«зар заман» кезеңіндегі ақындар шығармашылығындағы тарихилық аннтоция

Қазақ деген ғаріп жұрт,

Миығыңды көрсетпей,

Ұстарасыз түсті мұрт.

Ұйқы басып, сезбедің

Шырмағанын жаудың сырт.

Емін-еркін ен жайлап,

Өсіп едің Бұхарда.

Дулат Бабатайұлы шындықты жаны сүйетін, тік, турашыл, ойындағысын, айтқысы келгенін тайсалмай бетке айтатын батыл ақын. Жалпы алғанда, «Зар заман» - XIX ғасырда өмір сүрген Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір өлеңінің аты болып табылады. Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына «Зар заман» ақындары деген ат қойылған болатын»[1].

Ақындар өз шығармаларында қазаққа тән болмыс пен, ұлттың қасиетін сақтап қалуға бағытталған ниеттері шығармаларында бейнеленген көріністің амалсыз, зарыға айтылуынан білінеді. Әсіресе, Шортанбай ақын шарасыздықтан дінді таяныш қылады. М.Әуезовтің 1927 жылғы «Әдебиет тарихы» оқулығына Шортанбайды Қазақ әдебиеті тарихындағы айтулы ағымның - зар заманның атышулы тұлғасы ретінде таныса да, өкінішке орай, қилы-қилы замандарда Шортанбай мұрасын бағалау мәселесі қилы саққа жүгіртілді. Тұтастай зерттеу нысанасына ілігіп, жан-жақты жүйеленіп, талдана қойған жоқ. Шортанбай - ақын, Шортанбай - жырау деп те айтылады. Себебі Шортанбайдың шығармашылығында жыраулыққа да келетін шығармалары да жеткілікті. Өлеңдерінің тарихилық мәні және сипаты жағынан да, шығармасының түрі де, үлгісі де, тіптен ұйқасы мен ырғағы да жыраулық поэзияның теориялық негіздеріне бағынып жатқан тұсы көп. Шортанбай заманында тас жарып шыққан бұлақтай қайсар, тұнық, биік жыры мол қазақ өлеңі ащы мұңға батты, қорғасын ойлардың салмағына тұншықты[3].

Шортанбай шығармаларында өзі көріп тұрған қазақ өмірінің барлық суретін айтады. Ол қазақ қоғамы тарихындағы осы бір күрделі дәуірдің суретін, ондағы өзгерістер сыпатын дәл бейнелеп, алдыңа жайып салады, ескі салтпен қайшылыққа келіп, өмірге өктем кіре бастаған тіршілік сипаттарын жіті көзбен көреді. Бірақ заман ағысының бағытын өз ұғымымен сиыстыра  алмай қиналады. Оның зары да осыдан туады.

Зар заман, зар заман,
Зарлап өткен бір заман.
Сөздің басы – бисмиллаһ,
Біз айталық, сіз тыңда
Мұсылманның тарихын:
Төрт аяқты хайуан –
Бұ дүниенің жарығы.
Бағасы кеткен жігіттің
Бетінен алар зайыбы.
Бір алладан басқаның
Көпті қылған айыбы.
Кесапаттың кесірі
Келе ме деп керт басқа,
Сол себептен қорқамын!- дейді.

“Зар заман”, “Тар заман”, “Бала зар”, “Опасыз жалған”, “Осынша азды ел неден”, “Байды құдай атқаны” – бәрі де “Заман азды” деген пікірді дәлелдеу үшін жазылған. Бұл өлеңдер, сондықтан да, біркелкі “Асылық азған заманда” деп басталып, “Заман азуының” белгілерін танытатын өмірдің әр қилы саласын суреттеуге арналады.

Шортанбайдың бұл суреттеуінен қиын заманның қайдан келгенін байқауға болатынын аңғартады. Сауда капитализмінен қазақ елінің қазынасын соруға келген елшісі – ақша. Саудаға негізделген қарым-қатынас адамдардың байланысының барлық түрлерін ығыстырып, оларды тек ақша тілінде сөйлетеді. Шортанбай өлеңі қазақ даласында таптық жіктелушіліктен туған осы бір тарихи құбылыстың пайда болу жолын әдемі суреттейді:

Байды құдай атқаны

Жабағы жүнін сатқаны.

Кедей қайтіп күн көрер,

Жаз жатақта жатқаны.

Жаздай арық қазғаны,

Күздей пішен шапқаны.

Ішіп-жемдік болмайды.

Оны-мұны тапқаны.

Аш, жалаңаш, бейнеттен

Жүдеп, арып, талады.

Бір ешкісі бар болса,

Шығын деп тілмаш алады.

Осы өлеңде қаншама өмір шындығының - тұтас бір тарихи процестің суреті жасалған. Мәселе - жатақтың шығуын жай айта салуда емес, кедейлерді байлармен іргесін бөлісіп, көшуден қалып отырықшы болуға итермелеген, жаздай арық қазып, күздей пішен шабуға мәжбүр еткен жағдайды ақынның терең аша білуінде. Ол салт-сананы да, адам психологиясын да, экономиканы да, дәуірдің идеологиясын да қамтиды. Осы салалардың бәрінде де ескі патриархалдық қалып бұзылып, жаңаға жол ашылды. Ақынға бұл жағдайлар ұнамайтындықтан, өзінің қорытындысын шығарады. Бірақ оған қарамай ақын сол өзгерістер қалай басталып өрістегенін, нәтижесін, үдерісті түгелдей көркем суретке айналдырып ұсынады. Қандай да болмасын Шортанбай таланты белгілі бір дәуірдегі халық тіршілігінің көркем бейнесін жасаумен өлшенеді. Ол ел ішінде кезіп жүрген ойларды, пікірлерді жинақтап қорытады. Осы көзқарасты сол дәуірдегі халықтың ой-пікірінен алынғаны даусыз екені белгілі. Көп қиыншылық көрген халықтың зарын керемет суреттегендіктен Шортанбай өлеңдерін халық жанына жақын қабылдады. Олардың, қанша уақыт өтсе де, ұмытылмай келе жатқаны да сондықтан. Халық ежелден-ақ жақсы тұрмысты, әділетті өмірді аңсаған. Ақын шығармаларының тілі де халықтық. Ол бейнелі сөз жүйесін жақсы біледі. Ойындағы нәрсесін жеткізе, оған тыңдаушының көңілін аударарлық етіп, еркін айта алады [3].

Өз шығармашылықтарында халықтың тарихы жете сөз болатын Тәтіқара ақын, Шал ақын, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы және тағы басқа ақындардың толғау өлеңдерінің деректанулық, және тарихнамалық тұрғыдан зерттеу, жазылып қалған тарихы жоқ халықтың өткенін танып-білуде баға жетпес тарихи деректер болары сөзсіз. Зар заман ақындарының шығармашылықтарында қазақ халқының тәуелсіз кезеңінен бастап, оның Ресей империясның отарына айналуы, жерінен, қонысынан айырылуы, оның себептері, халықтың көзқарасы, ашу-ызасы, наласы, дәрменсіздігі, болашағына деген сенімсіздігі толығымен баян болады. Халықтың рухы жоғалған дәуірі Мұрат Мөңкеұлының «Үш қиян» деген толғауында былайша бейнеленген:

«...Бұл толғау жаңа низам жүріп ел штатқа көніп, елді оязай, болыс, ауылнайлар билей бастаған заман» түріне айтылған. Айтылуы 1873 жылдың шамасында болған [4].

Ресей империясы отарлаушыларының озбырлығы мен сұрқия саясаты Зар заман ақындарының өлең-жырларында жан-жақты суреттеледі. Қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып, ұрпағын аздырып, діннен аулақтату сықылды империялық пиғылдың жүзеге асуына қарсыласу қозғалысы Зар заман ақындарының қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясымен үндесіп жататын өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөңкеұлының жырларынан айқын байқалады. Ескі тарихтық сөздерді, елдің шежірелерін Мұрат Мөңкеұлы өте жақсы білген. М.Мөңкеұлының шығармашылығында жер атаулары көп кездеседі. Бұлардың көбі ескі аттар. Қазақтың тарихын жазған адам Мұрат секілді ақындардың сөзін елеусіз қалдырмайды. Ол бір жағынан өткенді білген шежіре болса, екінші жағынан халықтың мұңын, елдің зарын айтатын әлеуметшіл ақын. Мұраттың заманы - бостандық үшін «егескен ердің бәрі жер тіреген» заман. Патша үкіметінің қазаққа құрған саясатының өрлеп тұрған заманы, қазақтың бұрынғы тұрмысы өзгере бастаған, қазақтың бұрынғы кең қоныстан, сүйкімді әдеттен, еркін салттан айырыла бастаған заманы. Мұрат елдің мұңын айтады, бұрынғыны жоқтайды.

Мұраттың өлеңдерінде патша өкіметінің қазаққа жұмсаған саясаты айқын байқалады. Өкіметтің жақсы жерлерді тартып алғаны, ел қамын жегендердің қуылғаны, өлтірілгені анық айтылады. XIX ғасырдың екінші бөлімінен шыққан қара ақындардың көбі Мұраттың шәкірттері. Міне, қысқаша айтқанда, Мұраттың тілі әдебиетімізге негіз болған ел әдебиетінің тілі. Мұраттың өлеңдерінде қазақтың ел әдебиетіндегі жыр, толғау, айтыс, мақтау, хат, асқақ, жоқтау секілді өлеңдерінің бәрі бар. Әдебиет тарихына Мұраттың сөздерінің керектігі шексіз нәрсе [2].

Патша үкіметінің отаршылдық саясаты жайлы жиырмасыншы жылдары Халел Досмұхамедұлы да батыл, ашық айтты. Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себептеріне аса қырағы саяси бағаны сол кезде Халел Досмұхамедұлы берген еді.

«Он сегізінші, он тоғызыншы ғасырдағы қазақтың қозғалысының ең күштілері - Сырымдікі, Исатайдікі, Кенесарынікі. Үш қозғалыстың бас мақсаты - қазақты орыстың жәңгірлік құшағынан құтқару»[5].

Халел Досмұхамедұлы «Қазақтың халық әдебиеті» еңбегінде зар заман ағымы деп ала бөтен қарастырғанымен бостандықты аңсаған әдебиет үлгілері жайлы айтады. «Халық поэзиясының тағы бір соқталы түрі - зар заман мен толғау. Бұл өлеңдерде салт - сананың бұзылуы жырланады, халық өмірінің көне әдет-ғұрпы мен ескі салттарының құлдырауы, билер мен әкімдердің парақорлығы мен пәтуасыздығы, тұрмыс-тіршіліктің нашарлауы, мал санының азаюы мен халықтың жұтауы, жайылым қоныстың тарылуы, қоныс аударушыларға шұрайлы жерлердің кесіліп берілуі, жердің тозуы елдің азуы, аштық, жұт тағы басқа сөз болады: бұрыңғы өмір мен ескі салт-дәстүрлер мадақталып өзгерістерге зар айтылады. Мән жағынан зар заман ағымына жақындата беруге болатынын аңғарамыз.

XIX екінші жартысынан былай қарай қазақ әдебиетінде қалыптасқан әдеби ағым түрі ретінде танылып XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында өзіндік сипат-мазмұн, түр-ерекшелігіне қарай ерекшеленіп, тұжырымдалған әдебиет тарихындағы зар заман ағымы деген тұжырым сол қалыпта орнығып, әдеби мұраның мәнін ашуда негіз болып қала алған жоқ. Түрлі саяси науқандардың тұсында ол ағымға қилы мән берілді. Бір кездегі тарихи даму шындығынан туған, халықтың қасірет күйін жеткізген әдебиет деп танылған орасан зор мұраға сары уайым үмітсіз үгілген жаңалықтан үріккен, діншіл әдебиет деген мін тағылды, «Зар» ұғымы басқа мағына ала бастады[6].

Сондай-ақ, профессор Ханғали Сүйіншалиев әдебиеттегі зар заман ағымы атауының жай-күйіне мынадай барлау жасайды: оларды түгел әдебиет тарихынан шығарып тастағысы келмеген аға-буын әдебиетшілер әр саққа жүгіртіп, өз ойларынан «Зар заман» әдебиеті дәуірін шығарған болатын. Қазақ әдебиетіндегі сол бір айрықша көзге ұрып тұрған ағымның қилы тарихына зар заманның әдеби ағым ретінде таралуы мен танылуының ұзақ жолына, қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесімен қазақ әдебиетінің өзіндік спецификасымен іштей байланысып жатқан біртұтас құбылысқа тиянықты ғылыми барлаудың бастауын Әуезов еңбектерінен алатынымыз ақиқат.

ХХ ғасырдың соңынан бастап  Зар - заманның тарихи сипаты, Зар - заманның   ақындарының шоғырының белгілі өкілдері, әдеби ағым ретіндегі ерекшеліктері , көркемдік кестелері туралы бір қатар еңбектері жазылды. Зар - заман шығармаларының - жаңалығы мол, өзгеше дәстүрі бар күрделі құбылыс ретінде әдебиеттану ғылымының тұрақты зерттеу нысанасы болып қала бермек.

Осы айтылған зар заман ақындарының сарыны жүз жылдан артық дәуірдің ішінде өмір сүрген қазақ ақынының барлығына да күй, сарын болды. Зар заманның артқы ақыны XIX ғасыр мен ХХ ғасырдың жапсарында өмір сүріп, сол кезде өлең айтқан Нарманбет. Нарманбет Орманбетұлы шығармалары, өлеңдері қысқа, яғни ұзақ сюжетті өлеңдер жазбаған екен. Сюжеттері ең қысқа да, әдемі өлеңдері «Кер заман», «Балалық үй». Ол одан басқа Ресей патшалығының қазақ даласына жүргізген отарлау саясаты туралы «Аждаһаның аузында» деген өлеңінде патша үкіметін аждаһаға теңейді.

Ақынның Аждаһаның аузында,

Айрылып қалдық қоныстан,

Бекіліп мизам шықпай тұр,

Әлгі бізге орыстан.

Қазақтың жолы тарайып,

Нәпсілері қарайып,

Әділеттік азайды.

Би, старшын, болыстан

-деп жырлайды. Бұдан басқа да шығармалары қазақ халқының басынан кешірген өткен тарихын керемет суреттейді. Көбінесе әлеуметтік мотивтегі толғаулар, заман, өмір, адамның мінез құлқы жайында афоризмдер мен, айтыс пен жоқтау да кездеседі. Заман зарының ең ақырғы күйін шертіп, тоқтаған осы ақын.

Қазақ әдебиетінің тарихында зар заман ақындары деген атаумен белгілі жыр жүйріктері - заманның желі оңынан туғанға дейін шығармалары жұртшылыққа кеңінен таныстырыла қоймаған тұлғалар. Кеңестік кезеңде олардың ардақты есімдерін негізінен әдебиетшілер, сол ақындар ғұмыр кешкен өлкелердің халқы, көзі қарақты, көңілі ояу оқырмандар ғана жақсы білгенімен, былайғы ел-жұрт жыр жампоздарының мұраларын толық пайдалануға мүмкіндік ала қойған жоқ. Олардың зиянды делінген шығармалары жарыққа шыққан жоқ. Зар заман ақындары шығармаларының жұртшылыққа тоқтаусыз жол тартып жатқаны кейінгі жылдардың жемісі [8].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.   Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.

2. Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: «Қазақ университеті», 2001. – 467 б.

3. Мәдібай Қ. Қазақ әдебиеті тарихында зар заман ағымының М. Әуезов зерттеулерінде айқындалуы // Заман-Қазақстан. – 1997. – №22 тамыз.

4. Қасқабасов С. Халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 126-б.

5. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: «Ана тілі», 1991. – 102-105-бб.

6. Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. – Алматы, 2005. – 376 б.

7. Сүйіншәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті. – Алматы «Ана тілі», 1992. – 123-б.

8. Жүгенбаева Г. Дәстүрлi ауызша тарих // ҚазҰУ хабаршысы. – Тарих сериясы №2(37), 2005. – 5-9-бб.

А. СЕРИКОВ,

Магистрант 2-го курса

Института истории и этнологии

им. Ч.Ч. Валиханова

ИСТОРИЧНОСТЬ ТВОРЧЕСТВА ПОЭТОВ И ЖЫРАУ

ПЕРИОДА «ЗАР ЗАМАН»
В данной статье автор рассматривает исторические взгляды и историчность творчества таких поэтов и жырау периода «Зар заман» (Скорбные времена) XIX в., как Дулат, Шортанбай, Мурат, Нарманбет и др. Кроме того, автор анализирует основные направления творчества жырау и его ценность как исторического источника и раскрывает понятие течения «Зар заман» в казахской литературе, которое началось в начале, а официально научно утверждено в конце XIX века.

Ключевые слова: «Зар заман», Дулат, Шортанбай, Мурат, Нарманбет, Ауэзов, творчество, литература, история.

1. 
   SERIKOV
   

Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology

2-nd year Master’s Student

HISTORICITY OF THE CREATIVITY OF POETS AND ZHYRAU

OF THE "ZAR ZAMAN" PERIOD
   In this article, the author examines the historical views and historicity of the creativity of such poets and zhyrau of the "Zar Zaman" (Sorrowful Times) period of the XIX century, as Dulat, Shortanbay, Murat, Narmanbet, etc. In addition, the author analyzes the main directions of creativity of zhyrau and its value as a historical source, and reveals the concept of the current "Zar zaman" in Kazakh literature, which began in the early XIX century, but was approved officially in science in the end of the XIX century.

Keywords: "Zar zaman", Dulat, Shortanbay, Murat, Narmanbet, Auezov, creativity, literature, history.