Кесте 10 - «ҚЖПМ» дерегінде кездесетін статистикалық кестелердің түрлері

65 
қоныстануы, территориясы туралы мәліметтерді осы ауылдық кестелерден 
алуға болады.
Мәселен, деректе ол туралы: «Более подробные сведения о времени 
заселения уезда и различных волостей его дают поаульныя таблицы 
статистических сведений настоящего издания; в них против каждаго аула 
поставлена цифра, показывающая сколько лет или поколений прошло со 
времени основания зимовки на данном месте», - деп әрбір ауыл мен болыста 
қоныстанған рулардың қанша жыл бұрын көшіп келгендігі туралы мәліметтер 
сақталынған.
Район бойынша аймақтық кестеде 149 сұрақ бар. Онда: жылқы мен түйе 
санына байланысты шаруашылық топтар, халқы, тұрғын үйлері, жұмысшылар, 
мал, етт пайдалану, ұнды пайдалану, егістік, пішен шабу, өнеркәсіп деген 
сұрақтардан тұрды. 
Қауымдық кесте 65 сауалдан тұрды. Оның ауылдық кестеден 
айырмашылығы сол, онда ауылдар қауымдарға топталып, есептелген. Негізінен 
кестелерде статистикалық материалдар сақталған. Статистикалық ақпарат ең 
алдымен жинақталады (анкета, сауалнама, карточкалар арқылы), одан кейін 
өңдеу және талдау жұмыстары жүргізіледі. Ол жұмыстар бірыңғай принцип, 
ортақ бағдарлама мен методологияға негізделіп жүргізіледі.
Комбинациялық кестелер шаруашылықтағы жылқы саны мен егілетін жер 
көлемінің топталып есептелуімен де ерекшеленеді. Бұл негізінен мал және егін 
шаруашылығын қатар қолданған аудандарда көп қолданылған кестенің түрі. 
Қосымша кестелерде ортақ пайдаланудағы тұрақтар туралы 20 сұрақтан 
тұрады. Онда тұрақтың атауы, ол тұраққа келетін ауылдар мен болыстардың 
атаулары, аялдау кезеңінің уақыты, тұрақтау уақыты, су көздері және т.б. 
сұраулар. 
Деректегі «Алфавитный указатель киргизскихь терминовь вошедшихь вь 
примечанія кь общинно-аульнымь группам» деп аталатын бөлімде қазақтардың 
қолданысындағы және аударылмайтын терминдерге түсініктеме берілген. Онда 
Ақтабан шұбырынды алқакөл сұлама, арғымақ, арқан, арық, атайды, ат-майын, 
бәйбіше баласы, жайлау, жатақ, жерошақ, жұт, енші, ерулік, қазы, киіт, 
қойбөлек, қонақасы, күзеу, қыстау, бейіт, соғым, тоқал және т.б. барлығы 64 
сөзге орысша түсіндіріп, ол сөздердің түбірі мен қосымшалары қандай мағына 
беретінін түсіндіріп өткен. Сонымен қатар онда қазақтардың мақал-мәтелдері 
де берілген. Мәселен, «Ат биеден, ер анадан туады».
«ҚЖПМ» кездесетін карталардың деректік маңызы өте зор. Олар тарихи 
деректердің ішінде ерекше әрі әлі де зерттелмеген дерек түріне жатады. Оған 
бөлек аймақтар мен облыстар, уездер, қалалар және белгілі бір территорияның 
картасы жатқызылады. Қазақ жерлерін зерттеген экспедиция мүшелерінің 
ішінде арнайы уездер мен болыстарды картаға түсірген топографтар болды. Бұл 
экспедицияда олардың рөлі өте зор еді. Деректегі карталарды 1) ру-тайпалардың 
орналасу картасы; 2) уездердің жалпы картасы; 3) зерттеліп жатқан уездегі 
болыстар мен ауылдардың картасы деп бөліп қарастыруға болады. 
Қазақстанның сол кезеңдегі территориялық бөлінісін, ру-тайпалардың 
қоныстанған жерлерін анықтау үшін бұл карталардың маңызы зор еді. Деректің 

66 
мазмұнында бар деп көрсетілген картаның түрлері жоғалып, сақталмағандығын 
да атап өту қажет. Мәселен, ру-тайпалардың орналасу картасы Қарқаралы, 
¤скемен, Омбы уездеріне қатысты сақталынған. 
Жалпы деректің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол шартты түрде 
төмендегідей құрылымнан тұрады: 
1. Алғысөз; 
2. Қысқаша табиғи-тарихи очерк: халқы; 
3. Қырғыз (қазақ) шаруашылығы: мал шаруашылығы; егін шаруашылығы; 
4.
Қазақтардың жер пайдалану нормасы; 
5.
Қосымшалар; 
6.
Ру-тайпалар кестесі; 
7.
Қазақтардың жерді пайдалану картасы; 
8.
Кестелер (ауылды, қауымдық, топтық және т.б.); 
9.
Қазақтардың жер пайдалану нормалары туралы түсіністеме. 
Жоғарыдағы деректің құрылымы шартты деп отырғанымыз, «ҚЖПМ» 
көптомдық және ол әртүрлі уақытта, әртүрлі редактордың, әртүрлі баспаның 
басып шығарған дүниесі болғандықтан, онда қосымша тараушалар немесе 
кейбір мәселелер жоқ болуы мүмкін. Бірақта біз ұсынып отырған құрылым 
көпшілігінде кездеседі.
Осылайша 1896-1903 жж. Ф. Щербина, 1904-1912 жж. П. Хворостанский, 
1906-1913 жж. П. Скрыплев басқарған зерттеу экспедициясының нәтижесінде 
«ҚЖПМ» 27 томнан тұратын дерек көзі пайда болды. Бұл Ресей империясының 
Қазақстан жерін отарлау мақсатында жүргізілген зерттеудің нәтижесінде пайда 
болған деректен тек қана қазақтардың жер пайдалануы туралы мәліметтерді 
ғана емес, басқа да жанама фактілерді де алуға болады. Жалпы «ҚЖПМ» XIX 
ғ. соңы - XX ғ. басындағы бүкіл қазақ қоғамын жан-жақты сипаттауға, нақты 
сол кезеңдегі тарихи жағдайларды талдауға қомақты үлес қоса алатыны анық. 
Қорыта келгенде, «ҚЖПМ» жинағында жалпы қазақ жерінің географиялық 
орналасуы мен жер бедері, табиғаты, қазақтардың кәсібі, шаруашылығы, ру-
тайпалардың атауы, орналасуы мен жері туралы құнды-құнды дүниелер бар. 
Онда таблица, қосымшалар мен карталар өте көп. «ҚЖПМ» жинағында 
статистикалық материалдардың құндылығы жоғары. Ол қайталанатын 
(массовые источники) деректерге жатады. Қайталанатын статистикалық 
деректердің шынайылығы туралы мәселе ерекше қойылады. Мұндай ақпарат әр 
түрлі өлшемдер қорытындысында алынған жағдайда, бұл проблеманы шешу сол 
өлшемнің жүргізілу принциптерін, методикасын және техникасын айқындау 
арқылы жүреді. Мұндай деректің шынайылық дәрежесін бағалау кезінде, өлшем 
арқылы алынған сандық көрсеткіштердің дәлдігі туралы қорытынды жатады. 
Кей жағдайда арнаулы математикалық-статистикалық тәсілдерді пайдалануды 
қажет етеді.
«ҚЖПМ» өздерінің зерттеулерінде кеңінен қолданған «Алаш» тарихи –
зерттеу орталығы: «Жалпы қорыта келе айтарымыз, ХХ ғасыр басында жарық 
көрген бұл статистикалық зерттеу жинақтарындағы ру-тайпалар шежіресіне 
қатысты материалдардың қазіргі күнде ғылыми құндылығы өте жоғары. 
Жинақты құрастырушылар бірнеше жыл бойы әр уездегі қазақтардың рулары 

67 
мен аталықтарын арнайы түрде қарастырады. Оларға мәлімет берушілер әр 
ауылдың ру басы немесе рудың шежіресін өте жақсы білетін ақсақалдар 
болғандықтан жинақтағы мәліметтерді бірден-бір дұрыс деректер деп 
есептейміз. Болашақта да бұл материалдар әрбір зерттеушінің осы мәселелер 
бойынша назарынан тыс қалмайды деген ойдамыз», - деп атап өтіп, жоғары 
бағасын берген. 
«ҚЖПМ» жинаған зерттеушілердің пайдаланған әдіс-тәсілдері кейінгі 
статистерге үлгі болып, олар осы жинақты пайдалана отырып өз зерттеулерін 
жүргізген болатын. Осы дерекпен қатар жинақталған әр облысқа арналған 
«Обзор» деп аталатын статистикалық материалдардың өзі сол кезеңдегі қазақ 
қоғамының шаруашылығына байланысты мәлімет бергенімен, ру-тайпалық 
құрылымына қатысты мәлімет бере алмады. Онда тек жалпы қазақтың, орыстың 
саны ғана беріліп отырды. П.Г. Галузо өз еңбегінде «Обзордағы» мәліметтердің 
жинақталу әдісі инструкцияны дұрыс пайдаланбаған жергілікті әкімшілік 
көптеген қателіктерге ұрынғандығын, ондағы мәліметтер тек жалпы сипаттама 
беруге ғана жарайтынын атап өткен болатын.
Біз «ҚЖПМ» «Обзор» мәліметтермен салыстыра отырып, «ҚЖПМ» 
мәліметтері әлдеқайда обьективті мәліметтер беретіндігіне көзіміз жетті. 
Қорыта келгенде «ҚЖПМ» қазақ халқының тарихынан жан-жақты 
мәліметтер беретін құндылығы жоғары дерек көздерінің кешенін құрайды. Ол 
Сырдария, Ақмола, Семей, Орал, Торғай облыстарындағы көптеген уездер мен 
болыстардың, ауылдардың тарихынан, экономикасы мен географиясынан 
шынайылығы жоғары мәліметтер бере алуымен де маңызы зор. Оның 
жинақталу әдістемесі, зерттеушілерінің құрамы мен білігі, пайдаланған ғылыми 
әдебиеттері мен сауалнамаға қатысты қолданған әдістері деректің 
обьективтілігін жоғарылатып, ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамының 
жағдайын шынайы бере алуымен де ерекшеленеді. Көптеген зерттеушілер 
экспедициялық тәсілмен жинақталған «ҚЖПМ» мәліметтері мен оның 
жинақталу әдістемесін өздерінің зерттеулерінде басшылыққа алған. Демек, 
студенттердің біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған дерек көзімен 
жұмыс істеу әдістемесін меңгеру, болашақта осы дерек көзін жан-жақты 
пайдаланып, ашылмаған қырларын тереңірек зерттейді деген сенімдеміз. Бұл 
деректе әртүрлі түрде сақталынған ақпараттарды кешенді түрде өзіне тән 
әдістермен талдау, өткен тарихымызды жақсы түсініп, шынайы жазуға жол 
ашады.

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: