүзеге асыру барысында «Сәби танымы» кешенді 
(педагогтарға,  балаларға,  ата-аналарға  арналған  бағытты  қамтмитын)  
бағдарламасының  мазмұны  жасалды.  Және  оның  аталған  дамуды  іске 
асырудағы  тиімділігі  тәжірибелік-эксперимент  жүзінде  тексерілді.  Ол  туралы 
келесі екінші тарауда баяндалады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

86 
 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: