Зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік ұсыныстары мен нұСҚаулықтары
жүктеу/скачать 480,62 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 26-тақырып. Күнбагыстыц сабагыныц аралық цүрылысы
- 27-тақырып. Кирказонныц сабагыныц шоцтьщ қурылысы.
- 28-тақырып. Дара жарнацты өсімдіктердіц сабагыныц цүрылысы.
- 29- тақырып. Жапырацтыц макроморфологиясы. Материл.
- 30-тақырып. Жапырацтыц микроскопиялыц (анатомиялык) цүрылысы. Материал.
- 31-тақырып. Сиреннің өркенінің макромарфологиясы.
- 32-тақырып. Өркеннен жетілетін метаморфозга ұшыраган органдар. Материал.
Қарағайдың сабағы. Сабақтың алдымен көлденең кесінділер дайындайды, содан соң лигнинге реакциялар жасайды. Осыдан кейін барып зат айнасының үстіндегі судың тамшысына немесе глицеринге бірнеше кесіндіні салады да, бетін жабын айнасымен жауып, алдымен микроскоптың кіші үлкейткішімен қарайды. Кесіндінің ортасынан бастап мыналарды табады: өзекті, сүректі, бір жылдық сақинасымен жэне смола жолдарымен, камбилік шеңберді (сақиналы), тінді (соңғы жэне алғашқы флоэманы), паренхиманы смола жолдарымен, алғышқы қабықты (эндодерманы, перидерменың тірі элементтерін), өзектік сэулелерді, тозды (пробку). Микроскоптың кіші үлкейткішімен сабақтың көлденең кесіндісінің секторын схема түрінде саладыда, детальдарын белгілейді. Жөке ағашының сабағы. Сабактың буынаралық зонасынан көлденең есінді жасайды. Кесінді жабындық үлпаны да, өзектік бөлікті де қамтуға тиісті. Лигнинге реакция жасағаннан кейін, бірнеше жұқа кесіндін, зат айнасының үстіндегі йодтың йодты кальцийдегі ерітіндісіне немесе глицеринге салады (түрақты препарат эдетте екі түсті болады: клетканың сүректенген қабырғалары қызыл түске, ал целлюлозды қабырғалары мен цитоплазмасы-көк түске боялған болады). Сабақтың жалпы қүрылысының жоспарымен, микроскоптың кіші үлкейткішімен қарап танысады, содан соң оның негізгі блоктарын микроскоптың үлкен үлкейткішімен жан-жақты зерттейді. Суреттің схемасын сектор түрінде салады. Алдымен схемаға флоэма мен ксилемның ортасында жататын камбийді салады. Содан соң сабақтың шетінен бастап өзегіне қарай тоздың, колленхиманың, паренхиманың, эндодерманың, сүректің шекараларын жүргізеді. Бүл жерде масштабтың сақталуын қатаң қадағалайды. Осыдан кейін барып сүрек қабатында өзектік сэулелердің түзулерін (линиясын) жүргізеді және олардың флоэмаға өткенде кеңейетіндігін көрсетеді. Флоэмада тін талшықтарының қабаттарының, ал ксилемада жылдық сақинаның қабаттарының шекарасын сызады. Олардың детальдарын белгілейді. Соңында 30-35 жылдық ағаштың діңінің арамен кескен кесіндісін қарастырады. Кесіндінің шет жағында, қабықтың оқшауланған жүқа қабаты жақсы байқалады (камбий мен қабықтың арасында орналасқан гистологиялық элементтер). Қабық пен сүректің арасында камбийдің тіршілігі жалғасып отырған. Сабақтың негізгі бөлігін сүрек алып жатады, жылдық сақиналардың санына қарап, оның жасын анықтауға болады. Кесіндінің ортасынан өзекті табады, кейде ол азды-көпті зақымданып, бүзылған болып келеді. Осындай сабақтың схема түріндегі суретін салып, детальдарын белгілейді. Зығырдың сабағы.
Сабақтың құрылысының жалпы жоспарымен, кеңістікте орналасуымен жэне оның жекелеген блоктарының арақатынасымен таныса отырып, оның ең жүқа секторын тауып, микроскоптың үлкен үлкейткішімен зерттейді. Зығырдың сабагының көлденең кесіндісіне жасалған микроскопиялык(анатомиялық) талдаудың нэтижелерін селекциялық жү_мыстар жүргізгенде, оның талшығының сапасын анықтаганда пайдаланады. Қабрғалары калың, клета қуыстары кішкентай тін талшықтарының тығыз топтары, техникалық жағынан сапасы жоғары талшықтар болып табылады. Ал клеткалары бос, сирек орналасқан, клетка қабықшалары жүқа клетка қуыстары үлкен болып келетін тін талшықтарының топтары техникалық жағынан сапасы төмен талшықтарга жатады. Схема түрінде сабақтың секторын суретке салып, детальдарын белгілейді. 26-тақырып. Күнбагыстыц сабагыныц аралық цүрылысы. Материал. Жуандығы 5-7 мм болатын күнбағыстың жаңа кесілген немесе фиксаторға салынған сабағы; флороглюцин, тұз қышқылы , йодтың йодты калийдегі ерітіндісі, глицерин. Сабақтың көлденең кесіндісінен жасалган тұрақты микропрепаратты пайдалануға болады. Жуандығы 3-7 мм болатын сабақтың көлденең кесіндісінен бірнеше жүқа кесінділер жасайды. Зерттеуге жарайтын кесінді, сабақтың шет жағындағы зонасын толығымен жэне ең кем дегенде өзектің бір бөлігін қамтуы керек. Таңдап алынған кесінділерге флороглюцинмен жэне түз қышқылымен эсер етеді, содан кейінбарып оларды зат айнасының үстіндегі тамшысына салады да, бетін жабын айнасымен жабады. Микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда, өткізгіш шоқтарының сабақтың үстіне жақын, бір қатарға орналасқандығы байқалады. Шоқтардың барлығы ішіндегі заттары күңгірттеу болып келетін, өте үсақ леткалардың толқынды жолағына байланған секілді болып көрінеді. Бүл паренхималық клеткалардан түзілген шоқаралық камбий, одан біршама үлкен шоқтардың арасында орналасқан жаңа өткізгіш шоқтары дифференцияланады. Препараттан тағыда мыналарды табады: эпидерманы, перициклдық зонаның склеринхимасын, өткізгіш шоқтарын (флоэманы, шоқтық камбиді, ксилеманы) шоқаралық камбийдің жаңа шоқтарын, өзекті. Сабақтың схема түріндегі секторын, ол қамтитын өткізгіш шоқтардың саны екеуден кем болмайтындай етіп салады да, детальдарын белгілейді. 27-тақырып. Кирказонныц сабагыныц шоцтьщ қурылысы. Материал. Кирказонның жаңа кесілген немесе фиксаторға салынған сабақтары; флороглюцин, тұз қышқылы. Осы сабақтың көлденең кесіндісінен жасалған тұрақты микропрепаратты пайдалануға болады. Сабақтың буынаралығы деңгейіндегі бөлігінен жұқа көлденең кесінділер жасайды да, осыған дейінгі объекттегідей препарат дайындайды. Зертеуді сабақтың үстінен бастайды. Препараттан эпидерманы, алғашқы қабықты (колленхиманы, паренхиманы, эндодерманы) орталық цилиндрді (склеренхиманы; коллатериальды шоқты-флоэманы жэне ксилеманы; шоқтық жэне шоқаралық камбийді; өзектік сэулелерді; өзекті) табады. Соңында сабақтың схема түріндегі суретін салады да, детальдарын белгілейді. 28-тақырып. Дара жарнацты өсімдіктердіц сабагыныц цүрылысы. Материал. Қарабидайдың немесе бидайдың, жүгерінің жаң кесілген немесе фиксаторға слынган сабағы, флороглюцин, тұз қышқылы, глицерин. Осы өсімдіктердің сабағының көлденең кесіндісінен жасалған микропрепаратты пайдалануға болады. Қарабидайдың сабағы. Бузинаның өзегіне жас сабақтың буынаралығының кесіндісін (кесігін) қыстырады да, бірнеше жүқа көлденең кесінділер жасайды, содан соң оларға флороглюцинмен жэне түз қышқылымен эсер етеді де препаратты дайындайды. Препаратты микроскоптың кіші және үлкен үлкейткішімен қарап зерттейді. Одан эндодерманы, механикалық ұлпалардың ішінен хлорофилі бар паренхималардың участогін, кіші және үлкен шоқтарды, негізгі паренхиманы жэне қуысты табады. Схема түрінде сабақтың секторын салады да, детальдарын белгілейді. Жүгеріні сабағы. Зерттеуге ең жақсы келетін сабақтың диаметрі 1-1,5 см.-дей болады. Сабақтың көлденең кесіндісінен препратты осыған дейінгі тәсілмен дайындайды. Препараттан эпидерманы, механикалық үлпаның қабатын, жабық коллатеральды шоқты, негізгі паренхиманы табады. Кесіндінің бір бөлігінің секторын схема түрінде салып алады да, детальдарын белгілейді. 29- тақырып. Жапырацтыц макроморфологиясы. Материл. Жапырақтың гербарий үлгілерінің коллекциялары: құрылысы эр түрлі болып келетін жай жапырақтар, эр түрлі жүйкеленген жай жапырақтар, жапырақ тақтасьшың формасы тұтас жэне ойыс болып келетін жай жапырақтар, жапырақ тақтасының шеттерінің формасы эр түрлі болып келетін жай жапырақтар, құрылысы эр түрлі болып келетін күрделі жапырақтыр. Жай және күрделі жапырақтардың қүрылысын қарастырады-сағақты (алма), отырмалы (қызғалдақ), қынапшалы (арпа, жүгері) жэне күрделі (раушан). Суретке салып, детальдарын белгілейді. Зерттеуді одан әрі жалғастыра отырып, жапырақ тақтасы эр түрлі жүйкеленген, тақтасының формасы түтас жэне ойыс, жапырақтың шеттерінің формасы әртүрлі болып келетін жай жапырақтарды анықтап суретке салады. Күрделі жапырақтардың формасын анықтап суртке салады. 30-тақырып. Жапырацтыц микроскопиялыц (анатомиялык) цүрылысы. Материал. Буктің немесе камелидің, жүгерінің, қарағайдың жаңа үзілген немесе фиксаторға салынған жапырактары: флооглюцин, түз қышқылы, глицерин. Осы өсімдіктердің жапырақтарының көлденең кесіндісінен жасалған түрақты микропрпепараттарды пайдалануға болады. Буктың жапырағы. Жапыракты бузинаның өзегіне қысып, негізгі жүйкесіне перпендикуляр кесінділер жасайды. Кесінділерді зат айнасының бетіндегі судың тамшысының үстіне салады да, микроскоптың кіші үлкейткішімен қарап, ең жұқасын таңдап алады. Содан соң лигнинге реакция жасап, препаратты дайындайды. Кесіндіні алдымен микроскоптың кіші үлкейткішімен көріп зерттейді. Одан мыналарды табады: жоғарғы жэне төменгі эпидермисті, устьица аппаратын, кутикуласын, мезофиллді (бағаналы жэне борпылдақ паренхиманы), өткізгіш шоқты (флоэманы, ксилеманы), механикалық үлпаны, көмкерме клеткаларды (обкладка). Жапырақтың бір бөлігін, негізгі жүйкелерімен схема түрінде суретке салып, детальдарын белгілейді. Жүгерінің жапырағы. Түрақты препарат жоқ болған жағдайда уақытынша препарат жасау керек. Микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда жапырақ тақтасының біршама жүқа екендігі, оның тек ортаңғы бөлігінің ғана қалыңдау болып, төменгі жағынан томпайып тұратындағы байқалады. ¥лпаларды микроскоптың үлкен үлкейткішімен қарастырады. Препараттан мезофильді, шоқтарды (ксилеманы, флоэманы), көмкерме клеткаларды (обкладка), склеренхиманы, тақтаның ортаңғы қалыңдау бөлігіндегі түссіз паренхиманы табады. Жапырақтың бір бөлігін схема түрінде салып алады да, детальдарын белгілейді. 31-тақырып. Сиреннің өркенінің макромарфологиясы. Материал. Ағаштадың жас өркені немесе гербарийға салынған үлгілері. Кэдімгі сиреннің бүтағын қарастырады. Өркендері жазда көп жапырақтар береді, ал қыста жапырақтарының қалай орналасқандығын, олардыңорнында қалған айқын байқалатын, дақтардан (листовой рубец), білуге болады. Әрбір буыннан екі екіден жапырақ кетеді, яғни жапырақтары қарама-қарсы орналасады, эрбір жапырақтың қолтығында бір-бірден бүршіктер орналасады. Буынаралықтары қысқарған және жақсы байқалады, сондықтанда бүл нағыз ұзарған өркенге жатады. Төбелік бүршігі көп үзамай өсуін тоқтады. Осыдан кейін, төбесіне жақын орналасқан, екі бүйірлік бүршіктері өсе бастайды. Оның біреуі бүрыңғы өсті жалғастыратын, ал екіншісі жанына қарай өсетін өркендер береді. Осы өркеннің әрқайсысы көп үзамай өсулерін тоқтады да, екі екіден жаңа өркендер береді. Яғни өркендері симподиальды өседі, ал симподильды системаның өсімен бүйіріне қарай тармақталады. Тармақталған өркенді суретке салып детальдарын белгілейді. Бүршіктің қүрылысын зерттеу үшін, оның біреуін бөліп алады да, тікесінен скальпелмен немесе бэкімен жарып лупаның астына қойып немесе стереоскопиялық микроскоппен қарайды. Бүршіктің үстін бүршіктік қабыршақтар жаып түрады. Олардың астында төбесінде өсу конусы бар, өте қыскд сабақтың бастамасы (зачаточный стебель) жэне жапырақтың бастамасы (примордии) орналасады. Олардың қолтықтарында аздаған төмпешіктері (бугорки) болады. Осы төмпешіктерден келешегінде қолтықтық бүршіктер пайда болады. Кейбір бүршіктердің жапырақтарының бастамасының (примордии) қолтығында, гүл шоғы гүлдің бастамасы мен орналасады. Яғни бүл вегетативтік-репродуктивтік бүршіктер. Бүршіктің сыртқы түрін жэне тікесінен жарып жасалған кесіндісін суретке салып, детальдарын белгілейді. Осы схема бойынша басқа да ағаштардың өркендерін зерттейді. 32-тақырып. Өркеннен жетілетін метаморфозга ұшыраган органдар. Материал. Мына өсімдіктердің жаңа дайындалған, фиксаторға салынған немесе гербарий түріндегі үлгілері: пияздың пиязшығы, гладиолустың немесе лапыздың (безвременник) түйнек пиязшығы, бүлдергеннің (земляника) немесе қазтабан (лапчатка) мүршалары, бидайықтың (пырей) жэне ландыштың тамырсабақтары, каротоптың сталоны жэне түйнегі, қиярдың (огурец), долананың (боярышник), бөріқарақаттың (барбарис), түйетікеннің (чертополох), асбүршақтың (горох) өркендері. Мысал ретінде картоптың түйнегін қарастырады. Оның үстінен жапырақтың іздерінен (листовые рубцы) және көзшелерін оңай аңғаруға болады. Әрбір көзшеден 2-3 тең бүршіктер болады, оның біреуі қолайлы жағдай туғанда өркен береді. Егер көзшелердің арасын бір түзумен қосатын болсақ, онда соңғысы спиральдың формасына келеді. Картоптың түйнегінде жапырақтың іздерінің жэне колтықтық бүршіктердіңболуының өзі, оның жапырақтары кезектесіп орналасқан өркен екендігін көрсетеді. Осылайша басқа да түрі өзгерген (метаморфозға үшыраған) органдарды зертейді. Қарастырылған түрі өзгерген органдарды суретке салвп, жекелеген бөліктерін белгілеп, оларға сипаттама береді. Одан әрі үқсас органдары бар өсімдіктерді бөлек топтастырады. Мысалы, артық қор заттарын жинайтын органдары бар өсімдіктерді бір бөлек, тікенектері бар өсімдіктерді бір бөлек жэне тағы сол секілді болып жалғасады. Осы топтарға жататын өсімдіктердің түрі өзгерген органдарының шығу тегін көрсете отырып, олардың тізімін жасайды. ПАЙДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР Агелеуов Е.А., Агитова К.А., Дөненбаева К.Д., Ботаника. – Алматы. 1991. Агелеуов Е.А., Агитова К.А., Дөненбаева К.Д., Васильев А.Е. и др. Ботаника. Морфология и анатомия растеннй.: - М, Просвещение, 1988. с.480. Лотова Л.И. Морфология и анатомия высших растений. М., Эдиториал УРСС, 2000, 56 с. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Өңделіп, толықтырылып екінші басылуы. Алма-Ата, Изд. Қазақ университеті, 2001. 279 б. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алма-Ата, Изд. Рик, 1993. 340 б. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясының практикумы. –Алматы:, 1994. 48 б. Рейвн П. и др. Современная ботаника. М., т.1,2, 1990. Қосымша әдебиет: Бегенов А.Б., Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С. Ботаника терминдерінің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1996. Жуковский П.М. Ботаника. М., 1964. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Табиғат жағдайында өткізілетін өсімдіктану практикасы. Алматы. М., 1982. Хражановский В., Пономаренко С.Ф. Ботаника. М., 1982. жүктеу/скачать 480,62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|