Ќызылорда облысындаєы
жүктеу/скачать 2,27 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абылтайқұдық
- Ақарық
- Аққорғанболтық
- Ақшолақ
- Алтықұлаш
- Ахмет
- Байболат
- Балапан
- Басықара
- Бекей
- Белқұрал
- Бисембай
- Боздақ
- Бозымбай
- Босағым
- Бөшібай
- Далдабай
- Егізқара
- Ершебай
- Жалғызқұм
- Жаңадария
- Жаңақоныс
- Кеңгішқұдық
- Кішкене ойлар
- Күштоқы
- Қарабөгет
- Қаракөз
- Қарғалық
| ЖАЛАҒАШ АУДАНЫ БОЙЫНША
Жалағаш ауданы – облыстың орталық бөлігіндегі әкімшілік бөлініс. 1934 жылы құрылған. Ауданның жалпы жер көлемі - 27 мың 156 шаршы километр немесе 28847789 гектар. Аудан жеріндегі 17 елді мекен 11 ауылдық округ пен 1 кенттік округке біріктірілген. Аудан бойынша – 41698 тұрғын тұрады. Оның 41565-і қазақ, 85-і орыс, 172-сі кәріс, қалғаны басқа ұлт өкілдері. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы шақырымға шаққанда 1,8 адамнан келеді. Аудан орталығы – Жалағаш кенті. Жалағаш кенті облыс орталығы Қызылорда қаласының батысында 75 шақырымдай, Сырдария өзенінен 4-5 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Аудан батысында Қармақшы, шығысында Сырдария аудандарымен шектеседі. Теріскейде Қарағанды /Жезқазған, Жезді) облысы, түстікте Өзбекстан Республикасы жатыр. Жалағаш ауданының жері, негізінен, жазық. Солтүстік тақыр (Дариялықтақыр жазығы), сор, сортаң, Сыр бойындағы жері шалғынды-батпақты, оңтүстікке қарай (Қызылқұм) құмды келеді. Ең биік жері – ауданның солтүстігінде орналасқан Егізқара тауы (288 м). Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, аңызақ. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері – 100-150 мм. Аудан жерімен Сырдария және оның тармақтары Жаңадария, Қараөзек ағып өтеді. Бақаш, Шеңгелдікөл, Сарыкөл, Қаракөл, т.б. көлдер бар. Аудан жерімен Ташкент – Орынбор темір жолы (ұзындығы – 40 шақырым) және мемлекеттік маңызы бар автомобиль жолдары өтеді. Автомобиль жолдарының ұзындығы – 279 шақырым, оның ішінде республикалық маңызы бар жолдың ұзындығы – 135 шақырым. Жалағаш ауданында тарихи және мәдени ескерткіш орындары көптеп кездеседі. Олар - «Сары асар», «Қараасар», «Орқала», «Жаңақала», «Құмқала», т.б. Аудан бойынша 58 тарихи-мәдени ескерткіштер мемлекеттік есепке алынған. Аталған ескерткіштердің көпшілігі Сырдарияның бұрынғы арналары Іңкәрдария, Жаңадария және Қуаңдария бойында орналасқан. Түрлі дәрежедегі тарих және мәдениет ескерткіштерінің ішіндегі бірегейі - ортағасырлық Жент қаласы. Кезінде өте көрікті елді мекен, мәдениет орталығы болған. Жалағаш топырағында туып-өскен тарихи тұлғалар шыққан. Келмембет, Сәрке, Бұқарбай, Бәйтік, Тоғанас батырлар ел қорғаны болса, қазақ әдебиетінде Нысанбай ақынның орны ерекше. Сонымен қатар есте жоқ ескі замандардан аты жеткен Көктонды, Баба-Ғайып әулиелер, бабаларымыз Сырман қожа, Түмен, Мәмбет әулиелер, Мырзабай, Дәулетназар, Тоқсанбай, Шаймағамбет ахун, Беркімбай қалпе өмір сүрген, әруақ қонған киелі өлке. Абылтайқұдық – құдық. Арал Қарақұмының оңтүстік-шығысында, Тұран ойпатының шығыс бөлігінде. «Абылтайдың құдығы» мәніндегі атау. Айдар – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Ақарық – ауыл. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 30 км жерде, Жаңадария өзенінің аңғарында. Аққолқа – елді мекен атауы, Жаңадария ауылдық округіне қарайды. Жаңадария ауылының оңтүстік-батыс жағында 48 шақырым жерде орналасқан. Іргесі 1968 жылы құрылған. Елді мекенде бастауыш мектеп, медпункт, дүкен, кітапхана ашылған. Кейіннен 8 жылдық мектеп болды. Мектеп жанынан малшы балаларына арнап 25 балаға интернат ашылды. Бұл кейіннен орта мектеп болды. Аққорғанболтық – төбе. Арал Қарақұмының оңтүстік-шығысында, Байқоңыр қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 134 км жерде. Абс. биіктігі – 211 м. Аққұдық – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Аққұм – ауыл, округ орталығы. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 30 км жерде. Ақ және құм сөздерінің бірігуінен жасалған. Құмның ақ шағыл түсіне байланысты аталса керек. Аққыр – ауыл, округ орталығы. Жалағаш кентінен оңтүстік-батысқа қарай 70 км жерде, сексеуіл, селеу, жыңғыл, жантақ өскен шөлді белдемде орналасқан. Іргесі 1964 жылы қаракөл қой кеңшары ретінде қаланды. Ауыл бұрын Көкшоқы деп аталған. «Ақ отты қыр» мәніндегі атау. Ақдала атауымен мәндес. Ақсу – ауыл, округ орталығы. Жалағаш кентінен 4 км жерде, Сырдария өзенінің оң жағалауына орналасқан. 1950-60 жылдары Сталин, 1979-96 жылдары күріш өсіретін өзімен аттас кеңшардың орталығы болып келді. 1999 жылға дейін ауыл 22-партсъезд деп аталған. Ақшал – ауыл. Жосалы кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 34,5 км жерде, Дариялық жазығының батыс бөлігінде. Сырт тұлғасына қарағанда кісі атынан қойылған жер аты деп те қарауға болады. Бірақ құрамында шал (чал) сөздері бар топонимдер басқа да облыстарда кездеседі. Э.Мурзаевтың пікірінше, «чал әзербайжан диалектісінде «тастақ жер», көне түркі тілінде – «жота, қырат» мағыналарын береді. Яғни, ақ тасты қырат, жота» мәніндегі атау болуы да мүмкін. Ақшолақ – канал. Жалағаш ауылының оңтүстігінде, Сырдария өзеннің бойында. Кісі есімінен қойылған атау. Аламесек – ауыл орны. Жалағаш кентінен 45 км қашықтықта, Аламесек көлінің жағасында орналасқан. Іргесі 19-ғасырдың аяқ кезінде қаланып, 1928-1930 жылдары аудан орталығы болды. Жері құнарлы, шөбі шүйгін, балық, аң құсы мол болғандықтан бұл аймақтың халқы ашаршылыққа ұрынбаған. Шымбай, Төрткүл, Қазалы уездерінің саудагерлері Аламесекте сауда жәрмеңкелерін өткізіп, «Жаңа базар» аталып кеткен. 1900 жылдары Аламесекте 220 үйдей қазақ, 50-60 үй өзбек, 20-30 үй ноғай тұрған. 2 сыныптық орыс-қазақ түземдік мектебі (1898 ж), кірпіш зауыты (1903 ж), қасапхана жұмыс істеді. 1925 жылы Аламесек болысына 44 ауылдық кеңес қарады. Аламесек көліне құятын сулар бөгеліп, көл табаны құрғаған соң, Аламесектен ел еріксіз көшіп кетті. Аламасақ (өсімдік) сөзінің бұрмаланған тұлғасы болса керек. Аламесек – ауыл, ауылдық округ орталығы. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 40 км жерде, Алама есек көлінің жағасында орналасқан. Іргесі 19-ғасырдың соңында қаланған. 1928-30 жылдары аудан орталығы болды. 1996 жылға дейін күріш өсіретін «Ақарық» кеңшарының орталығы болып келді. Ауылда 1902 жылы алты болысты қамтитын алғашқы мектеп (қазіргі №124 мектеп) ашылған. Алтықұлаш – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Атау құдық тереңдігін білдіруге орай қалыптасқан. Алтынқатын – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Ахмет – ауыл орны. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 5 км жерде. Кісі есімінен қойылған атау. Әли – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Әлментай шоқысы – жер атауы. Қарақұм көтерілісінің (1930- 31) бас мергені Әлментайдың атымен аталған. Ертеде жалағаштықтардың (табын тайпасының) Қарақұм көш жолындағы жайылым да Әлментай шоқысы деп аталған. Байболат – құдық. Дариялық жазығының солтүстік-батыс бөлігінде. Тереңдігі – 4 м, шығымы – 1000 л/с. Кісі есімінен қойылған атау. Байсиық – төбе. Арал Қарақұмының оңтүстік-шығысында, Байқоңыр қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 112 км жерде. Абс. биіктігі – 201 м. Ру атынан қойылған атау. Балапан – төбе. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Абс. биіктігі – 157 м. Ру атынан не кісі атынан қойылған атау. Балғынбай – төбе. Дариялық жазығының солтүстік-батыс бөлігінде. Абс. биіктігі – 160 м. Кісі есімінен қойылған атау. Басықара – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Тереңдігі – 20 м, шығымы – 800 л/с. Бегінкөл – көл. Дариялық жазығының оңтүстік-батыс бөлігінде, Сырдария өзенінің аңғарында. Кісі есімінен қойылған атау. Бекей – ауыл. Жалағаш кентінен оңтүстік-батысқа қарай 120 км жерде, Жаңадария өзенінің жағасында. Кісі есімінен қойылған атау. Бел – құдық. Сырдария өзенінің аңғарында, Тұран ойпатының шығыс бөлігінде. «Бел етегіндегі құдық» мәніндегі атау. Белқұрал – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Бесмола – көл. Жалағаш кентінен оңтүстік-батысқа қарай 34,5 км жерде, Сырдария өзенінің аңғарында. Көл жағалауында бес моланың кездесуіне қарай қалыптасқан атау болса керек. Бестам – елді мекен атауы. Жаңадария ауылының батыс жағында 9 шақырым жерде орналасқан. Жаңадария өзенінің бойында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Іргесі 1968 жылы құрылған. Бестам мал бордақылау фермасының орталығы болған. Бисембай – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Боза – ауыл орны. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 5,5 км жерде. Ру атынан қойылған атау. Боздақ – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Бозтай – ауыл орны. Жалағаш кентінен шығысқа қарай 8 км жерде. Кісі есімінен қойылған атау. Бозымбай – төбе. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде, Жаңадария өзенінің аңғарында. Абс. биіктігі – 131 м. Босаға – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Топонимдік мағынасы: «биік тау не жоталардың қысаң жері, босағаға ұқсаған төменгі жері». Артезиандық құдық осындай жерде орналасқандықтан қойылған атау болуы мүмкін. Босағым – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. «Бос шапшып ағып жатқан құдық» мәніндегі атау. Бөріойнақ – жота (төрткілді қырат). Арал Қарақұмының оңтүстік-шығысында орналасқан. Жота солтүстіктен оңтүстікке қарай 37 км-ге созылған, енді жері 15 км, абс. биіктігі – 217 м. Бөрі және ойнақ сөздерінен жасалған. «Ойнақ салатын, ойнақтайтын жер» мәнінде, бөрілердің осы тауда жиналып асыр салып ойнақтағанын байқаумен байланысты қойылған атау болса керек. Бөшібай – құдық. Сырдария өзенінің аңғарында, Тұран ойпатының шығыс бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Буровая – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Бұқарбай батыр – ауыл. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 13 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан. 1930жылдан Калинин ұжымшары болып келіп, кейін Ақсай ауылы болды. 1993 жылы қазіргі аты берілді. Кісі есімінен қойылған атау. Далдабай – ауыл. Жалағаш кентінен солтүстік-батысқа қарай 25 км жерде, Сырдария өзенінің аңғарында. Бұрынғы атауы – Актив ауылы. Кісі есімінен қойылған атау. Далдабай – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Дали – бейіт. Арал Қарақұмының оңтүстік бөлігінде. Досжан – құдық. Мойынқұм құмының оңтүстік-шығысында. Кісі есімінен қойылған атау. Егізқара – қырат (тау жұрнағы). Арал Қарақұмының оңтүстік-шығысында орналасқан. Қырат батыстан шығысқа қарай 40 км-ге созылған, ені – 10-13 км, абс. биіктігі – 288 м. Н.А. Баскаков егіз сөзін көне түркі тіліндегі эес (егис) егиз «биік» деп қараса, Э. Мурзаев қырғыз тіліндегі эгиз – «биік», «биік таудағы жайлау» сөздерімен байланыстырады. Яғни, атау «биік төбе, биік шоқы» мағынасына жуық келеді. Дегенмен, атаудың бірінші сыңарындағы егіз «екі, қос» мәнінде де айтылатынын ескерсек, Егізқара – тіліміздегі «Қостөбе, Қосшоқы» атауларымен мәндес келетіні байқалады. Егізқара – құдық. Арал Қарақұмының оңтүстік-шығысында, Тұран ойпатының шығыс бөлігінде. Тереңдігі – 5 м, шығымы – 2000 л/с. Егімбай – құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.Кісі есімінен қойылған атау. Еңбек – ауыл. Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 30 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан. 1930 жылы Мыңсай, Бозарқаш, Аққошқар қоныстары біріктіріліп, «Еңбек» ұжымшары құрылған. 1967 жылдан күріш өсіруге мамандандырылған «Қазақстанның Ленин комсомолы» атындағы кеңшар орталығы болды. «Еңбекті құрмет тұту» мәніндегі атау. Ершебай – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Жайна – құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Жалаңаш – төбе атауы. Жалағаш кентінің шығысында 8,5 шақырым жерде орналасқан. Ол жерде ешқандай өсімдік атаулы өспейтіндіктен «Жалаңаш төбе» аталып кеткен. Төбе Қаңлы дәуірінен қалған қаланың орны. Бұл төбені Сырдария өзенінің бір арнасы – Қуаңдария бойындағы Жетіасар қалаларының шығыстағы сілемі десе де болады. Қаланың нақты атауы мен тарихы әзірге белгісіз. Жалғызқұм – төбе. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Абс. биіктігі – 106 м. «Жеке, оқшау, оңаша тұрған құмдауыт төбе» мәніндегі атау. Жанаркөл – көл. Жалағаш кентінен батысқа қарай 17 км жерде, Сырдария өзенінің бойында. Кісі есімінен қойылған атау. Жаңадария - өзен. Қызылқұмның солтүстік етегінде, Сырдария алабында. «Жаңа арна» мәніндегі атау. Жаңадария – ауыл, Жалағаш кентінен оңтүстікке қарай 65 км жерде, Тораңғысай өзенінің сол жағалық аңғарында орналасқан. Іргесі 1933 жылы осы өңірде ауыл шаруашылығын ұйымдастыруға байланысты бірнеше шағын ұжымшар бірігіп, «Жаңадария» ұжымшарын қаруға байланысты қаланды. 1963 жылы ұжымшар кеңшар болып құрылды. Жаңақоныс – ауыл. Жалағаш кентінен батысқа қарай 20 км жерде, Сырдария өзенінің аңғарында. Жаңаталап – ауыл. Жалағаш кентінен оңтүстік-батысқа қарай 55 км, Мақпалкөл ауылынан 6 км жерде, Ақтөбе құмының шығыс бөлігінде орналасқан. Іргесі 1932 жылы № 16 ауылдық кеңеске қарайтын ұсақ артельдер ұйымдасып, «Жаңаталап» ұжымшары болып құрылды. 1963 жылы Ленин және «Жаңаталап ұжымшарлары бірігіп өзімен аттас кеңшарды құрды. Жаңа және талап сөздерінің бірігуі арқылы жасалып, «жаңа өмірге ұмтылыс, зор мақсат» мәніндегі кеңестік дәуірде қойылған атау. Жент – Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы ортағасырлық қала орны. Қалада мұсылман дінін ұстанған түркі тайпалары қоныстанған. Жент 10-12 ғасырларда Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы негізгі үлкен қала болған. Осы маңда орналасқан Жанкент, Баршынкент, Ашанас (Асанас), Хувар (Жувар) қалалары бірігіп, Жент өлкесінің қалалар тобын құрады. Қала көркейіп, үлкен беделге ие болғаны сондай, кейбір деректерде Арал теңізін Жент көлі деп жазған. Сырдың төменгі ағысындағы басқа қалалар секілді Женттің де 14-ғасырдан кейінгі тағдыры белгісіз. Иманқұл мешіті – 1909 жылдан бастап елге рухани нұрын сепкен қасиетті орындарының бірі. 1930 жылға дейін Иманқұл мешітінде балалар оқытылып келген. Мешітті Иманқұл Жалмағамбетов өз қаржысына салдырған. 1930-91 жылдар арасында Иманқұл мешіті күрделі жөндеуден өтіп, жұмыс істей бастады. Кеңгішқұдық – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. «Кең құдық» мәніндегі атау. Көктонды – ежелгі дәуірден сақталған көне оба. Орыс армиясының офицері, зерттеуші А. И. Макшеев Сыр бойынан жазған еңбектерінде Көктонды туралы мағлұматтар келтірген. Оның «Описание низовья Сырдарьи» (1910) кітабында: «...Көктонды обасы Жамандарияның оң жағалауына жақын жерде № 3 форттан № 2 фортқа барар жолда жатыр, қазақтардың айтуынша, бұл жерде қарақалпақтар дәуірінде бекініс болған», - деп көрсетеді. «сазды, тегістеу келген жазықты құмтөбеде ..... Көктонды жерленген», - деп нақтылайды. Академик Ә Марғұлан «Ежелгі жыр-аңыздар» атты зерттеу кітабында: «... Қаңлылар ол кезде жетісу, Іледен бастап Арал теңізіне дейін, солтүстікте Қарақұрымға дейін қоныстанған. Қаңлылар хандарының аты ол кезде Көктонды деп аталатын», - деп жазады. Кішкене ойлар – қоныс. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Күзембай – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Күйікқала – артезиандық құдық. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Күштоқы – төбе. Дариялық жазығының солтүстік-батыс бөлігінде. Абс. биіктігі – 128 м. Қайыршақты – темір жол бекеті. Жосалы кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде, Сырдария өзенінің аңғарында. Қарабөгет – көл. Дариялық жазығының батыс бөлігінде, Сырдария алабында. Қараиірім – темір жол бекеті. Жалағаш кентінен батысқа қарай 5 км жерде. Қаракеткен – ауыл, темір жол стансасы, Шәменов атындағы ауылдық округтің құрамында. Жалағаш кентінен солтүстік-батысқа қарай 21 км жерде, Сырдария өзенінің оң аңғарында, қамыс, құрақ, ши басым, сораң шөптесіндер өскен өзен аңғарының шалғынды сұр топырақты жерінде орналасқан. Іргесі 1905 жылы Ташкент – Орынбор темір жол магистралін салуға байланысты қаланған. 1943-96 жылдары қаракөл қойын өсіретін «Жалағаш» кеңшарының орталығы болған. Қаракеткен деп аталу себебі, ілгері уақытта бұл жерді су басып, тұрғындардың ірі қара малдары көктемде суға кетіп қалатын болған. Елді мекеннің Қаракеткен аталу себебін осы оқиғамен байланыстырады. Қаракөз – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде, Жаңадария өзенінің аңғарында. Қарақұдық – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Қарасары – төбе. Жалағаш кентінен батысқа қарай 29 км жерде, Сырдария өзенінің аңғарында. Абс. биіктігі – 107 м. Ру атынан қойылған атау. Қарғалық – төбе. Жаңадария өзенінің аңғарында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Қатын тамы – сәулет өнерінің ескерткіші. Жалағаш ауданы, Аққыр мен Жаңаталап ауылдарының ортасындағы дөңестеу жерде орналасқан. Көнекөз қариялардың айтуынша, осы өңірді жайлаған бір бидің ақылды, парасатты әйеліне ескерткіш ретінде тұрғызылған. Кезінде үйтам әсем безендіріліп, қазақ ауылы көшінің бейнесі өрнектелген. Уақыт өте суреттер өшіп қалған. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|