Зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік ұсыныстары мен нұСҚаулықтары

ҰЛПАЛАР

Үстінгі бүршіктің контурлық суретін салып, оның құрылысының (структурасының) бөлшектерін белгілеу керек.

Содан соң, апексті микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарап, алғашқы меристеманың клеткаларының ерекшеліктерін атап көрсетеді. Егер препаратты жылжытып, төмендеу орналасқан клеткаларды қарасақ, онда мынадай жағ-дайды байқауға болады. Апекстен қашықтаған сайын клетка ішіндегі заттардың түсі ашықтау бола бастайды, цитоплазмада үлкен вакуольдер түзіледі, ал клетканың мөлшері айқын ұлғаяды. Клетканың қабықшалары қалыңдап, анық көрінеді. Ядроның мөлшері өзгермейді, сондықтанда ол, ұлғайып өскен клетканың аз бөлігін алып түрады. Меристеманың осылайша маманданған үлпаға айналуы, әсіресе апексті жауып тұратын үлкен жапырақтарда айқын байқалады. Меристеманың 2—3 клеткасын, ал оның қасына салыстырып қарау мақсатында, жапырақтың маманданған ұлпасының 1—2 клеткасын салу керек. Оларды белгілейді.
ҰЛПАЛАР
11-тақырып. Құртқашаштың (ирис) жапырағының эпидермисі. Әр түрлі өсімдіктердің жапырақтарының эпидермисіндегі түктер (трихомалар).
Жұмыстың мақсаты: Құртқашаштың (ирис), алманың немесе картоптың, аюқұлақтың, жиденің немесе шырғанақтың тірі немесе фиксацияланған жапырақтары. Құртқашаштың жапырағының көденең кесіндісінен жасалған тұрақты микропрепараты көру.
Құртқашаштың жапырағының кесіндісінен эпидермисін сыдырып алып, оның бір шетінен пинцетпен кысып ұстап, зат айнасының бетіндегі, аддын ала тамызған судың тамшысының үстіне салады да, жабын айнасымен бетін жабады. Препараттың ең жұқа жерінен, микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда эпидермистің клеткалары көрінеді. Олардың арасында жартылай жұмырланған, кішкентай клеткалар, екі-екіден жұп түзіп орналасады. Бұл устьица аппаратының түйістіргіш клеткалары. Микроскоптың үлкен үлкейткішімен эпидермистің клеткаларын және түйістіргіш клеткаларды зерттеп қарап, олардың ерекшеліктерін атап көрсетеді.

Устьица аппаратымен оған жақын орналасқан эпидермистің клеткаларын суретке салып, оларды белгілейді.

Устьица аппаратының құрылысының толық көрінісін, оның көлденең кесіндісін көрсетеді. Құртқашаштың жапырағының көлденең кесіндісінен жасалған тұрақты препараттан, жоғарғы немесе төменгі эпидермистің устьица аппаратын тауып, оны микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарастырады. Эпидермистің үлкен клеткаларының арасында, екі кішкентай жұмыртқа тәрізді түйістіргіш клеткасы бар, ойыстар байқалады. Түйістіргіш клеткалардың үшкір ұштары бір-біріне қарама-қарсы бағытталған болады. Олардың арасында саңлауы, ал төмеңдеу үлкен ауа қуысы болады. Устьица аппаратын, эпидермистің оған жақын орналасқан клеткаларын және жапырақтың хлорофилл дәндері бар паренхималарын (мезофилл) суретке салып, олардың әрбір бөліктерін белгілейді.

Содан соң, эпидермистің өсінділерін, трихомаларын қарайды. Скальпельмен, немесе пинцетпен алманың жапырағының астыңғы бетіндегі аздап қызғыштау өсінділерін (трихомаларын) сыдырып альш, зат айнасының бетіндегі, алдын ала тамызған судың тамшысының үстіне салып, жабын айнасымен жабады. Осындай препаратты микроскоптың кіші улкейткішімен қарағанда, қабықшалары қалың болып келетін, протопластары жоқ иілген ұзын клеткалар көрінеді. Бұл бір клеткалы өлі трихомалар. Аюқұлақтыңда трихомалары өлі болады, бірақта олардың құрылысы күрделірек: 2—5 клеткадан тұратын, бірінші, қатардың өсінен, топтасьш орналасқан бір клеткалы тармақтардың бірнеше ярустары кетеді. Жиденің қабыршақтарын жапырақтың астыңғы бетінен инемен, немесе скальпельмен зат айнасының бетіне қырып түсіреді. Олар көп клеткалы, пішіні жалпақ жұлдызша тәрізді. Жұлдызшаның әрбір сәулесі бір өлі клетка болып есептелінеді. Әрбір түрден I -2 ден трихомалар салады.

Микроскоптың кіші үлкейткішімен препаратты қарағанда, әдетте жартылай жыртылған эпидермистің жалпақ клеткалары көрінеді, одан кейін қабықтың сәулелі орналасқан клеткаларының дұрыс қатары жатады. Қабықтың астында ішіндегі заттары қою, қабықшасы жұқа болып келетін клеткалардың қабаты-тоздық камбий (феллоген) орналасады. Одан өзекке қарай хлорофилл дәндері бар паренхималық үлпаның — феллодерманың қабаты жатады. Тек орналасуына қарай феллодерманың клеткаларын, өзінен төмен жатқан қабықтың негізгі ұлпасынан ажыратуға болады.

Содан соң жасымықшаны қарастырады. Ол екі жақты томпайған болып келеді. Жасымықшаньщ астындағы тоздық камбий өте жиі бөлінеді. Оны мынадан байқауға болады, тоздық камбийден бөлінген клеткалардың бірнеше қабаты, тұрақты ұлпаға айналып үлгермеген және сыртқы түрі жағынан да олардың камбийден айырмашылығы болмайды.

Жасымықшаны, оған жақын жатқан перидерманы суретке салып, олардың жекелеген бөліктерін белгілейді.

Қант қызылшасының жапырағының сағағының көлденең кесіндісін, бір тамшы судың үстіне салып, препарат дайындайды. Микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда, сағақтың шығыңқы қабырғаларының, өзара алмасып келіп отыратын, ақ және қара дақтардан түратын торға ұқсас жылтыр, ұсақ клеткалы ұлпалармен толтырылғандығы байқалады. Микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарағанда клетканың ақ түсті, сыртқы жылтыр болып қалыңда-ған қабықшаларын оңай айыруға болады. Олар бір-бірімен жұқа, көп жағдайда зорға байқалатын бөліктері арқылы байланысып тұрады. Клетка қабықшасының бұлайша қалыңдауы, олардың бұрыштарын ғана толтырып қоймайды, сонымен бірге жұмырланып келген, шығыңқы жерлері арқылы клетканың ортаңғы қуысына да өтеді. Сонымен мүндай клетканың қуысы, көлденең кесіндісіңде көпбұрыш түзеді. Мұндай көпбұрышты қуыстың қабырғалары әдетте ойыс болып келеді. Препараттан оның түсі қара болып көрінеді. Микрометрлік винтті пайдалана отырып, қабықшалары бұрыштарынан қалыңдаған клеткалардың орталық табықшасын көруге болады. Сонымен бірге клетканың алғашқы формасында қалпына келтіруге болады. Колленхиманың бірнеше клеткасын суретке салып, детальдарын белгілейді.

Қазтамақтың сабағының көлденең кесіндісіне флороглюцинмен және тұз қышқылымен әсер ете отырып препарат дайындайды да, оны микроскоптың кіші үлкейткішімен қарастырады. Препараттан сабақтың шетінен біршама қышықтау жерде ұсақ клеткалардың жиынтығынан тұратын ұлпаның қызыл шеңбері көрінеді. Оған іш жағынан сопақтау болып келген өткізгіш шоқтары жанасып жатады. Бұл сүректік талшық (либриформ). Оны микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарағанда қабықшалары бірдей болып қалыңдаған, бір-біріне тығыз жанасып жататын клеткалар көрінеді.

Бірнеше сүректік талшықтарды, көлденең кесіндісінен, суретке салады да, детальдарын белгілейді.

Қазтамақтың сабағының бір кесіндісінен эпидермисіне жақын жерден, диаметрінің ұзына бойында жұқа кесінді жасайды. Оған жоғарыда айтылған реактивтермен әсер ете отырып препарат дайындайды. Содан соң микро-скоптың кіші үлкейткішімен сүректік талшықтардың қабатын табады. Оның ең жұқа жерін микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарастырады. Тікесінен кесіп қарағанда, сүректік талшықтардың өте ұзын екендігіне оңай көз жеткізуге болады. Олар көп жағдайда микроскоптың көру аясына симайды. Бұл клеткалардың көлденең қабырғаларының қиғаш орналасуына байланысты, олардың төменгі үштары үшкір болып келеді.

Сүректік талшықтардың тікесінен жасалған кесіндісінен, бірнеше клетканы суретке салып, детальдарын белгілейді.
16-тақырып. Алмүрттың жемісіндегі склереидтер
Жұмыстың мақсаты: Алмұрттың жаңа үзілген, немесе фиксациялапған иіспеген жемісі; флороглюцин және тұз қышкылы.
Алмұрттың жаңа үзілген, немесе фиксацияланған піспеген жемісі арқылы жұқа кесінді жасап, оған флороглюцинмен және тұз қышқылымен әсер етеді. Микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда түссіз паренхималық клеткалардың арасында, реактивтің әсерінен қабықшалары қызарған клеткалардың тобы көрінеді. Жемістің жұмсақ етті бөлігінің қабықшалары жұқа, ұзынша клеткалары, олардан сәулелер секілді шашырап, таралады. Кесіндінің ең жұқа жерінен 2—5 клеткадан тұратын склереидтердің тобын таңдап алады да, оны микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарайды. Клетканың аса қалың қабықшасынан олардың қатпарлығы, сонымен бірге жіңішке, жиі тарамдалған поралы-каналдары көрінеді.

Склереидтердің 2-3-уін суретке салып, олардың жекелеген бөліктерін белгілейді.

Қарағайдың сабағыньң радиусын бойлай, оның бір кесігін алады. Алынған радиальды кесіктен тік бағытта жұқа кесінді жасайды да, оған флороглюцинмен және тұз кышқылымен әсер ете отырып препарат дайындайды.

Микроскоптың кіші үлкейткішімен, сүректің түгелдей дерлік ұзын прозенхималық клеткалардан тұратындығы көрінеді. Бүлар трахеидтер. Біршама жалпақ және қабықшалары жұқа трахеидтер көктемде пайда болады. Олар біртіндеп күзге қарай қабықшалары қалың, қуыстары жіңішке трахеидтерге айналады. Мұндай клеткалардың радиальды қабырғаларында жиекті саңлаулары болады. 2—3 трахеидті олардың біріккен жерлерінен суретке салып алады да, детальдарын белгілейді.
18-тақырып. Асқабактың сабағының сосудтары мен електі түтіктері
Жұмыстың мақсаты: фиксаторға салыпған асқабақтың сабағы, флороглюцин, тұз қышқылы. Асқабақтьщ сабағының тікесінен радиальды бағытга жасалған кесіндісінен дайындалған тұрақты препаратты пайдалануға болады.
Асқабақтың сабағын тікесінен кескенде, кесінді үлкен өткізгіш шоқтарының біреуінің ортасы арқылы өтетіндей етіп жасайды. Алынған радиальды кесіндіден, өткір бәкімен немесе бритвамен бірнеше жүқа кесінділер жасайды. Оларға флороглюцинмен және тұз қышқылымен әсер етіп, зат айнасының бетіндегі судың үстіне салады, содан соң оның бетін жабын айнасымен жабады да препаратты микроскоптың кіші үлкейткішімен қарастырады. Сабақтың үстіне жақын жердегі сүректік талшықтардың қабатынан, ішке қарай сүзгілі түтіктерді табады. Оларды қалыңдаған, әдетте бірнеше сарғыштау, көлденең қабырғалары-сүзгілі табақшалары арқылы ажыратады. Сүзгілі түтіктердің қасында, сабақтың өзегіне жақын сосудтары көрінеді, олардан кейін қайтадан сүзгілі түтіктер орналасады.

Микроскоптың үлкен үлкейткішімен алдымен сосудтарды көреді. Сүзгілі түтіктердің сыртқы участоктеріне жақын жеріндегі сосудтардың диаметрі өте үлкен болады. Олар әдетте кесіндінің қабатына түгелімен сиыспайды. Онда екі жағынан бірдей, қабықшаның жіңішке жолағымен бөлінген, сосудтың тек үзын, іші бос қуысы көрінеді. Сосудтың үстінгі жағы, кесіндінің кейбір жерлеріңде ғана сақталады. Оны микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарап, сосудтың қабырғаларының тор түзіп қалыңдағанына көз жеткізуге болады. Мүндай сосудтарды торлы-поралы сосудтар деп атайды. Торлы-поралы сосудтардан кейін, диаметрі кіші поралы сосудтар, бірнеше спиральды сосудтар, 1—2 нашар байқалатын сақиналы сосудтар орналасады. Сақиналы сосудтар басқа сосудтардан бүрын жетіледі және олардың диаметрі кішкентай болады. Мүндай сосудтар түзілгеннен кейін сабақ өседі, нәтижесінде сақиналы-сосудтар үзындыққа қатты созылады. Сосудтардың әр бір типінен бір-бірден суретке салып, оларды белгілейді.

Осыдан кейін сүзгілі түтікті қарастырады. Егер фиксаторға салынған материалды пайдаланатын болса, онда сүзгілі түтіктердің мүшелерінен (членики ситовидных трубок) цитоплазманың плазмолизденген сілемдері (тяжи цитоплазмы) көрінеді. Цитоплазманың мүндай сілемдері електі табақшаның айналасында үлғая түседі. Кейбір електі табақшалардан перфорациялары көрініп түрады. Әрбір електі түтіктің мүшелеріне, бір вертикальды қатарға орналасқан, бірнеше серіктік клеткалар сәйкес келеді.

1-2 електі түтіктердің мүшелерін, (членики) серіктік клеткаларымен суретке салып, детальдарын белгілейді.

Енді торлы-поралы сосудтың кесіндісінің участогіне қайта оралу қажет. Осы сосудтармен сүзгілі түтіктердің арасынан үзарған клеткалардың қабатын табады. Бүл клеткалардың кабықшалары жүқа және өте қиыншылықпен ажыратылады, бірақ ядросымен қою цитоплазмасы жақсы көрінеді. Бүл камбий. Камбийден сабақтың шетіне қарай бөлініп шығатын клеткадан сүзгілі түтіктер, ал сабақтың өзегіне қарай бөлініп шығатын клеткалардан сосудтар пайда болады. Олардан басқа, камбийден паренхималық клеткалар пайда болады.
19-тақырып. Жүгерінің сабағының жабык, коллатеральды және асқабақтың биколлатеральды өткізгіш шоқтары

Материал. Жүгері мен асқабақтың фиксаторға салынған сабақтары; флороглюцин, тұз қышқылы. Жоғарыда келтірілген өсімдіктердің сабақтарының көлденең кссінділерінен жасалған тұрақты препараттарды пайдалануға болады.

Жүгерінің сабағының буынаралығынан жүқа көлденең кесінді жасайды да, оған флороглюцинмен және түз қышқылымен әсер етеді, содан соң кесіндіні зат айнасының бетіндегі судың тамшысының үстіне салып, бетін жабын ай-насымен жабады. Осыдан кейін препаратты микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда, сабақтың негізгі паренхимасының үлкен клеткаларының арасыңда орналасқан, көптеген өткізгіш шоқтары көрінеді. Микроскоптың үлкен үлкейт-кішімен сабақтың ортасына жақын орналасқан шоқтардың біреуін қарастырады. Шоқтың айналасында немесе оның тек сырт жагынан қалың қызыл қабықшалары бар бір қатар клеткалардан түратын қоршау (обкладка) көрінеді. Ол склеренхима. Шоқтың ортасында, бір көлденең түзудің бойында екі үлкен сосуд (торлы немесе поралы) және олардың арасында қабыргалары сүректенген бірнеше сүректік паренхималардың үлкен клеткалары орналасады. Сабақтың ортасына таман 1—3 диаметрі кішілеу сосудтарды (спиральды, сақиналы) табады. Олардан төмен әдетте ескі сосудтардың бүзылуының нәтижесінде пайда болган үлкен клетка аралық қуыс көрінеді. Кіші сосудтар мен қуыстардың айналасында қабықшалары сүректенбеген үсақ клеткалардан түратын сүректік паренхима орналасады. Сосудтар мен сүректік паренхима шоқтың ксилемасын түзеді.

Үлкен сосудтардан сыртқа қарай флоэманы табады. Астық түқымдастарында ол, азды-көпті дүрыс шахматтың қатарын түзіп орналасатын, сүзгілі түтіктерден және серіктік клеткалардан түрады. Үлкендеу клеткалар сүзгілі түтіктер, ал клетка ішілік заттары қою үсақтау клеткалар серіктік клеткалар болып табылады. Флоэмасында тіндік паренхималары болмайды. Бүл дара жарнақтыларға тән, оларға жүгері жатады. Шоқта соңғы меристеманың қабаты - камбий болмайды. Ол дегеніміз, қарастырылып отырған шоқ жабық коллатеральды деген сөз.

Өткізгіш шоқты суретке салып, детальдарын белгілейді.

Асқабақтың сабағынанда, дәл жоғарыдағыдай етіп препарат дайындайды. Асқабақтың сабағьшың шоғыньщ гистологиялық элементтері мөлшерінің (размерінің) үлкен болуымен ажыратылады, олар микроскоптың кіші үлкейткішімен де жақсы көрінеді. Өгкізгіш шоқтары склеренхимамен қоршал-маған және флороглюцинмен түз қышқылының әсерінен, олардың тек ксилемасының қабықшалары ғана қызарады. Сыртқы флоэманың участогінде сүзгілі түтіктердің біршама улкен қуыстары айқын көрінеді. Кейде олардьщ тесіктері бар көдденең қабырғалары-електі табақшалары кездесіп қалады. Сүзгілі түтіктердің қасында цитоплазмасы қою болып келетін, өте үсақ серіктік клеткалар мен тіндік паренхиманың клеткалары орналасады. Флоэманың астында камбийдің жалпақ қабаты (үсақ клеткалардың радиальды қатары), ал одан төмендеу үлкен торлы-поралы сосудтармен соңғы ксилеманың паренхимасы орналасады. Сабақтың ортасьша қарай ксилема ұсақ сосудтардың тобымен аяқталады (спиральді және сақиналы). Ол алғашқы ксилема. Алғашқы ксилемадан сабақтың ортасына қарай камбийге ұқсас, бірақ онша дұрыс орналаспаған, ұсақ паренхималық клеткалардың участогі жатады. Одан әрі тағыда сүзгілі түтіктер мен флоэманың басқа элементтері орналасады. Бұл ішкі флоэма.

Өткізгіш шоғын сызба-нұсқа (схема) түрінде суретке салып, детальдарын белгілейді.

Асқабақтың, бидайдың жэне фасольдің тамыр системаларын салыстырмалы түрде қарастыру. Олардың шығу тегі мен формасын анықтау. Суретке салып, детальдарын белгілеу.

Ағаштардың сабақтарынан ерте көктмде немесе күздің аяғына таман арнайы кесінділер даярлайды, өйткені бұл кездерде камбийдің белсенділігі төмендейді де, сүрек қабаты мен флоэманың арасындағы шекара айқын байқалады.