Юриспруденция кафедрасы
Құқықтық қатынастардың құрамды бөлшектері
жүктеу/скачать 1,18 Mb.
|
Юриспруденция кафедрасы
| 2.Құқықтық қатынастардың құрамды бөлшектері. Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен құрамдас элементтерін айқындап алуымыз кажет. Әрбір құқық катынастарында қатынастың субьектілері деп аталатын қатысушылары болады, Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, занды тұлғалар, әкімшілік-аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Құқық, катынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол себепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұнын құрайтын белгілі бір кұқықтар мен міндеттер пайда болады. Сол қатынаста кұқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның обьектісі деп аталады. Сөйтіп, кұкық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады: субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және объектілер (құқықтар мен міндеттердің қатысы бар мүліктік және мүліктік емес игіліктер). Осыған орай кұқықтын жалпы теориясының бір мәселесіне тоқтала кеткеннің еш артықтығы жоқ. Әдетте"құкық" сөзі бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ шын мәнінде мүлдем бөлек екі мағына білдіретіндігін айтпасқа болмайды. Оның біріншісін "Азаматтык кұқық" "құқық нормалары" дегенге қолданамыз. Бұл сөз тіркесіндегі "құқық" дегеніміз мемлекетте қалыптаскан құкықтық рәсімдер жүйесі, жиынтығы. Қажет болған жағдайда онын, жүзеге асырылуы мемлекет күшіне сүйенеді. Осы мағынасында қолданатын "құқықтың объективті мағынасындағы құқық" деп немесе "объективті құқық" деп атайды. Біз күнделікті өмірде "Менің меншік кұқығым бар", "Сіз бұлай істеуге кұқығыңыз жоқ", "Оньщ зейнетақы алуға құқығы бар" тәрізді сөздерді жиі айтамыз, ал бұл орайда кездесетін "құқық" сөзі заң дегенді емес, тұлғаның, накты адамның белгілі бір мүддесін ғана білдіреді. Бұл жағдайларда "кұқық" туралы субъективтік мағынасында немесе басқаша айтканда, құқықтық нормалардың құкық тұлғаларына берген қүқықтық мүмкін-діктер болып есептеледі. Құкық катынастарының элементі ретінде айтқанымызда, біз субъективтік құкык туралы да айтамыз. Бұл "құқық" деген сезге беретін екінші мағына. Әрбір құқық қатынасында катысушының бірінің субъективті құқығына екіншісінің заңдық міндеттілігі сәйкестен-діріледі, ягаи біреуінің екіншісі алдындағы міндеттілік аясы айқындалады. Мысалы, үйді сатып алу-сату шартына сәйкес сатушы мен сатып алушы арасында екі бірдей құқық катынасы пайда болады. Оның біріншісінде сатып алушы үйді алуға құқылы да, сатушы оны беруге міндетті. Зани айғақтар түсінігі. Азаматтық құкық нормалары өздігінен азаматтық құқық қатынастарын тудырмайды. Қандай да болсын нақтылы азаматтық құқық қатынастары белгілі бір жағдай болғанда ғана пайда болады. Мұның мазмұнынының өзгеруі немесе оның қысқартылуы да белгілі бір жағдайға байланысты. Осындай құқық қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне немесе оның қысқартылуына себепкер болатын жағдайларды зандылық фактілер деп атайды. Мысалы, ба-ланьщ тууы, мәміленің бүлінуі т.т. зандылык фактілер болып табылады. Азаматтық кодексте сату-сатып алу, жалдау, мұра қалдыру және тағысын тағылардың кезінде пайда болатын құқық қатынастарын тәртіптейтін баптардың болуы сол жеке түлғалардың арасында немесе сондай-ақ занды тұлғалардын, арасында нақ-тылы құқық қатынастарын ездігінен тудыра алмайды. Белгілі бір азамат пен дүкен араларында сату-сатып алу туралы АК-тің баптарында керсетілген катынастар пайда болу үшін сол азамат дүкенге барып бір нәрсе сатып алуы керек, яғни дүкен-мен сату-сатып алу мәмілесіне кірісуі керек. Заңдылық оқигалар. Кейбір зандылық фактілер осы фактілер нәтижесінде туатын қүқык катынастарына қатысушы түлғалар-дьщ өздерінің қалауы жәнениетінен тыс пайда болады. Мүндай завдылық фактілерді оқига деп атайды. Адамның өлуі, белгілі бір мерзімнің өтіп кетуі фактілері - осылардың бәрі де оқиғалардың кдтарына жатады. Заңдылық әрекеттер. Завдылық салдар, яғни белгілі бір кұкық катынастарын тудыратын түлғалардың әрекеттері де зандылық факті болып табылады. Мысалы, мәміле жасасу, ерлі-зайыптылардың айрылысуы, біреуге әдейілеп зиян келтіру заң әрекетгері болып табылады. Алайда, қүқық тәртіптері тұлғалардын, жүріс-түрыстарының бәріне бірдей заң әрекеттері деп маңыз бермейді; біздін, әрекетгеріміздіңкөбі кұкық үшін бейтарап әрекеттер, бүл әре-кеттер зандылық қатынастарды тудырмайды да, өзгертпейді де. Кісі біреумен әңгімелесіп отырғанда, кітап оқып отырғанда, жазатын мақаласын ойланып отырғанда, кәдуілгі жағдайдағы оның қызметтері қүқық шеңберінен тыс жатады. Занда, зандылық салдары бар деп табылатын әрекеттердін мазмүны бірнеше түрде кездеседі және белгілі белсенді бір түрінде — істелген іс немесе айтылған сөз түрінде, сондай-ақ әрекеттен бой тартқан (өзін-өзі үстап қалған) түрде - әрекетсіздік түрінде, үн қатпай калғандык түрінде кездеседі. Заңды және заңсыз әрекеттер (құқыққа сыйымды және қүқықка сыйымсыз әрекеттер). Көп жағдайларда кұкыктар мен міндеттер кұқық тәртібінде рұқсат етілген әрекеттердің нәти-жесінде пайда болып өзгеріп немесе қысқарып отырады. Заң-мен тыйым салынбаған әрекеттер занды әрекеттер болып та-былады. Белгілі бір құқықтық нәтижелер тудыру ниетімен істелген, ерік берілген, занды әрекеттерге мысал бола алатын, -басқаша айтканда, азаматтар мен заңды тұлғалардың азамат-тық құкықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер деп танылады (АК-тің 4-ші тарауы). Мәмілелермен қатар, тікелей құқық және міндет тусын деген ниетпен істелмеген, бірак кұқық қатынастарының паі-іда болуына немесе оньщ қысқаруына негіз болып табылатын сан түрлі әрекеттер болады. Мұндай әрекеттерге мысал болатындар: некелесу, әдеби шығарма жазу, өнер табыс, т.с.с. Кейбір әрекеттер құқық тәртібінде тыйым салынғандықтан ғана, яғни заңсыз болғандықтан құқық қатынастарын тудырады. Мәселен, АК-тің 917-бабындабылайделінген: басқа біреудің жеке басына не мүлкіне немесе занды тұлғаға зиян келті-руші сол зиянды толық өтеуге міндетті. Зиян келтіру (деликт) болыптабылатын болғандықтан, яғни зиян келтірушіні азамат-тык, жауапқа тарту салдарын тудыратын заңсыз әрекет болған-дықтан зиянды етеу міндеті зиян келтірушінің еркінен тыс ретте болады. жүктеу/скачать 1,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|