Зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік ұсыныстары мен нұСҚаулықтары

КЕЛІСІЛГЕН

ОҮЖжӘҚБ бастығы ___________ Варакута А.А. 20__ж. «_____»_______

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен құпталған

20__ж. «___»______________ №____ хаттама

Өсімдіктердің морфологиясының мақсаты студенттерді ботаниканың қазіргі ғылыми жетістіктері мен жинақталған білімге жүгіне отырып өсімдіктердің құрылыстық ерекшеліктерімен, өсу және даму заңдылықтарымен таныстыру.

Студенттер өсімдік клеткалары мен ұлпаларының, тамыр және өркендер жүйесінің морфологиясы және анатомиясы сонымен қатар өсімдіктің генеративтік мүшелерінің құрылыстық ерекшеліктері туралы мәліметтер алып, өсімдіктердің морфологиялық эволюциясының басты бағыттарын, көбею мен ұрпақ жалғастырудың биологиялық негізін, олардың жастық және маусымдық өзгерістерін білуі қажет.

Пәнді терең меңгеру үшін дәрістік курста, зертханалық жаттығуларда және оқу-далалық тәжрибелерде, табиғи тірі өсімдіктерді, гербарий қорын, препараттарды, жоба суреттерді, слайдтарды, кестелерді үйлестіре дұрыс пайдалана білуі қажет.

Студенттер алған білімін және пайдаланылған әдебиеттерін өздерінің теориялық деңгейін одан әрі тереңдету үшін пайдалана білуі керек.

Ботаника ғылымы туралы жалпы түсінік. Зат алмасу типтері. Өсімдіктердің адамдар өміріндегі маңызы. Өсімдіктер әлемін қорғау. Ботаниканың дамуы. Өсімдік морфологиясының бағыттары мен тәсілдері. Өсімдіктердің морфологиялық эволюциясы және онтогенетикалық дамуы. Төменгі және жоғарғы сатыдағы өсімдіктер. Өсімдіктер морфологиясында қолданылатын жалпы биологиялық маңызы бар проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін тәсілдер.

Пәнді оқу нәтижесінде студенттер мына білімді алуы керек: Өсімдіктің морфологиялық құрылысымен танысу; өсімдіктің анатомиялық құрылымын зерттеу тәсілін үйрену; өсімдіктің көбею түрлерін; өсімдіктер дүниесінің қазіргі классификациясын; өсімдіктің табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызын айқындай білу; негізгі өсімдіктің тұқымдастарын, туысын және түрінің белгілерін айыра білу; негізгі өсімдіктер тұқымының өнімділігін болжауды үйрену.

Оқылған материалды анализдеу, ең негізгісін анықтау, салыстыра білу, зерттелген құрылыстың себебін анықтау, дұрыс қорытынды шығару; ғылыми және оқулықты әдебиеттермен жұмыс істей білу; зертханалық техниканы дұрыс пайдалану; өсімдіктерді қорғай білуі керек.

Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы бойынша жүргізілетін зертханалық сабақтар оптикалық аспап – микроскоптың құрылысымен, оның қарапайым және жетілдірілген түрлерімен танысу.

Кесіндіні ұстарамен жасайды. Ұстараның өткірлігі, онымен шаш алатындай болуы керек. Егер ұстара онша өткір болмаса, оны алдымен жұмсақ қайрақпен, содан соң қайыс белдікпен қайрау керек..

Кесінділер дайындау үшін ұсақ объектілерді бузинаның өзегінің жарықшағына, тығынға, картоптың түйнегінің немесе сәбіздің түбірінің жарықшағына қыстырады. Цилиндр тәрізді органдарын (сабақ, тамыр) ұш ба-ғытта кесуге болады: көлденеңінен, ұзынша радиалды, ұзынша тангентальды.

Объектіні сол қолдың үлкен және сұқ саусақтарының арасына қысады да, скальпельмен оның үстін тегістейді, содан соң ұстарамен өзіне қарай жұқалап, үлкен жылдамдықпен қиғаш кесінділер жасайды (егеп кесуге болмайды). Бұл жағдайда объектіні мүмкіндігінше тік, ал ұстараны горизонталь бағытта ұстау керек. Қолдың екеуіде барынша бос болу керек, олармен столға сүйенуге, немесе кеудеге қойып қысуға болмайды. Бірден бірнеше кесінді жасау керек. Ұстараны және объекті үнемі сулап отыру керек. Кесіндіні ұстарадан суға салынған жүмсақ кисточкамен алады да, оны кеуіп кетпес үшін суға салады.

Ұстарамен жұмыс істеген кезде мынадай ережелерді сақтау керек.

1. Ұстараны тек кесінді жасау үшін ғана пайдаланады.

2. Ұстараны уақытылы қайрап және түзетіп отырады.

3. Столдың үстіне ұстараны ашық қалдырмайды.

4. Ұстарадағы кесіндіні алғанда, оған қатты нәрсемен тиіп кетпеу керек.

5. Жұмыс аяқталған соң ұстараны жақсылап сүртіп қояды.

1. Зат айнасы мен жабын айнасын тазалап жуып, сүрту керек.

2. Зат айнасының бетіне сүйық нәрсе тамызады (суды, глицеринді, реактивтің немесе бояғыштың қоспасын).

3. Зерттейтін органның кесіндісін ұстарамен жасайды.

4. Ең жұқа кесіндіні таңдап алып, оны зат айнасының үстіндегі су тамшысының бетіне салады.

5. Кесіндіні жабын айнасымен жапқанда, оның астында ауа қалып қоймайтындай етеді. Ол үшін жабын айнасын қырынан екі саусақпен алады, астыңғы қырын сұйық тамшының шетіне тақап әкеледі де, біртіндеп түсіреді.

6. Егер сұйық көп болса, ол жабын айнасының астынан ағып шығады, мұндай артық сұйықты арнайы кесіп дайындаған сорғыш қағазбен сорғызып алады. Егер жабын айнасының астында ауамен толтырылған қуыс қалса, онда жабын айнасының шетіне сұйықты тамызып, қалған ауаны осы сұйықпен ығыстырады.

Сурет: микроскоппен препаратты көріп зерттеп, суретке салып алады. Сурет мүмкіндігінше жақсы салынған, детальдары айқын белгіленген болуы керек. Оған препаратта жоқ нәрселер түспеу керек. Көріністі беретін құрал ретінде, тек түзулерді және нүктелерді пайдаланады. Суретті жай қаламмен салады. Суреттің мөлшері, ондағы қажетті детальдардың барлығын салуға мүмкіндік беретіндей болуы керек.

Өсімдіктің микроскопиялық органдарының құрылысын зерттегенде, схема түрінде салынған суреттерге көп мән беріледі. Сурет істелген жұмыс жөніндегі есеп материал ғана емес, сонымен бірге ол зерттеудің тәсілі болып табылады. Суретке салу кезінді, препаратқа ерекше зер сала отырып қарап, оны жан-жақты зерттейді.

Препаратты дайындау үшін пинцетпен, немесе сапты инемен пияздың томпайған етті қабыршағынан эпидермисін сыдырып алады да, оны зат айнасының бетіне тамызған реактивтің үстіне сырт жағын жоғары қаратып жатқызады да, бетін жабын айнасымен жабады.

Объективтің кіші үлкейткішімен оның бір қабат клеткалардан тұратын жұқа бөлігін табады. Ондағы ядросы, цитоплазмасы айқын көрінетін клетканы, көру аясының ортасына келтіреді, содан соң объективті үлкен көрсеткішке ауыстырады да, объектіні зерттейді.

Препараттан клетканың түссіз қабықшалары көрінеді, олардан кейде қалыңдаған жерлерді-пораларды байқауға болады. Әрбір клетканың ішіндегі сары түйіршікті цитоплазмада, қоңырлау –сары түсті 1-2 ядоршығы бар ядро айқын байқалады. Жас клеткаларда ядро оның ортаңғы бөлігінде орналасады және қабықшаға қарай тарамдалған сілемдері бар цитоплазмамен қоршалып тұрады. Цитоплазманың сілемдерінің арасында вакуольдер орналасады, ал ортаңғы бөлігін үлкен вакуоль алып жатады.

Клетканың құрылысын зерттей отырып, олардың 1-2 ін суретке салып, детальдарын белгілейді.
ПЛАСТИДТТЕР
3-тақырып. Хлоропластар.
Жұмыстың мақсаты: Элодейдің жапырағының клеткаларындағы гиалоплазманың қозғалуы. Хлоропластар. Алғашқы крахмал. Қажетті материалдар: сабақтың басталуына 30 минут қалғанда үзіп алынған және Петри табақшасындағы 20-25⁰ С температурадағы суға салынған элодейдің жапырағы, йодты калийдегі йодтың ерітіндісі.
Жұмыс барысы: Пинцетпен элодейдің жапырағын алады да, оны зат айнасының бетіне тамызылған судың бетіне салады, содан соң жабын айнасымен жабады. Объективтің үлкен үлкейткішімен жапырақтың түп жағын қарайды.Ортаңғы жүйкенің бойынан, гиалоплазмасы қабықшаның ұзына бойымен, қозғалып бара жатқан клетканы табады. Мұндай қозғалысты айнамалы қозғалыс деп атайды. Ол гиалоплазманың өзімен бірге хлоропластарды жылжытып ала кетуіне байланысты айқын көрінеді. Яғни, хлоропластардың өзінің қозғалуы өте баяу болады. Клетканың ядросын көрінбейді десе де болады. Тек кейбір жағдайларда, оларды хлорпластары аз болып келетін жапырақтың шетіндегі иректелген тістерінің клеткаларынан көруге болады. Хлоропластардың формасы линза тәрізді болып келеді. Клетканың ортасында вакуоль орналасады. Бір клетканы суретке салып, оның бөліктерін белгілейді және гиалоплазманың қозғалысының бағытын стрелкамен көрсетеді.

Хлоропластардан алғашқы крахмалды табу үшін, крахмалға реактив болып табылатын йодты калийдегі йодтың ерітіндісімен жапыраққа әсер етеді. Осыдан объективтің үлкен үлкейткішімен хлоропластардың ішінен алғашқы крахмалдың қара-көк түсті дәндерін табады. Бұл жағдайда гиалоплазманың клеткадағы қозғалысы тоқталады. Ішінде хлоропласты және алғашқы крахмалы бар клетканы суретке салып, олардың детальдарын белгілейді.

Микроскоптың кіші үлкейткішімен кесіндінің жұқа бөлігін (участогін) тауып ондағы спермодерманың (түқым қауызы) астыңда орналасқан алейрон қабатының клеткаларынан тұратын алтындай сары жолақты табады. Содан соң микроскоптың үлкен үлкейткішімен тығыз болып орналасқан кубик формалы үсақ алейрон дәндерімен толтырылған алейрон қабатының клеткаларын көруге болады. Кейде клетканың ортасында ядросы байқалады. Дәннің тереңдеу орналасқан эндоспермінің клеткаларында крахмал дәндері көрінеді.

Алейрон қабатының бірнеше клеткаларын, құрғақ жеміс қабымен бірігіп кеткен спермодерманы және крахмал дәндері бар эндоспермнің клеткаларын суретке салып алады. Содан соң олардың детальдарын белгілейді.
8-тақырып. Корлық крахмал
Жұмыстың мақсаты: Картоп түйнегі, бидай, сұлы дәндері және егістік асбұршақтың тұқымдағы қор заттары. Сабаққа қажетті материалдар:. картоптың түйнегі, алдын ала суға жібітілген бидайдың, жүгерінің сүлының, күріштің, дәндері, гречиха немесе бірнеше өсімдіктсрдің түрлерінің крахмал дәндерінің қоспасынан алынған ұн.
Картоптың түйнегінің кішкентай бөлігін кесіп алып, оны зат айнасының бетіне сүйкейді де, үстінен пипеткамен бір тамшы су тамызады. Бүл жағдайда бүлінген клеткалардан крахмал дәндері суға жүзіп шығады.

Нәтижесінде судың үсті көмескіленеді. Осы тамшының бетін жабын айнасымен жабады да, алдымен микроскоптың кіші үлкейткішімен, содан соң үлкен үлкейткішімен қарастырады. Микроскоптың үлкен үлкейткішімен карағанда сопақтау және жұмыртқа тәрізді жылтыр, эксцентрлік қабаттары бар крахмал дәндері жақсы көрінеді. Крахмал дәндері қабаттарын қарастырғанда конденсордың диафрагмасын жауып, микромерлі винтті аздап бұрап айналдырады. Картоптың көптеген қарапайым крахмал дәндерінің арасынан, сиректеу болса күрделі және жартылай күрделі дәндерді кездестіруге болады. Бірнеше крахмал дәндерін суретке салып белгілейді.

Бидайдың крахмал дәндерін, бидайдың ұнынан препарат жасап көруге болады, әсіресе оларды бидайдың ісінген дәндерінің эндоспермінен алған жөн. Дәнді жарып кесіп, одан иненің ұшымен эндоспермнен алады да, зат айнасы-ның бетіндегі судың тамшысының бетіне салып, үстінен жабын айнасымен жабады. Содан соң препаратты микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарастырады. Бүл жерде препараттан мөлшері екі түрлі болып келетін, сопақша және дөңгелек формалы крахмал дәндері көрінеді.

Үлкен крахмал дәндерінен көмескі концентрлі қабатгарды көруге болады, ұсақтарында мұндай қабаттар жоқ. Микроскоптың көру аясына бүлінген клетканың қалдығы түсуі мүмкін. Бидайдың бірнеше крахмал дәндерін суретке салып олардың мөлшерін картоптың ірі крахмал дәңдерімен салыстырады.

Жүгерінің крахмал дәндерінен препаратты дәл бидайдың крахмал дәндерінен жасағандай етіп дайындайды. Жүгерінің крахмал дәндері қарапайым, көп қырлы болып келеді. Алайда бұл қырлар тегіс болып келеді. Мүндай крахмал дәндерінің ортасыңда штрихтар, галочкалар немесе жүлдызшалар секілді жарықшақтары болады. Бірнеше крахмал дәндерін суретке салу керек.

Ең соңында бірнеше крахмал дәндерінің қоспасынан жасалған ұннан препарат жасап олардың қандай өсімдіктерге жататындығын анықтайды.