З. Х. Жанбекова халықтың негізгі бөлігінің азық түлікке деген қажеттілігін қанағаттандырумен тоқталмайды, ол азық-түлік қауіпсіздігі-бұл физиологиялық нормаларға сәйкес барлық азаматтардың тамақ өнімдеріне деген қ
Әлеуметтік қауіпсіздік – мемлекеттің маңызды басымдығы
жүктеу/скачать 60,27 Kb.
|
1 2
Байланысты:Мухтарова 4 глава каз
| 4.2 Әлеуметтік қауіпсіздік – мемлекеттің маңызды басымдығы
Әлеуметтік қауіпсіздікті келесі индикаторлар тобы сипаттайды [60]: - некелесудің және туудың ұтымды деңгейі, нәрестелер мен әлеуметтік негізделген өлім-жітімнің төмендеуі (еңбекке қабілетті өмірдің орташа ұзақтығының ұлғаюы, көші-қонның оң сальдосы)есебінен қол жеткізілетін, ұтымды тендерлік және жас құрылымы кезінде халықтың тұрақты немесе өсіп келе жатқан саны; - жұмыспен қамту және жұмыссыздық коэффициенті; - Еуропа елдерінде қол жеткізілген өмір сүру сапасының деңгейін ескеретін қолайлы тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім беру және мәдени қызметтерді қоса алғанда, негізгі материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің кірістері мен тұтынуының әлеуметтік стандарттарға сәйкестігі; - өңірлер, муниципалдық құрылымдар( МҰ), өңірлердегі әлеуметтік және ұлттық топтар арасында негізгі тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің кірістері мен тұтынуын саралау; - сыбайлас жемқорлық деңгейі және биліктің сенімі, оның ішінде сот және құқық қорғау органдары, азаматтардың хабардар болуы, сайлауға қатысу, басқарушылық шешімдерді талқылау және қабылдау, билеуші партияны қолдау деңгейі; - экстремизмге, терроризмге, ұлтшылдыққа байланысты қылмыстың, оның ішінде ауыр қылмыстың деңгейі мен серпіні; - халықтың әлеуметтік ұтқырлығы, оқу орындарында, заң шығарушы және атқарушы билік органдарында әртүрлі әлеуметтік және ұлттық топтардың өкілдігі; - ереуілдер және басқа да әлеуметтік қақтығыстар; - халықтың денсаулық жағдайы (сырқаттанушылық, оның ішінде ЖИТС, туберкулез, маскүнемдік және нашақорлық, мүгедектік, спортпен айналысу); - білімі (орта, кәсіптік және жоғары білімі, оқу дәрежесі бар адамдардың үлесі); - табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен орта тап пен отбасылардың үлесі; - кәсіпкерлер одақтарының, сондай-ақ азаматтық қоғамның коммерциялық емес ұйымдары қызметінің саны мен ауқымы; - қорғаныс қабілеттілігі, сыртқы агрессия мен халықаралық терроризм қаупінен қорғау деңгейі. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2011 жылғы 15 наурызда өткен Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында Үкімет пен мемлекеттік органдарға "ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңның жаңа редакциясын әзірлеуді тапсырды. Мемлекет басшысы республикадағы қауіпсіздік жүйесін жаңа құқықтық қамтамасыз етудің өзектілігі туралы мәселе қойды. Шынында да, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тұжырымдамалық тәсілдерінде өзгерістер баяғыда пісіп-жетілді. Нарықтық қатынастар қоғамының қалыптасу процесінде халықтың өмір сүру сапасының факторы ретінде әлеуметтік қауіпсіздік мәселелеріне жүгіну объективті түрде қажет болады. Бұл бірқатар жағдайларға байланысты. Біріншіден, қазіргі жағдайда халықтың өмір сүру сапасының проблемаларын қарау кезінде басым рөл тек экономикалық факторларға ғана тиесілі емес. Қоғамның экономикалық дамуының өзі экологиялық, мәдени және әлеуметтік мәселелерді толығымен шеше алмайтыны барған сайын айқын бола түсуде. Әрине, қазіргі қоғамның дамуының жаңа критерийлерін әзірлеу қажеттілігі туындайды, бұл, ең алдымен, адамның өзімен, оның жаңа білім құру және ақпаратты игеру қабілетімен, оның инновациялық қалыптасу туралы тиімділігімен байланысты. Екіншіден, нарықтық экономикаға көшу, меншіктің әртүрлі түрлерінің дамуы әлеуметтік тұрақсыздыққа және халықтың едәуір бөлігі үшін болашаққа деген сенімсіздікке себеп болған проблемалардың пайда болуына әкелді. Үшіншіден, жаңа әлеуметтік жүйенің қалыптасуы қоғамның кедейлер мен байларға бөлінуімен, жұмыссыздықтың өсуімен бірге жүреді. Әлеуметтік бейберекетсіздік факторлары жандануда: қылмыс, алкоголизм, нашақорлық, жезөкшелік, бұл әлеуметтік қауіпсіздік деңгейінің төмендеуіне және әлеуметтік шиеленістің жоғарылауына әкеледі [61]. Әлеуметтік қауіпсіздік - қауіпсіздік деңгейін төмендететін немесе арттыратын әлеуметтік шиеленіс деңгейіне байланысты екенін атап өткен жөн. Осыған байланысты әлеуметтік шиеленістің үш деңгейі бөлінеді: төмен, орташа, жоғары. Сонымен қатар, өмір сүру ұзақтығы мен сапасы әлеуметтік қауіпсіздіктің негізгі сипаттамаларына жатады. Өмір сүрудің жоғары ұзақтығы мен оның сапасы әлеуметтік қауіпсіздіктің тұрақты деңгейін, ал төменгісі – әлеуметтік шиеленістің қауіпті жай-күйін куәландырады. Әлеуметтік шиеленіс бірқатар маңызды белгілерде көрінеді (халық арасындағы наразылықтың айтарлықтай өсуі, билікке сенімсіздік, қоғамдағы жанжал, мазасыздық, қатынастардың стресстері) және техногендік, табиғи және әлеуметтік факторлардың әсерімен анықталады. Сондықтан қазіргі уақытта лайықты өмір сүру сапасына қол жеткізуге бағытталған, әлеуметтік субъектілердің тұрақты өмір сүруі мен жұмыс істеуін сақтауға, қажетті қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандыруға және іске асыруға, мемлекеттің әлеуметтік тәуекелдерді тиімді болдырмауға немесе жоюға қабілеттілігін күшейтуге кең мүмкіндіктер ашатын әлеуметтік қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясаты оңтайлы болып табылады. Әлеуметтік қауіпсіздік және өмір сапасы – бір-бірінен ажырамайтын санаттар болып табылады. Мысалы, әлеуметтік қауіпсіздік оның тұрақты жағдайы, қажеттіліктерді оңтайлы қанағаттандыру, өмірдің жоғары сапасы және жеке тұлғаның дамуына жағдай жасау қамтамасыз етілетін әлеуметтік саланың жағдайы ретінде қарастырылады. Бұл қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүру сапасын қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік қауіпсіздік болуы мүмкін. Өмір сапасы - индикатор, әлеуметтік қауіпсіздік деңгейінің көрсеткіші-бұл адамның өмірлік белсенділігіне қанағаттануының көрінісі, ол көбінесе әлеуметтік қауіпсіздік жағдайымен, қоғам, мемлекет жеке адамның дамуы, оның қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін жасаған жағдайлармен анықталады. Материалдық, рухани, заңды түрде қамтамасыз етілген әлеуметтік қауіпсіздік неғұрлым тұрақты болса, әлеуметтік қауіпсіздікті қалыптастыру құралы болып табылатын адамның өмір сүру сапасы соғұрлым лайықты болады. Бұдан қоғам мүшелерінің өмір сүру сапасы әлеуметтік қауіпсіздіктің негізі болып табылады, өйткені өмір сапасының мазмұны әлеуметтік қауіпсіздік ұғымына қарағанда кеңірек. Осылайша, өмір сапасы адамның өзінің өмірлік белсенділігіне қанағаттануының көрінісі ретінде көбінесе әлеуметтік қауіпсіздік жағдайымен, қоғам, мемлекет жеке тұлғаны дамыту және оның қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін жасаған жағдайлармен анықталады. Өмір сапасы мәселесін қарастыра отырып, "өмір салты" және "өмір деңгейі" ұғымдарын елемеуге болмайды. "Өмір салты" категориясы-бұл адамдардың іс-әрекеті мен мінез-құлқының интегралды, жан-жақты сипаттамасы [62]. "Өмір салты" категориясы "өмір сүру деңгейі"ұғымына қарағанда әлдеқайда кең. Соңғысы жалақы деңгейін, жан басына шаққандағы орташа табысты және т.б. қамтитын сандық көрсеткіштермен ғана көрінеді. Өмір салты өмір сүру деңгейінен ерекшеленеді, өйткені ол өмір сүру жағдайлары мен формаларының сапалық сипаттамаларын қамтиды. Халықтың өмір сүру сапасы әртүрлі факторлармен сипатталады. Халықтың өмір сүру сапасының өзгеру факторларының жүйесі өте жан-жақты. Бұл өмір сапасы субъектілерінің ерекшелігіне байланысты, өмір сапасының деңгейі әр нақты аймақтағы өмір сүру деңгейін ескеретін объективті факторлармен және жеке адамдардың өмір сүру сапасының деңгейінің өзгеруіне нақты мүмкіндіктерін көрсететін субъективті себептермен анықталады. Осыған сүйене отырып, халықтың өмір сүру сапасына әсер ететін бірқатар әлеуметтік-экономикалық факторлар бар: экологиялық, әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, ұлттық, сондай-ақ азаматтардың мәдениеті мен білім деңгейі .[63] Өмір сапасын арттырудың маңызды факторы қоғамның экономикалық дамуы болып табылады. Халықтың өмір сүру сапасын арттыруға әсер ететін саяси-құқықтық факторлар құқықтық мемлекет идеясымен және ашық азаматтық қоғам құрумен байланысты. Адамның өмір сүру сапасы негізінен басым саяси режиммен анықталады. Өмір сапасының өзгеруінің технологиялық факторы білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған орта, бос уақыт және т.б. мәдени факторлардың арасында ғылым мен білімнің өсіп келе жатқан рөлі, өмір сапасының рухани компонентінің күшеюі ерекшеленеді [64]. С. А. Айвазян өмір сүру сапасын философиялық және психологиялық-биологиялық және әлеуметтік-экономикалық категория деп атайды. Бірақ бұл көрсеткіштер адам денсаулығының қауіпсіздігін, қабілеттерін, ұмтылыстарын іске асыру дәрежесін және олардың белгілі бір топтың, тұтастай қоғамның жоғары әлеуметтік бағасын (қажеттілігін), аймақтық қоғам мүшелерінің бос уақытын өркениетті көрсетеді. Оның пікірінше, өмір сапасы санатының негізгі интегралдық компоненттері-халықтың әл-ауқаты, әлеуметтік қауіпсіздік, қоршаған ортаның сапасы [65]. Халықтың әл-ауқатын халықтың өмір сүру сапасының маңызды көрсеткіштері болып табылатын табыс деңгейі, материалдық және тұрғын үймен қамтамасыз ету құрайды. Білім беру қазіргі қоғамдағы адам өмірінің сапасына айтарлықтай әсер етеді. Ол адамның әлеуметтік жағдайын, оның әлеуметтік құрылымдағы орнын, қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейін, оның әлеуетін көбейту және жетілдіру қабілетін анықтайды, бұл адамның және оның отбасының әлеуметтік әл-ауқатына, оның жеке жетістіктері мен кәсіби жетістіктеріне байланысты фактор болып табылады [66]. Білімнің қоғам мен жеке тұлғаларға әсер етуінің әмбебаптығы мен күрделілігі өмір сапасында көрінеді. Осылайша, "тұрғын үй – тамақ – киім" триадасына қатысты негізгі талаптарға қанағаттанудың жеткіліксіздігі қала халқының едәуір бөлігінің денсаулығына байланысты проблемалар бар деп болжайды, өйткені бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік мәселелерді тиімді шешуге қабілетті ағзаның жағдайын сақтау және көбейту шарты болып табылады. қоғамдағы қауіпсіздік. Тұрғын үймен қамтамасыз ету-әл-ауқаттың негізгі көрсеткіштерінің бірі. Осыған байланысты халықты әлеуметтік қорғау құрылымы халықтың нақты қажеттіліктеріне сәйкес құрылуы керек екендігі айқын. Ай сайынғы ақшалай төлемдерден басқа, халық әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік, құқықтық және әлеуметтік-психологиялық сипаттағы көмекке мұқтаж. Зерттеу нәтижелері әлеуметтік саясат азаматтардың жеке қажеттіліктерін анықтауға баса назар аударуы керек екенін көрсетеді. Осыған сүйене отырып, біздің ойымызша, мемлекеттік (федералды, аймақтық) және муниципалды бағдарламалар аясында олардың мәселелерін шешу үшін мақсатты топтар құру мүмкін болар еді. Өз кезегінде, халықтың әлеуметтік әлсіз топтарындағы әлеуметтік шиеленіс деңгейінің төмендеуі әлеуметтік қауіпсіздік пен өмір сүру сапасының деңгейін арттыруға байланысты болуы тиіс. Әлеуметтік толқулар мүмкіндігін арттыратын қолайсыз факторларға мыналар жатады: халықтың этникалық, діни құрамы, мәдениет пен білім деңгейі, денсаулық индексі, қылмыс деңгейі және басқа факторлар. Ұлттың интеллектуалды және рухани кедейленуіне қолайсыз әлеуметтік және экологиялық жағдайдың, Денсаулық сақтау және дене шынықтыру жүйесінің құлдырауының және т.б. салдарынан адам денсаулығының нашарлауы қосылды. Республика есірткі бизнесі жүйесіне белсенді түрде кірді. Нашақорлардың, маскүнемдердің және жезөкшелердің орташа жасы тұрақты түрде төмендейді. Өнерде, кітап нарығында рухани вакуум порнография, мистика, зорлық-зомбылықты насихаттаумен толтырылады. Сондықтан әлеуметтік қауіпсіздік саясатын, яғни қоғамдағы әлеуметтік "алдын-алу" саясатын жүзеге асыру қажет. Бұл қоғамдық қатынастарды реттеу және әлеуметтік қайшылықтарды шешу, этноәлеуметтік мүдделерді қорғау бойынша құқықтық саяси қызметті жүзеге асыруды білдіреді: діни, этникалық, демографиялық, денсаулық сақтау, ғылым және білім. Бұл әлемнің көптеген аймақтарында ұлтшылдықтың күшеюі жағдайында одан да маңызды. Бұл өз кезегінде қақтығыс мүмкіндігін арттырады. Барлық трансұлттық күштер пайдалы емес, өйткені кез-келген ұлтшылдық зиянды емес. Есірткінің трансұлттық саудасын, терроризмді, ЖҚТБ-ның таралуын және т. б. көрсету жеткілікті. Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік саясаты, ең алдымен, әлеуметтік саладағы дәйекті реформалар жолымен халықтың тұрмыс деңгейін арттыруға, атап айтқанда: еңбек әлеуетін іске асыру, жалақыны, зейнетақыларды, жәрдемақыларды және кедейлерге атаулы әлеуметтік көмекті уақтылы төлеу үшін жағдайлар жасауға бағытталуға тиіс. Міне, сондықтан да Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Жарлығымен Үкіметтің әлеуметтік даму саласындағы іс-қимыл бағдарламасы бекітілді: әлеуметтік қорғауды күшейту және кедейлікпен күрес, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, білім беру мен денсаулық сақтауды, мәдениет пен спортты дамыту, демографиялық және көші-қон процестеріндегі келеңсіз үрдістерді еңсеру, еңбек қарқынын төмендету қоршаған орта сапасының нашарлауы мен тұрақтануы, табиғат пайдалану жүйесін оңтайландыру. Көптеген мемлекеттер үшін, оның ішінде Қазақстан үшін әлеуметтік қауіпсіздік әскери қауіпсіздіктен кем емес маңызға ие болып отыр. Президент Назарбаев бұл жөнінде нақты айтқан болатын: "өнеркәсіп өндірісінің құлдырауы, жұмыссыздық және посткеңестік мемлекеттердегі миллиондаған адамдардың кедейленуі мұнда әлеуметтік-саяси құлдыраудың басқарылмауына әкеп соғуы мүмкін. Бұл жағдайда қарулы қақтығыстардың мозаикасының фрагменттері бір бүтін, бір үлкен тұрақсыздық доғасын құра алады ...Қазақстанның өзінде, әсіресе оның шегінен тыс жерлерде ұлтаралық негізде пайда болған кез келген кездейсоқ ұшқынның, бауырластық соғыстың қанды алауын жағуға мүдделі нақты күштер бар" [67]. Ішкі қауіпсіздік үшін антагонистік әлеуметтік құрылымды бекіту қауіпті. Агрессивті, кең сионистік, экстремистік топтар мен қабаттардың пайда болуы (ірі меншік иелері, қаржылық және сауда-мафиялық топтар), қоғамды кедейлерге және байларға бөлу, кейбіреулерді тонау арқылы, Платон айтқандай, бір-бірінің ішінде екі дұшпандық мемлекеттің пайда болуымен тең, миллиондаған азаматтарды, армияны, ғылыми-техникалық және басқа да, көркем интеллигенция, әлеуметтік құрылым ішіндегі араздықты күшейту-мұның бәрі біздің қоғамның ішкі қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. "Мен бекіністерді салатындарды мақұлдаймын, – деп жазды Макиавелли, – және оларды жасамайтындарды, бірақ бекіністерге сүйеніп, адамдарды жек көретіндердің бәрін жоққа шығарамын" [68]. Сенеканың дана сөзіне сәйкес, билік пен мемлекет үшін ең жақсы қорғаныс-бұл халықтың сүйіспеншілігі. Әлеуметтік-саяси қауіпсіздікті қамтамасыз ету арнайы қызметтердің тиімділігіне емес, билікке, оның саясатының сипатына және әлеуметтік кеңдігіне байланысты деген болатын. Американдық зерттеуші С. Дойл атап өткендей, «егер мемлекет-әлеуметтік саланы, білім беруді және экономиканы сыртқы әсерсіз дамыту шараларын жүзеге асыруға, өз азаматтарын тұрғын үймен, азық-түлікпен, жұмыспен қамтамасыз етуге, олардың азаматтық құқықтары мен жеке бостандықтарын қорғауға мүмкіндігі болса, мемлекет әлеуметтік қауіпсіздікке бет бұрады» [69]. XXI ғасыр қарсаңында және жаһандану жағдайында Ұлттық қауіпсіздік проблемалары туындағаны белгілі "...мемлекет жан басына шаққандағы шенеуніктер мен әскерилердің санымен емес (салық ауыртпалығы), реформалардың тұрақты даму мақсаттарына стратегиялық барабарлығымен, заңдардың орындалуының әлеуметтік сапасымен және табиғатты пайдаланудың тиімділігімен" [70]. Әлеуметтік саланың ажырамас компоненттері экономикалық, рухани, адамгершілік және басқа аспектілері болып табылады және аталған салалардың әрқайсысында әлеуметтік аспект бар, ол ең алдымен әлеуметтік қауіпсіздік стратегиясының саясатымен анықталады. Қоғамдық өмірдің әлеуметтік саласы әлеуметтік құрылымды, әлеуметтік қатынастар мен адамдардың мүдделерін (қажеттіліктерін), жеке тұлғаларды әлеуметтендіру жүйесін, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылымдарды (білім беру, тәрбие, сауда, тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.) қамтиды. Егер әскери қауіпсіздік аумақтық тұтастықты, мемлекеттің бостандығы мен тәуелсіздігін, экономикалық- тетіктің дамуын, экологиялық – табиғатты сақтауды қамтамасыз етсе, онда әлеуметтік қауіпсіздік кез-келген елдің ең жоғары құндылығы ретінде адамдарды қорғауға қызмет етеді. "5,6 млрд. жердің 1 млрд. ол бай, ал қалғандары кедей елдерде тұрады, олардың үлесі әлемдік өнімнің үштен бір бөлігін құрайды. Соңғы 30 жылда олар әлемдік жиынтық өнім өсімінің тек 15% - ын ғана алды. Еңбекке қабілетті 2,8 млрд.халықтың 120 млн. толық, ал 700 млн. ішінара жұмыссыздар. Шамамен 1 млрд. ересек адам іс жүзінде сауатсыз, ал 500 млн.баланың мектепке баруға мүмкіндігі жоқ. Назар аударарлық жайт: дамушы елдердің тек 4% - ы алдыңғы қатарлы елдерге жетеді, ал басым көпшілігі артта қалып отыр. Дамыған елдің әрбір азаматы өз өмірінде кедей елдердің тұрғынына қарағанда ғаламшардың ресурстарын 20-30 есе көп тұтынады. Бұл ретте дамушы елдер қару-жарақ сатып алуға әлеуметтік қажеттіліктерге қарағанда он есе көп жұмсайды" [80]. АҚШ-тағы жағдай, Ұлы Депрессияның ортасында-30-шы жылдары, ең қауіпті болды, 20 миллионнан астам жұмыссыз болған кезде, жалпыға бірдей әлеуметтік жарылыс, "қызыл революция" ықтималдығы жоғары болды. Мұндай жағдайда Президент Рузвельт ел мен әлемдік капиталистік жүйені құтқарудың ең тиімді әдісін тапты. Бұл құрал жаңа әлеуметтік доктрина, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды мемлекеттік ретке келтіруге және реттеуге, халықтың ең кедей топтарының жағдайын жақсартуға, кірістерді қайта бөлуге, байлар мен кедейлердің кірістеріндегі алшақтықты азайтуға, экономиканың мемлекеттік секторын құруға, ұжымдық қатынастарға, жеке меншік нысандарына қосымша бағытталған жаңа саясат болды. Экономикалық қауіпсіздікке арналған қытай доктринасында қауіптің алты көзі деп аталады: 1) әлемдік саудадағы өсіп келе жатқан протекционизм; 2)Қытай экономикасының серіктестерінің аз санына қосылуы: Жапония, Гонконг, АҚШ, Тайвань, Оңтүстік Корея және Еуропалық Қоғамдастық; 3) Халықаралық экономикалық тыңшылық; 4) заңсыз іс жүргізу және контрабанда; 5) демографиялық өсу; 6) кейбір елдердің ҚХР теңіз мүдделеріне нұқсан келтіретін талаптары. ҚКП мен оның 14-съезінің (1992 ж.) ресми құжаттары әлеуметтік қауіпсіздікке шақырады. 1990-шы жылдардың басынан бастап ҚХР қауіпсіздік тұжырымдамасы ресми түрде өзінің басты мақсаты ретінде қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған [72]. Сондықтан, бір жарым ғасыр бойы буржуазиялық Саяси экономика жариялаған экономикаға мемлекеттің араласпауы, Кейнстің пікірінше, жалған және қауіпті идея. Ұлттық қауіпсіздікке елдің ішінен кепілдік беру, біздің ойымызша, мемлекеттік билікті заңдастыру саясатымен, елде жүргізіліп жатқан реформаларға халықтың сенімін қамтамасыз етумен тікелей байланысты. Ел ішінде деструктивті, қылмыстық тенденциялар жалғасқанша ешқандай сыртқы қауіп-қатерді бейтараптандыруға болмайды. Қ. С. Гаджиев: "...шешуші қақтығыстардың себебі әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтар болады" деп дұрыс айтқан болатын[73]. Байлық пен кедейлік арасындағы алшақтық тереңдей түсуі өте қауіпті, өйткені ол азаматтық соғысқа нақты қауіп төндіреді. Бұрынғы тоталитарлық режимде гипертрофиялық назар өндірістің әскери салаларына, армия мен қару-жараққа азаматтық өндіріске, елдің әлеуметтік, мәдени және басқа даму бағдарламаларына зиян келтіруге аударылды. Демек, қорғаныс тұжырымдамасы күштердің тепе – теңдігі тұрғысынан қауіпті ғана емес-ол қарсы, әлеуметтік тұрғыдан регрессивті, қоғамның жақындығына назар аударады және нәтижесінде оның артта қалуын сақтайды. Мұраға қалдырылған қиындықтар, сондай-ақ объективті және субъективті сипаттағы кемшіліктер Қазақстан Республикасының әлеуметтік қауіпсіздік саясатына әлі де әсерін тигізуде. Кең мағынада, Халықты әлеуметтік қорғау - " бұл мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мақсаттары мен басым міндеттерін жүзеге асыру, қоғамның әр мүшесіне маңызды әлеуметтік құқықтардың сақталуын қамтамасыз ететін заңмен бекітілген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік кепілдіктердің жиынтығын жүзеге асыру жөніндегі қызметі. Оның ішінде адамның қалыпты өсуі мен дамуы үшін қажетті лайықты өмір сүру деңгейіне құқығы бар". Тар мағынада – "бұл халықтың неғұрлым осал топтарын, оның ішінде ең алдымен мемлекеттік басқару органдары, мамандандырылған қызметтер-Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі, Жұмыспен қамту қызметтері және т.б. жүзеге асыратын өтпелі кезеңнің теріс салдарларынан қолдау үшін экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық сипаттағы мақсатты нақты іс-шаралар кешені" болып табылады. [74]. Жаңа жағдайларда әлеуметтік қорғау жүйесінің жұмыс істеуі әлеуметтік әділеттілік пен экономикалық тиімділіктің өзара әрекеттесу принциптерінің үйлесуіне негізделуі керек, әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланысты қоғамдық өндіріске қатыса алмайтындарды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуі және халықтың экономикалық белсенділігі үшін қажетті жағдайлар жасауы керек. Қазақстанның қазіргі заманғы әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай негізгі элементтерді қамтиды: 1) мемлекеттік жәрдемақылар; 2) Міндетті әлеуметтік сақтандыру; 3) жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру; 4) әлеуметтік көмек. 90-жылдары халықтың едәуір бөлігіне қиындықтарды жеңу, өз күштері мен мүмкіндіктеріне бағдарлану қиын болды. Осы кезеңде ең төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ азаматтардың едәуір саны пайда болды. Әлеуметтік саясаттың патерналистік моделімен Кеңес мемлекеті осы минималды деңгейді қамтамасыз ете отырып, әлеуметтік әділеттіліктің кепілі ретінде қызмет еткені белгілі. Өтпелі экономикада мемлекет өз азаматтарын әлеуметтік қолдау үшін жеткілікті мүмкіндіктерге ие болмады. Осылайша, Қазақстанда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың бейресми секторының пайда болуы мен дамуы үшін жағдай қалыптасты. Халықтың әлеуметтік осал топтарына экономикалық қиындықтарды жеңуге жақсы жолға қойылған туыстық байланыстар, Байланыстар көмектесті. Өздігінен жүзеге асырылатын бұл қызметті Біз әлеуметтік қорғаудың бейресми секторы ретінде анықтаймыз. Әлеуметтік қорғаудың бейресми секторы халықтың аз қамтылған санаттарына оларға әлеуметтік көмек және қолдау көрсету мақсатында жіберілетін түрлі шаралар кешенін білдіреді. Жүзеге асырылатын шаралар белгілі бір ақша сомасын, тұрғын үйді, сондай-ақ тамақ өнімдерін, киім-кешекті ұсынуда да көрсетілуі мүмкін. Мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінен айырмашылығы, бейресми сектордың қызметі заңнамалық тұрғыдан бекітілмеген, (мұсылман) мораль негізінде жұмыс істейді және тұтастай реттелмейді [75]. Айта кету керек, әлеуметтік қорғаудың бейресми секторы Араб елдерінде жұмыс істейді, ТМД-да Өзбекстанда махалла деп аталатын формада таралған. Дүниежүзілік Банктің сарапшылары да халықты әлеуметтік қорғаудың бейресми секторының болу фактісін мойындайды. Олар өз есебінде: "республикада әлеуметтік қорғаудың бейресми желісі ретінде қызмет ететін үй шаруашылықтары арасында айтарлықтай материалдық көмек бар" деп атап өтті [76]. Белсенді әлеуметтік саясат және халықты әлеуметтік қорғаудың жолға қойылған жүйесі оның бейресми секторының қызметін барынша азайта алады. Инфляция деңгейін бақылау, жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселелерін шешу, экология, демографиялық даму, көші-қон процестерін реттеу және т.б. мемлекеттің құзыреті болып табылады. Әрине, білім беру және денсаулық сақтау салалары белсенді Мемлекеттік араласуды және кейбір реттеуді, әсіресе оларды қаржыландыру мәселелерінде талап етеді. Әдетте, мұндай реттеудің әдістері: тиісті фискалдық саясатты жүргізу, оған сәйкес мемлекет халықтың бай топтарының пайдасы мен жеке кірістеріне салық өндіріп, адамдар арасындағы экономикалық теңсіздікті төмендетуге көмектеседі. Қаражатты қайта бөлудің арқасында мемлекет халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарына– зейнеткерлерге, мүгедектерге, ардагерлерге, жұмыссыздарға, көп балалы отбасыларға және т. б. трансферттік төлемдерді жүзеге асыруға мүмкіндік алады; мемлекеттің нарықты бөлуге, жалақының, зейнетақының ең төменгі мөлшерін белгілеуге тікелей араласуы; бірінші қажеттілік заттарының бағасы. Мәселен, "2010-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет туралы" ҚР Заңына сәйкес 2010 жылы ең төменгі жалақы мөлшері 14 952 теңге сомасында белгіленді [77]. Демократия қағидаттарын одан әрі нығайту және мемлекеттің қоғамдық-саяси өмірін жандандыру саясаттың басқа субъектілерінің маңыздылығын арттыруға ықпал етеді. Саяси партиялар әлеуметтік саясатты жүзеге асыруда маңызды рөл атқара бастады. Әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіре отырып, олар мемлекет пен азаматтық қауымдастық арасындағы байланыстырушы буын ретінде әрекет етеді. Қазақстанда іс жүзінде барлық саяси партиялар бағдарламалық құжаттарда әлеуметтік саясат мәселелерін басым ретінде қарастырады. "Нұр Отан" ХДП, "Әділет", "ақ жол" саяси партияларының бағдарламалық құжаттары осы тезисті растайды. Әр түрлі саяси реңктерге қарамастан, көптеген саяси партиялар ұқсас лексиканы ұстанады: әлеуметтік әділеттілік, аз қамтылған азаматтарға көмек, атаулы қолдау, отбасын, жастарды, соғыс және еңбек ардагерлерін қолдау, әлеуметтік жәрдемақылардың, жалақының мөлшерін арттыру. Парламенттік көпшілікті білдіретін "Нұр Отан" Халықтық-демократиялық партиясы халықты әлеуметтік қолдау бағдарламасына бастама жасайды, мемлекетті одан әрі дамыту стратегиясын (атап айтқанда, өмір сүру сапасының ұлттық стандартын) әзірлейді. Зор әлеуеті бар Саяси партиялар өз қызметін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруда, консультациялық, ақпараттық көмек көрсетуде жандандырады, сондай-ақ жалпы әлеуметтік саясатты жетілдіру бойынша ұсыныстарға бастамашылық етеді деп ойлаймыз [75] Қазақстан Республикасында әлеуметтік саясаттың жаңа субъектісі-гуманизм қағидаттары мен әлеуметтік мемлекет идеяларын ұстанатын бизнес-құрылымдар қалыптасты. Бұл тақырыптың тән ерекшелігі - айтарлықтай ресурстарға ие болу. Сондықтан олар өз табыстарының бір бөлігін мұқтаж азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет мекемелеріне қолдау көрсету үшін пайдалана алады. Бұл жағдайда халықтың аз қамтылған, осал санаттарын қолдау және қорғау жағына назар аудара отырып, кірістерді біршама қайта бөлу орын алады. Жүргізілген талдау Қазақстанда сындарлы әлеуметтік әріптестік жолға қойылған деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Билік пен бизнестің өзара іс-қимылы келіссөз процесінің жазықтығына көбірек ауысады. Отандық кәсіпкерлердің қызметінде сыртқы әлеуметтік жауапкершілікпен байланысты шығындар басым. Қазіргі уақытта жеке тұлғаның саясаттың, үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың белсенді субъектісі ретіндегі рөлі жандандырылуда. Бір жағынан, кейбір әлеуметтік мәселелерді шешуге қабілетті азаматтық қоғам институттары әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға көмектесуі керек, ал екінші жағынан мемлекеттің әлеуметтік саясатына тиімді бақылауды жүзеге асыруы керек. Осылайша, Қазақстан Республикасына оны жүзеге асырудың жетілдірілген механизмі бар әлеуметтік саясаттың жаңа тұжырымдамасын қалыптастырып қана қоймай, онда әртүрлі субъектілердің орнын да анықтау керек [75]. Көптеген батыс және отандық сарапшылардың пікірінше, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қатер төнуі нақ осы ішкі саяси тұрақтылықты бұзу болып табылады. Дүниежүзілік банктің деректеріне сәйкес, Қазақстан саяси тұрақтылық деңгейі бойынша бұрынғы КСРО-ның басқа республикалары мен Шығыс Еуропа елдерінің арасында орта орында тұрғанымен, әлеуметтік шиеленістің деңгейі өсу үрдісіне ие [76]. Кез келген елдің саясаты мемлекеттің ұлттық мүдделері негізінде құрылуы тиіс. Өз кезегінде, мемлекеттің ұлттық мүдделері ішкі және сыртқы қауіптерге ұшырайды, нәтижесінде мемлекеттің қауіпсіздік жүйесі бұзылады. Қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздіктегі ішкі қауіптер: - табыстардың, әлеуметтік жәрдемақылардың төмен мөлшерін, олардың уақтылы төленбеуін қоса алғанда, жалпы халықтың өмір сүру сапасының төмендеуі; - халықтың табысы бойынша күрт саралануы; - жұмысқа орналасу мүмкіндігінің жоқтығы, жаппай жұмыссыздық; - өлім-жітімнің жоғары көрсеткіштері, туудың төмен болуы және өмір сүрудің орташа ұзақтығы нәтижесінде халықтың депопуляциясы; - заңсыз көші-қон; - биліктің жоғары эшелондары өкілдерінің сыбайлас жемқорлық. Сондықтан сындарлы әлеуметтік саясатты жүргізу және халықты әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау мемлекеттің басым мақсаты болуға тиіс. Академик А.Қошановтың пікірінше, әлеуметтік сала мемлекет тарапынан ерекше назар аударуға тұрарлық, өйткені бұл өтпелі кезеңдегі қоғамдық-саяси өзгерістердің ықтимал қайшылықты негізі болып табылады, әлеуметтік саланың бұл мәні одан әрі артады [78, 79]. Әлеуметтік саясат мазмұнындағы ең бастысы әлеуметтік мақсаттарға бөлінетін ресурстарды тиімді пайдалану басымдықтары жүйесін, тетіктерін дұрыс құру, әлеуметтік проблемалардың бүкіл шеңберін кезең-кезеңімен шешу болуға тиіс. Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатындағы басым бағыттар: халықты жұмыспен қамту саласындағы саясат және жұмыссыздық проблемаларын шешу; өмірлік маңызы бар әлеуметтік қызметтердің, бірінші кезекте, денсаулық сақтау мен білім берудің тиімді жұмыс істеуімен қол жетімділігін қамтамасыз ету; зейнетақымен қамсыздандырудың барабар жүйесінің жұмыс істеуі; белсенді демографиялық саясатты жүзеге асыру; халықтың өмір сүру сапасын жақсарту және, сайып келгенде, арттыру. Жұмыспен қамту дегеніміз- азаматтардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты және табыс немесе табыс құралы ретінде түсініледі [80] Мемлекеттің әлеуметтік саясатының іргетасы халықты жұмыспен қамту саласындағы саясат болып табылады, оны табысты іске асыру әлеуметтік-экономикалық проблемалардың кең ауқымын шешуге, оның ішінде мемлекеттік бюджетті толықтыруға және сонымен бір мезгілде халықтың осал топтарына әлеуметтік көмек көрсету жөніндегі міндеттердің ауыртпалығын жеңілдетуге ықпал ететін болады. Бәсекелестік жағдайында барлық еңбекке қабілетті азаматтарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету тән емес, сондықтан жұмыссыздықтың пайда болуы табиғи құбылыс. Егер әлеуметтік саясаттың патерналистік моделі азаматтарды жалақымен қамтамасыз ете отырып, оларды толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз етсе, онда оның өзгеруімен жағдай түбегейлі өзгереді. Кез-келген әлеуметтік-экономикалық жүйелерде саясаттың негізгі субъектісі ретінде тек мемлекет екі негізгі функцияны орындайды. Біріншісі-жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастарды реттейтін төреші, Әлеуметтік және еңбек саласындағы жұмысшылардың құқықтарының кепілі. Бұл мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс орындарын құра отырып, мемлекеттің өзі жұмыс беруші ретінде әрекет ететін жағдайларда да болады. Мемлекеттің екінші функциясы-ресми жұмыссыз мәртебесі бар еңбекке қабілетті жастағы жұмыс істемейтін азаматтар үшін әлеуметтік кепілдіктер белгілеу. Бұл кепілдіктерге жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлеу, кәсіби қайта даярлауға жәрдемдесу, қоғамдық жұмыстарға қатысуға тарту және т.б. кіреді [81]. Қазақстанда жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету саласында мемлекет мынадай қызметті жүзеге асырады. Нормативтік актілер үнемі жетілдіріліп отырады. Диссертациялық жұмыста 2001 жылғы "жұмыспен қамту туралы" ҚР Заңының 1991 және 1998 жылдардағы алдыңғы нормативтік актілерден айырмашылықтары көрсетілген. Жаңа нормативтік акт, біріншіден, жұмыс істеп тұрған және жаңа жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушілерді, оның ішінде нысаналы топтар үшін (бұл жұмысқа орналасуда қиындық көріп отырған және әлеуметтік қорғауды талап ететін адамдар тобы), екіншіден, азаматтардың кәсіпкерлік бастамаларын қолдауды және ынталандыруды көздейді. Осылайша, саясат субъектілерінің функциялары анықталады: мемлекет, жұмыс берушілер және еңбекке қабілетті азаматтар. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ҚР Кәсіподақтар федерациясымен және "Атамекен "Одағы" Ұлттық экономикалық палатасымен бірлесіп, жұмыс орындарын сақтау және қызметкерлердің жаппай босатылуын болдырмау бойынша ірі компаниялармен меморандумдар жасасуға бастамашылық жасады. Қазақстанның білім беру жүйесі еңбек нарығының қажеттілігіне және инвестициялық саясатты ескере отырып, оны дамыту перспективаларына сәйкес кадрлар даярлауға бағдарланған. Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында мемлекет белсенді іс-қимыл жасады. 2009 жылы Дағдарыстан кейінгі тұрақты даму үшін жағдай жасау мақсатында Үкіметтің "Дағдарыс арқылы жаңару мен өркендеуге"Жолдауын іске асыру жөніндегі 2009 жылға арналған іс-қимыл жоспары (Жол картасы) бекітіледі. Жол картасының негізгі мақсаттары [75]: 1) халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және жұмыссыздық деңгейінің айтарлықтай өсуіне жол бермеуге міндетті; 2) дағдарыстан кейінгі орнықты даму үшін жағдайлар жасауға міндетті. Жол картасын іске асыруға республикалық бюджеттен қаржыландыру көлемі шамамен 140 млрд.теңгені құрады. 2009 жылдың соңында 5261 "жол картасы" жобасы іске асырылды, немесе жоспарланған санның 99,7%. "Жол картасын" орындау барысында 258 000 жаңа жұмыс орны ашылды, оларға 248 000 адам жұмысқа орналастырылды. Кадрларды даярлау және қайта даярлауға 97 700 адам жіберілді, оның ішінде 41100 адам жұмысқа орналастырылды. Халықтың нысаналы топтарының 73 400 өкілі үшін әлеуметтік жұмыс орындары ашылды, жастар практикасын ұйымдастыруға 3,2 млрд.теңге жұмсалды. 100 000-нан астам адам қоғамдық жұмыстарға жіберілді [82]. 2010 жылғы сәуірде экономиканың шикізаттық емес секторларында өңірлік кәсіпкерліктің орнықты және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған жұмыс орындарын сақтау және жаңа тұрақты жұмыс орындарын құру мақсатында "Бизнестің жол картасы 2020" бағдарламасы бекітілді. Автор жүргізген әлеуметтік сауалнама халықтың 50% - ы жұмыссыздықты азайту мәселесі бойынша Үкіметтің қызметіне қанағаттанғанын көрсетеді. Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету мәселесін шешу халықтың кедейлігін қысқарту проблемасымен тығыз байланысты. Кедейлікпен күрес әлемдік қоғамдастықтың басты міндеттерінің бірі болып табылатынын атап өткен жөн. 2000 жылы Мемлекет басшыларының мыңжылдық саммитінде – Қазақстанды қоса алғанда, БҰҰ мүшелері Мыңжылдық декларациясын қабылдады, онда 2015 жылға дейінгі мыңжылдық дамуының (МДМ) негізгі мақсаттары тұжырымдалды. Аса кедейшілік пен аштықты жою; жалпыға бірдей бастауыш білім беруге қол жеткізу; ерлер мен әйелдердің теңдігін көтермелеу және әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту; балалар өлімін төмендету; ана болуды қорғауды жақсарту; АҚТҚ/ЖҚТБ-ға, безгекке және басқа да ауруларға қарсы күрес; экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету; даму мақсатында жаһандық әріптестікті қалыптастыру. Көрсетілген МДМ көбінесе Қазақстанда іске асырылып жатқан ұлттық басымдықтар мен міндеттерге сәйкес келеді. Мыңжылдықты дамытудың бірінші мақсаты-республика үшін өзекті бола отырып, кедейшілік пен аштықты жою ұлттық кедейшілік проблемаларына бейімделді және 2015 жылға қарай табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен адамдар санын екі есе төмендетуден тұрды [75]. 2000 жылы (МДМ қабылдау кезеңі) кедейшілікпен күрес Қазақстанның әлеуметтік саясатындағы басым бағыт болып табылды. Автор осы мәселені шешуге ықпал ететін қабылданған нормативтік актілерді талдайды, оң нәтижелер туралы куәландыратын статистикалық материалдарды ұсынады. Мемлекеттік құрылымдармен қатар, кедейшілік деңгейін төмендетуге Қазақстанның қоғамдық ұйымдары да үлес қосуда. Үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, шағын кредит беру, кәсіпкерлікті дамыту, қайырымдылық, халықтың мұқтаж топтарын әлеуметтік қолдау және т.б. сияқты әртүрлі әлеуметтік маңызы бар бағдарламаларды іске асырумен айналысады. Өздеріңіз білетіндей, әйелдер кедейлік қаупіне көбірек ұшырайды, жұмыссыздар арасында олардың саны басым. Мәселен, іскер әйелдер қауымдастығы 2009 жылғы ақпан – маусым аралығында Астана мен Алматы облысында 440 әйелді қайта оқытуды жүзеге асырды, олардың 80% - ы жұмысқа орналастырылды, ал 10% - ы жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысты. 90-жылдары зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі күрделі әлеуметтік-экономикалық проблема болды. Саяси трансформация барысында болған түбегейлі өзгерістер осы салада пәрменді шаралар қабылдау қажеттігін айғақтады. 1998 жылға дейін жұмыс істеген Қазақстанның зейнетақы жүйесінің мынадай ерекшеліктері болды: 1) ұрпақтар ынтымақтастығы қағидатында әрекет етті, 2) мемлекеттік сипатта болған; жеке сегменттің зейнетақы қорлары болмаған; 3) міндетті зейнетақы жарналарының иесіздігі болған; 4) зейнетақымен қамсыздандыру жасына, денсаулық жағдайына, еңбек өтіліне толық байланысты болған жағдайларда жүргізіледі. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің жоғарыда аталған ерекшеліктері жоспарланған экономикаға сәйкес келді. 90-шы жылдары оның дұрыс жұмыс істеу мүмкіндігі болмады. Демографиялық ахуалдың нашарлауы (бала туудың төмендеуі және еңбекке қабілетті жастан асқан халық үлесінің артуы) аясында жағдай күрделене түсті. Елде қалыптасқан мән-жайлар реформалаудың қажеттігін айғақтады. 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап " Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы "1997 жылғы 20 маусымдағы ҚР Заңының негізінде Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандырудың жаңа жүйесі жұмыс істейді. Заңмен жинақтаушы зейнетақы қорларына табыстың 10% мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналарын да, ерікті жарналарды да төлеудің жаңа тәртібі белгіленді. Осылайша, жауапкершілік ішінара кәсіпорындар мен ұйымдарға жүктелген, Яғни жұмыс беруші қызметкердің атынан жұмыс істейтін азаматтың алатын табысының 10% - ы мөлшерінде жинақтаушы зейнетақы қорына оның жеке зейнетақы шотына аударуды жүзеге асыруы тиіс. ҚР нормативтік актісіне сәйкес кезең-кезеңмен зейнеткерлікке шығудың жас шегі үш жылға ұлғайтылды [75]. Зейнетақымен қамтамасыз етуде ортақ қағидаттан бас тарту негізді болып табылады. Зейнетақы реформасының сәттілігі көптеген объективті және субъективті факторларға байланысты екені белгілі: елдегі макроэкономикалық тұрақтандыру, тиісті және дәйекті заңнамалық базаны қалыптастыру, сонымен қатар жұмыс берушілердің адалдығы мен санасы. Бұл мәселеде халықтың менталитеті маңызды рөл атқарады. Азаматтар еңбек қызметі аяқталғаннан кейін өздерінің әл-ауқатын жасауға белсенді қатысудың маңыздылығын сезінуге тиіс. Жан-жақты мемлекеттік қамқорлыққа деген үміт бұрынғы нәрсе. Қоғамда қайшылық тудыратын негізгі мәселе зейнетақы төлемдерінің мөлшері болып табылады. Жыл сайын ең төменгі зейнетақы мөлшері ҚР заңымен бекітіледі. 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақының ең төмен мөлшері – 12 344 теңге; жалақының ең төмен мөлшері – 14 952 теңге, ең төмен күнкөріс деңгейінің шамасы – 14 952 теңге ("2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы" ҚР Заңының 9-бабы). Біз зейнетақының ең төменгі мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейіне тең болуы керек деп санаймыз. Зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыру мәселесі мемлекеттің айрықша құзыреті болып табылады, алайда, біздің ойымызша, бизнес-қауымдастықтар, ҮЕҰ зейнеткерлерге, мүгедектерге әлеуметтік көмек және қолдау көрсетуі тиіс. 1991 жылдан 2010 жылға дейінгі кезең демографиялық даму тұрғысынан күрделі процестермен сипатталады. Бұл демографиялық мінез - құлық көбінесе әлеуметтік құбылыстармен анықталатындығына байланысты. Демографиялық жағдайды әрқашан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер тұрғысынан қарау қажет. Сондықтан, 1991-2010 жылдар аралығындағы Қазақстанның демографиялық жағдайына тән ерекшеліктерді анықтау үшін Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми материалдарына сүйене отырып, автор демографиялық даму кезеңдерін атап өтті. Бірінші кезең (1991 1999 жылдар) халықтың жаппай кетуі, бала туу мен өмір сүру ұзақтығының қысқаруы нәтижесінде республика халқы санының қысқаруымен (1 550 100 адамға) сипатталды. 2000-2004 жылдары-екінші кезең, оң өзгерістер байқалды, ең алдымен республика халқының саны 85 600 адамға артты.. 2004 жылы көші-қон процестерінде оң сальдо байқалды. Үшінші кезеңнің ерекшеліктері (2005-2010 жж.); иммигранттар санының көбеюі; көші-қонның оң сальдосын сақтау; орташа өмір сүру ұзақтығын ұлғайту [75]. Осылайша, тұтастай алғанда, 1991 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанның демографиялық ахуалында оң өзгерістер болды. Мемлекеттің демографиялық саясаты мынадай бағытта жүзеге асырылады: 1) заң шығару қызметі (Мемлекеттік бағдарламалар, тұжырымдама қабылданды); 2) әлеуметтік көмек және қолдау (әлеуметтік жәрдемақылар көзделген). Алайда, балалар мен аналар өлімінің қазіргі проблемалары, сырқаттанушылық көрсеткіштері барлық мүдделі құрылымдардың жұмысын одан әрі күшейту қажеттігін айғақтайды. Демографиялық ахуалды, ұлт денсаулығын жақсарту-күрделі міндет. Ұлттың денсаулық жағдайы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының көрсеткіші болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысындағы қайғылы жағдай (балаларды ЖҚТБ-мен жұқтыру) кейбір проблемаларды ашып көрсетіп, бүкіл денсаулық сақтау жүйесінің жұмысын одан әрі жетілдіру қажеттігін айғақтады. Демографиялық саясат Қазақстанның әлеуметтік саясатының құрамдас бөлігі болып табылады және мемлекеттік органдар мен басқа да қоғамдық мекемелердің халық саны динамикасының, құрылымының, қоныстанудың және халық сапасының үрдістерін сақтауға немесе өзгертуге бағытталған халықтың ұдайы өндіріс процестерін реттеу саласындағы мақсатты қызметін білдіреді. Біз демографиялық саясат қаншалықты ауқымды және жүйелі сипатқа ие болса да, демографиялық дамудың теріс тенденцияларын түбегейлі өзгертіп, оларды оң бағытқа бұра алады деген ойдан алыспыз. Алайда, басқарудың жетілдірілген тетігін қолдана отырып, ғылыми негізделген саясатты уақтылы және ақылға қонымды жүргізу белгілі бір дәрежеде халықтың көбеюінің жағымсыз тенденцияларын болдырмауға мүмкіндік беретіндігін жоққа шығаруға болмайды. Демографиялық саясатты жүзеге асыруда барлық құрылымдардың келісілген қызметі маңызды. Ең алдымен, денсаулық сақтау жүйесін нығайту, оны қаржыландыруға арналған қаражатты ұлғайту, аурухана мекемелерін жоғары техникалық медициналық жабдықтармен қамтамасыз ету, медицина қызметкерлерінің жалақысын ұлғайту, олардың біліктілігін жүйелі түрде арттыру қажет. Бұдан басқа, спорт алаңдары желісін кеңейту; БАҚ арқылы саламатты өмір салтын жан-жақты насихаттауды жүргізу қажет. Қоғамның саяси трансформациясы жағдайында әлеуметтік салада түбегейлі қайта құру қажеттілігі ерекше маңызға ие болды. Нарықтық экономика жағдайында тиімді жолға қойылған және қоғамның барлық жіктеріне қолжетімді денсаулық сақтау мен білім беру жүйелері азаматтарды әлеуметтік қорғаудың маңызды факторлары болуға тиіс. Халықаралық тәжірибе адам капиталына, атап айтқанда, білім беруге Инвестициялар экономика мен қоғам үшін елеулі қайтарымдарға ықпал ететінін куәландырады. Қазақстанға әлемдік білім беру кеңістігіне кіру үшін мүмкіндіктер ашатын маңызды факт кадрларды даярлау мен қайта даярлауды, қаржыландыруды қайта қарауды көздейтін Болон процесіне қосылу болып табылады. "Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында" білім беру реформасы-елдің нақты бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі екендігі атап өтілген. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасында білім беруді дамыту елдің экономикалық өркендеуінің болашағы сүйенетін тұғырнама болуы тиіс екендігі атап өтілген. Сондықтан республикаға білім беруді одан әрі жаңғырту, оған инвестицияларды едәуір ұлғайту, оның сапасын жақсарту қажет. Соңғы жылдары әлемдік қаржы дағдарысы экономиканың өсу қарқынына ықпал етті, ал жинақталған экономикалық әлеует дағдарыс кезеңінде Қазақстанның орнықтылығын қамтамасыз етті және әлеуметтік саланы, оның ішінде білім беру жүйесін одан әрі реформалауға мүмкіндік берді. Қазақстан Республикасы Президентінің "Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері" атты Жолдауын іске асыру мақсатында және Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарына сәйкес балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету бойынша "Балапан" бағдарламасы әзірленді. Бағдарламаның негізгі мақсаты 2015 жылға дейін қалалық және ауылдық жерлерде мектепке дейінгі жастағы балаларды 70% – ға, 2020 жылға дейін 100% - ға мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету болып табылады. ҚР Денсаулық сақтау саласында жүргізіліп жатқан саясат экономикалық және саяси өзгерістердің салдары болып табылады, осы саладағы реформаларға тұжырымдамалық тәсілдер бірнеше рет түбегейлі өзгерді. Медициналық көмек көрсетудің қолжетімділігін, уақтылығын, сапасын және сабақтастығын қамтамасыз етуге арналған әлеуметтік бағдарланған денсаулық сақтау жүйесі халықтың әл-ауқатының орнықты және тұрақты өсуі тұрғысынан Қазақстандағы негізгі басымдықтардың бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының 1991-2010 жылдар аралығында жүзеге асыратын іс-шараларының, әлеуметтік бағдарламаларының ауқымды кешені бір мәнді баға беруге мүмкіндік бермейді, сондықтан автор әлеуметтік саясат пен әлеуметтік мемлекеттің эволюциялық даму кезеңдерін анықтады. Әр кезеңнің мазмұны экономиканың, нормативтік-құқықтық базаның жағдайына байланысты ерекшеліктерге ие. Әлеуметтік саясатты талдау қазіргі жағдайда нақты әлеуметтік мемлекет құру саясат субъектілерінің міндеті деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Тек белсенді әлеуметтік саясат қана Қазақстанның экономикалық және саяси дамуындағы байқалған қолайлы үрдістерге орнықты және ұзақ мерзімді сипат бере алады, ұлттың әлеуетін дамытуға мүмкіндік береді және Қазақстанның әлемнің неғұрлым дамыған 50 мемлекетінің қатарына кіруін қамтамасыз етеді. Қоғамның өмірлік белсенділігіне айтарлықтай әсер ететін қазіргі құбылыстар мен процестердің ішінде экономиканың жаһандануын атап өту керек; ақпараттық, зияткерлік технологиялар рөлінің артуы, адами капиталдың, ғылыми білімнің әлемдік дамудың шешуші факторына айналуы, білімге негізделген жаңа әлеуметтік шындықтың пайда болуы, қоғамның адамға және технологияға қатынасының өзгеруі, бұл өз кезегінде айналымды білдіреді. өмір сапасы мәселелеріне [83]. Бастапқыда өмір сапасы негізінен қоршаған ортаны қорғау, денсаулық сақтау және қалаларды жаңарту мәселелерімен байланысты болды. Алайда, көп ұзамай бұл санат қоғамның өміршеңдігін қамтамасыз етуге байланысты қарастырыла бастады және адамзат қол жеткізе алатын болашақ идеалының ажырамас бөлігі ретінде түсіндірілді. Сонда бірінші кезекте ақша мен материалдық игіліктер емес, әлеуметтік және мәдени құндылықтардың үйлесімі болады. Ағылшын зерттеушісі М. Ньюэл "тұтыну қоғамында адам саны оның қажеттіліктерінен асатын тауарларды өндірушіге айналды"деп атап өтті. Өмір бізді таңдау қажеттілігіне қояды: немесе Саны-жалақының өсуі, тауар өндірісінің өсуі, материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру, арзан пәтерлер салу және т. б. немесе сапа – білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, экология және т. б. ТМД ғалымдарының түсіндіруінше өмір сапасы адамдардың материалдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру сапасын (тамақ, киім сапасы, тұрғын үйдің жайлылығы, Денсаулық сақтау, білім беру, қызмет көрсету саласы, қоршаған орта және т.б. сапасы) білдіретін санат ретінде айқындалады. Өмір сапасы өмір деңгейімен бірдей емес, ол кеңірек және өмір сүру стандарттары сияқты өмір сүру деңгейінің анықтамаларын қамтиды, өйткені табыстың әртүрлі экономикалық көрсеткіштері өмір сапасының көптеген критерийлерінің бірі болып табылады. Өмір сүру деңгейі адамдардың тікелей қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін сандық бағалауға бағытталған әлеуметтік-экономикалық категорияларға жатады. Бұл санат ақшалай немесе заттай бірліктердегі көрсеткіштерді бағалаумен шектеледі. Бүгінгі таңда өмір сапасы әр адамның жеке басының қадір-қасиеті мен еркіндігін анықтайтын категория ретінде түсіндірілуде. Өмір сапасын бағалаудың маңызды аспектісі индикаторларды әзірлеу болып табылады. Өмір сапасының индикаторлары-адамның өмір сүру кеңістігіндегі жайлылығын бағалау құралы, адамның экономикалық және әлеуметтік өмір жағдайларына субъективті реакцияларын бекіту құралы. Өз кезегінде индикаторлар өмір сапасының стандарттарына біріктіріледі. Өмір сапасының стандарттары немесе индекстеріне әдетте үш күрделі индикаторлар кіреді. Өмір сапасы индикаторларының бірінші блогы халықтың денсаулығын және демографиялық салауаттылықты (туу деңгейі, өмір сүру ұзақтығы) сипаттайды. Екінші блок халықтың жеке өмір сүру жағдайларына (молшылық, тұрғын үй, тамақтану, жұмыс және т.б.) қанағаттанушылығын, сондай-ақ мемлекеттегі істер жағдайына әлеуметтік қанағаттанушылықты (биліктің әділдігі, білім беру мен денсаулық сақтаудың қолжетімділігі, өмір сүру қауіпсіздігі, экологиялық салауаттылық) көрсетеді. Оларды бағалау үшін халықтың өкілді үлгілерінің әлеуметтік сауалнамалары қолданылады. Индикаторлардың үшінші блогы қоғамның рухани жағдайын бағалайды. Руханилық деңгейі шығармашылық бастамалардың, инновациялық жобалардың сипаты, спектрі мен саны, сондай-ақ жалпы адамзаттық моральдық өсиеттерді бұзу жиілігі бойынша анықталады. Өлшем бірлігі ретінде әлеуметтік ауытқулар туралы статистикалық материалдар қолданылады: кісі өлтіру, тонау, ауыр дене жарақаттары, тасталған қарт ата-аналар мен балалар, алкогольдік психоздар. Басқаша айтқанда, өмір сапасының белгілі бір стандартын қамтамасыз ету мемлекеттің белсенді әлеуметтік саясатын жүргізумен байланысты. 90-шы жылдары Қазақстанның алдында әлеуметтік шиеленісті тұрақтандыру және қоғамның маргиналдануын жалпы қысқарту міндеттері тұрды, бұл ұлттық қауіпсіздікке қатер төндірді. Экономикалық өсудің жоғары қарқыны мемлекетке қаржы ресурстарын халықтың өмірін одан әрі жақсартуға бағыттауға мүмкіндік береді, сондықтан ХХІ мыңжылдықта басты назар азаматтардың өмір сүру сапасын арттыруға аударылды. Біз Қазақстанның әлеуметтік саясатының басты стратегиялық міндеті 2007 жылы алғаш рет "Нұр Отан"ХДП сайлауалды бағдарламасында мәлімделген өмір сапасының ұлттық стандартын іске асыру болып табылады деп санаймыз. Өмір сапасының қазақстандық стандарты [75]: 1. Халықтың жан басына шаққандағы табысының жоғары деңгейі – орташа еуропалық табыстан төмен емес; әлеуметтік сәйкессіздіктердің қысқаруы; орта таптың қалыптасуы. 2. Жоғары сапалы және қол жетімді денсаулық сақтау. Тегін көрсетілетін сапалы медициналық қызметтердің ең төменгі көлемін кеңейту. 3. Елімізде және әлемде сұранысқа ие озық және қолжетімді білім. Бәсекеге қабілетті мамандар даярлау. 4. Адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарына басымдық беру. 5. Қоғамдық тұрақтылыққа, ұлтаралық татулыққа және конфессияаралық келісімге қол сұғушылыққа қарсы қатаң іс-қимыл. 6. Азаматтарды және олардың меншігін қылмыстық қол сұғушылықтан сенімді қорғау. 7. Қала мен ауылды дамытуда теңгерімге қол жеткізу. 8. Халықтың әлеуметтік осал топтарына кең қолдау көрсету; еуропалық өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін әлеуметтік қорғаудың тиімді атаулы жүйесі. 9. Экологиялық таза орта. 10. Мәдениет пен ғылымның жоғары деңгейі. 11. Дамыған қызмет көрсету саласы. Көлік, байланыс, телекоммуникация, демалыс және туризм үшін сапалы қызметтерге кең қол жетімділік. Сондықтан соңғы жылдары биліктің барлық күш-жігері өмірдің жоғары стандарттарын қамтамасыз етуге бағытталған. 2008 жылы Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында "...өмір сапасының стандарттары адам капиталын дамытудың және Қазақстанды әлеуметтік жаңғыртудың тиімді нарықтық құралына айналуға тиіс, бұл ретте масылдық көңіл-күйдің өсуіне алып келмейді"деп атап көрсетті[84]. БҰҰ мәліметтері бойынша 1991 жылы Қазақстанда өмір сүру сапасының жоғары деңгейі байқалғанымен, Тәуелсіз Қазақстан өмір сапасы көрсеткіштерінің кеңестік деңгейіне 2007 жылы ғана қол жеткізе алды. 1991 жылы Қазақстандағы адам дамуының индексі 0,802-ге тең болды, бұл республикаға өмір сүру сапасының деңгейі бойынша әлемде 54-орын алуға мүмкіндік берді, бірақ 2007 жылы сәл үлкен индекске (0,804) ие бола отырып, ҚР небәрі 82-орынды иеленді. Өмір сүру ұзақтығының индексі бойынша Қазақстан 2009 жылға дейін кеңестік деңгейге жете алмады, 1991 жылы өмір сүру ұзақтығының индексі 0,73 – ке, ал 2007 жылы-0,66-ға тең болды. Орташа өмір сүру ұзақтығы 1991 жылы 67,6 жасты құрады, ал 2007 жылы – 66,3, 2009 жылы – 68,4. Қазақстандағы білім индексі өте жоғары деңгеймен сипатталады. Осы индекс бойынша Қазақстан 1991 жылы ең дамыған 40 елдің қатарына кірді. Әлеуметтік-экономикалық дағдарыс өмір сапасының басқа аспектілеріне (өмір сүру ұзақтығы мен өмір сүру деңгейі) қарағанда білімге аз әсер етті. 1991 жылы білім беру индексі – 0,9 аздап төмендеді, алайда 1996 жылы Қазақстан Республикасы осы көрсеткішке қол жеткізді, содан кейін 2007 жылы оны 0,965-ке жеткізді. Демек, қоғамның әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің шиеленісуі аясында Қазақстан Республикасындада өмір сүру сапасының төмендеуі байқалды. жүктеу/скачать 60,27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2