(Қазақ ҽдебиеті, 1970, 5 маусым), Н. Келимбетова [15, С.166]  16. А.Конратбаева [16, С.92-93]

44 
Бҧхараның ҽскери мектебінде 3 жыл оқып,тҥменбасылық лауазым алып қайтқан Жалаңтҿс баһадҥр 1593 жылы 
Бҧланғар, Лайыш, Қаттықорған жерлеріндегі ҽлімҧлы тайпасының бір бҿліміне би болып сайланады. 1595 
жылы Имамқҧлдың шақыруымен Бҧхараға келеді де, хан кеңесінің ҧйғаруымен Бағдат қаласына оқуға 
жіберіледі.Онда білімнің ҽр саласынан дҽріс тыңдап, 1598 жылы еліне оралады. 1598 жылдың қыркҥйегінде 
Бҧхар ханы Абдулла қайтыс болады да,орнына баласы Абдулмҥмин таққа отырады. Бірақ оның билігі ҧзаққа 
бармайды, бес айдан соң ҿзінің қарсыластарының қолынан қаза табады да, тақ ҥшін тартыс басталады.
Осындай жағдайда Бҧхараның ақсҥйектері Жалаңтҿс баһадҥр бастаған алшындардың қолдауымен Жҽнібектің 
баласы Бақимҧхаммедті хан кҿтереді, інісі Уҽлимҧхамедті тақтың мҧрагері деп жариялайды. Жалаңтҿс баһадҥр 
хан кеңесіне мҥшелікке қабылданып, ҽскери істер жҿніндегі кеңесші жҽне ішкі істер уҽзірлігінің орынбасары
болып тағайындалады.1605 жылы Бақимҧхаммед қайтыс болады да, таққа Уҽлимҧхамед отырады. Бірақ 
Уҽлимҧхаммед ел ішінде тҽртіп орнатып, халықтың бірлігін сақтай алмайды. Мҧндай саясатқа қарсы болған 
Жалаңтҿс баһадҥр бастаған топ 1611 жылы таққа Имамқҧл ды отырғызады. Осы кезеңде Бҧхар хандығының 
нығаюына Жалаңтҿс баһадҥр кҿп еңбек сіңіреді. Жалаңтҿс баһадҥр ауырып, тҿсек тартып жатқан кезде 1612 
жылдың кҥзінде Имамқҧл Тҥркістанға шабуыл жасап, қазақтар мен қарақалпақтарды қырғынға ҧшыратады. 
Осыдан кейін Жалаңтҿс баһадҥр мен Имамқҧл хан арасындағы қырғи-қабақтық біраз жылға созылып, 1618 
жылғы қыркҥйекте Имамқҧл Жалаңтҿс баһадҥрден кешірім сҧраған соң тоқталады. Жалаңтҿс баһадҥр бҧл 
тҧста Бҧхарада 5000, Нҧратада 5000 тҧрақты жасақ ҧстайды. 1618 жылы Имамқҧл хан Жалаңтҿс баһадҥрді
хандығының бас қолбасшысы, хандықтың ішкі тҽртібін қадағалайтын жҽне шет елдермен қарым-қатынас жасау 
жҿніндегі бас уҽзірі етіп тағайындайды. Бҧл кезеңде Бҧхар хандығында белгілі дҽрежеде тҽртіп орнап, 
тҧрақтылық сақталады. Имамқҧл тақта отырған тҧста хандықта екі адамның ықпалы кҥшті болды: бірі- 
Жалаңтҿс баһадҥр, екіншісі-Бадахшан ҽмірі қатаған Махмҧх би еді.Жалаңтҿс баһадҥрдің беделінен сескенген 
Имамқҧл 1626 жылы Бҧхар хандығынан тҽуелсіз Самарқанд аймағын қҧрып, оған Жалаңтҿс баһадҥрді ҽмір 
етіп тағайындайды жҽне бас қолбасшылықты Жалаңтҿс баһадҥрдің ҿзінде қалдырады. Жалаңтҿс баһадҥрге 
Ҥндістан, Хорезм, Тибет, Ресей, т.б елдерден сыйлықтар келіп тҧрады.
Жалаңтҿс баһадҥр дарынды қолбасшы ғана емес ол ҧлы сҽулет ҿнерінінде қамқоршысы бола білді. 
Самарқандағы Ҧлықбек медресесінің қарсысынан 1620 – 36 жылдары «Ширдор» («Арыстан қақпа») медресесін 
салдырады. 1646 жылы екі медресенің ортасынан «Тіллҽ Қари» (―Алтынмен апталған‖) медресесінің 
қҧрылысын бастайды, бірақ бҥл медресенің қҧрылысы Жалаңтҿс баһадҥр қайтыс болғаннан соң 1660 жылы 
оның шҽкірті алшын Бекқҧлдың жалғастыруымен бітеді. Жалаңтҿс баһадҥр салдырған кешенді қҧрылыстар 
Самарқандтағы Регистан алаңын қалыптастырады да, кейін қаланың салтанатты орталыңына айналды. 
Жалаңтҿс баһадҥр шын мҽнінде ҿзбек, қазақ, қарақалпа, қырғыздардың біріккен қолының қолбасшысы болып, 
Самарқанд, Бҧхара. Ташкент, Тҥркістан тҿнірегін ғана қорғаған жоқ, оған қоса қазақ сахарасының да қорғаны 
бола алды. 1640 жылы жоңғарлардың Батыр қонтайшысына қарсы 30 мың қолмен шығып, 50 мыңдық қолды 
талқандайды. 1643 жылы Жалаңтҿс баһадҥр Жетісу ҿлкесіне басып кірген жоңғарларға қарсы шайқасып жатқан 
Салқам Жҽңгір ханға 20 мың қол бастап кҿмекке келеді де, қалмақтарды ойсырата жеңеді. 1644 жылы 
Пҽкістан,Ауғанстан, Ҥндістан аумағын билейтін Моғол империясы мен Бҧхар хандығы соғысады. Салқам 
Жҽңгір 100 мың қолмен Жалаңтҿс баһадҥрге кҿмекке келеді де, бҧхар хандығы аман қалады. Жалаңтҿс баһадҥр
Кабул, Мешхедті басып алады. Бабырдың ҧрпағы Жакан шактың екі баласын басқарған моғол ҽскері Балх 
тҥбінде жеңіліс табады. Жалаңтҿс баһадҥрдің сол замандағы Салқан Жҽңгірмен қосылып, қазақ елігің 
тҧтастығын сақтауға сінірген еңбегі оның даналығын танытады. Жалаңтҿс баһадҥр Бҧхар хандығын 
тапжылтпай ҧстап, екі хандықтың Талас ҿзені алқабындағы қазақ-жоңғар соғысы кезінде одақтас болуына 
ықпал жасады. Жоңғарлардың қазақ сахарасына қарсы жасаған соғыстары кезінде қазақ хандығына қалың 
қолмен келіп қосылып, оның кҥшін еселеді. Жалаңтҿс баһадҥрдің мҧндай ҽрекеті оның қайраткерлігін танытты. 
Жалаңтҿс баһадҥр 80 жасында Самарқандта дҥниеден қайтты. Денесі Самарқанд ҿнірі Дағбид қыстағындағы ҿзі 
пір тҧтатын Мақтым ағзам ҽулие бейітінің жанына жерленген.
Қазақ ҧлтының басына қиын кҥн туғанда халқының қасынан табылған, хандарға ақыл айтып сенімді серік 
болып ел іргесін бекемдеген, қараша халықты бірауыздыққа шақырып, мемлекеттің тҥтастығын сақтап келген 
батырлар мен қолбасшылардың тарихта орны ерекше. Сондай алыптасдың бірі Жалаңтҿс Баһадҥр есімі, оның 
ҿмірі ел басқарған парасаты, шешендік ғақылия сҿздері ел ішінде аңыз болып бҥгінгі ҧрпағына жетті. Қазақ, 
ҿзбек, қарақалпақ халықтар арасында бабамыздың ҧрпағы бҥгңнгң бейбіт ҿмірде бабаның ісін ілгері 
жалғастыруда. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: