Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| 3. Синекдохалық мағына. Синекдоха атауларды алмастырып атаудың бiр түрi болып саналады. Осының негiзiнде жапсарластық, iргелестiк мағына күштi болады. Синекдоханың метонимиядан негiзгi айырмашылығы аталатын заттардың сандық белгiлерiне байланысты болады.
Синекдоха деп бүтiннiң орнына жалқы, үлкеннiң орнына кiшiнi қолданудың немесе керiсiнше қолданудың негiзiнде сөз мағынасының ауысуын айтады. Синекдоха (гректің sупеkdосhе — бірге жобалап, нобайлап, шамалап түсіну мағыналы сөзі) — бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны (дараны), үлкеннің орнына кішіні немесе, керісінше, жалқынын орнына жалпыны, бөлшектің орнына бүтінді қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы. Кейбір лингвисттерше, синекдоха — метонимияның ең көп тараған түрінің бірі. Мәселен, бір адамда бір-ақ бас болатыны белгілі. Сөйте тура, қазақ: — Басың нешеу? — деп сұрайды. Төрт-бес жанбыз ғой...— деп жауап береді. Төрт-бес тұяғымыз бар десе, төрт-бес қой-ешкім бар деген сөзі. Бас екеу болмай, мал екеу болмайды; Қазан басыңда қаптаған ақ жаулық; көп бастар шұлғысып, көп сақалдар шошаңдасып қалды. Шекесі шығыңқы домалақ бастар, бүйірі созыңқы ұзын бастар-, өнерге біткен ашық маңдайлар, өнерсіз еті қалың маңдайлар екі жыл бойы алдымнан кеткен жоқ. (Ғ. Мұс.) Жат хабарды Жігітек алғаш естіген жерде бірталай ақ сақал, қара сақал боп, Оралбайды қатты қиналағанын да білді. (М. Ә.); Көп қорқытады, терең батырады; Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар.(І.М.); Тұмсықтының тамағы шоқуменен табылар, өнер-білім дегенің оқуменен табылар, (Ы. А.); Артымыздан қол жетті. Бұл сөйлемдердегі бас, жан, түяқ бастар, маңдайлар, сақалдар, ақ, сақал, қара сақал, көп бірді, мыңды, тұмсықты, қол дегендер синекдоха, олардың кейбірі мал (тұяқ), қалғандары, негізінен, адам, адамдар, қарттар, жастар, әскер деген сөздердің орнына жүріп, соларды алмастырып тұр; кейінде бүтіннің, тұтастық орнына бөлшек, кейде жекеше мағына орнына көпше форма қолданылып тұр. Синекдоха да, метафора, метонимия сияқты, троптың — сөзді, сөз тіркестерін мәнерлеп, көркемдеу кұралының бірі. Синекдоха негізінде алмастырылған сөздердің мағынасы кейде кеңейіп, кейде тарылуы мүмкін. Қазақтар: жақын жер, алыс емес деу орнына тиіп тұр, таяқ тастам жер, «хәу» дем жер,— дейді. Бұл да синекдоха. Синекдоха кейде сықақ-әзіл, қалжың, комсыну, ерсі көру тәрізді мағына аңғарту үшін әдейі қолданылады; ондайда кейде адамның түр-тұлғасы, киім пішіні де еске алынады; Әй, дудар-бас! Әй, қисық! Әй, түлкі тымақ, сен берірек келші... Бұл мысалдардағы синекдохалар — дударбас, қисық, тулкі тымақ. Қазақша қызылбас, қарақалпақ, — халық аты; алмұрт — жеміс, алмұрт өсетін ағаш; шабдал — жеміс, шабдал өсетін ағаш; қазақ, ұғымында сараң адам — Шығайбай, Қарынбай, Қарабай т. б. Сөз мағынасын ауыстырып қолдану амалдары (метафора, метонимия, синекдоха т. б.) эмоционалды бояулар, сипаттармен, таңдану, жалыну, жалбарыну, сыйлау, еркелету тәрізді сезімдермен байланысты болып келеді. Соның нәтижесінде сөз мағынасы бірсыдырғы өзгеріске түсуі, «қырланып, сырлануы» мүмкін. Мысалы қозым, құлыным, кұлыншағым, қарашығым, көгершінім, сұмдық жаман, сұмдық қорқынышты, керемет жақсы, асқан сұлу, ғажап (Таңғажайып, бұл қалай хат...) т.б. осы сияқты тіркестердің қалыптасуынан да сөздерді ауыстырып қолдану жолдарының әсері аңғарылады. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|