1. Электрлік өлшеу құралдары және өлшеулер әдістері. Өлшеулер әдістері жайлы жаппы мәлімет. Өлшеу құралдарын жіктеу. Өлшеу құралдарын топтарға бөлу

 

Өлшеу құралдары: техникалық, өлшеуге арналған құрадар (102-ФЗ.26.06,2008ж. анықтамалық бойынша ) . өлшеуге арналған техникалық құралдыр, нормалық метрологиялық сипаттағы, физикалық шаманың бірлігін жасайтын немесе сақтайтын, олардың өлшемдері өзгермейді (белгілі бір қателік шегі болады), белгілі бір уақыт интервалы аралығында жұмыс жасайды. (РМГ 29-90 анықтамалығы бойынша).

-физикалық шаманың өлшемі – бұл өлшемдік құрал, физикалық шаманың бір немесе бірнеше берілген өлшемдерін жасап және  сақтауға арналған, олардың мәні белгіленген бірліктермен көрсетілген және қажетті нақтылығы белгілі;

- өлшемдік құрал- өлшеу құралы, белгілі диапазондағы өлшенетін физикалық шаманың мәнін алу үшін қолданылады;

-қайта түрендіретін өлшеу құралы- техникалық құрал, нормативтік метрологиялық сипатта болады, өлшенетін шаманы басқа шамаға түрлендіру үшін немесе өңдеу үшін қолайлы өлшемдік дабыл, сақтауға ыңғайлы, одан соң индикацияға  немесе хабар беруге түрленеді;

-өлшемдік қондырғы (өлшемдік машина)- бұл функционалдық түрде бірлестірілген өлшемдік жиынтық, өлшемдік құралдардың, өлшемдік түрлендіргіштердің және де басқа құрылымдардың жиынтығы, олар бір немесе бірнеше физикалық бір орында орналасқан шмаларды өлшеуге арналған;

- өлшемдік жүйе- функционалдық бірлескен өлшем жиынтығы, бұл өлшемдік құралдардың, өлшемдік түрлендіргіштердің, ЭЕМ және басқа техникалық құралдар, олар бақыланатын нысандардың әртүрлі нүктесіне  орналасқан, олар бір немесе бірнеше физикалық осы нысанға тән шамаларды өлшеу мақсатында алынған, және өлшеу дабылдарын әртүрлі мақсат үшін жасап шығарады.

-өлшемдік- есептеу кешені- өлшеу құралдарының функционалдық бірлескен жиынтығы, ЭЕМ және  қосалық құрылымдар, бұлар өлшемдік жүйенің  құрамында болып, нақты өлшемдік тапсырмаларды орындауға арналған .

Автоматтандыру дәрежесіне қарай:

-автоматталған;

- автоматтық

-қолмен жасайтын;  

-стандартталған;

-стандартталмаған;

Байқау сызбасының орны бойынша:

-эталондар;

-өлшеудің қолданылатын құралдары;

2. Өлшеу әдістері және оның түрлері.

Өлшем дегеніміз -  физикалық шамалардың мәнін, тәжірибелік жолмен, өлшемдік заттарды қолдана отырып табу процесі.

Процестің нәтижесі физикалық шамалардың мәні Q=qU, бұл жердегі q- қабылданған бірлікке сәйкес алынған физикалық шаманың сандық мәні; U- физикалық  шама бірлігі. Өлшеу кезінде табылған физикалық шаманың мәнін Q дұрыс шама деп атайды.

Өлшеу принципі- физикалық құбылыс немесе физикалық құбылыстар жиынтығы, ол өлшеу негізіне жатады. Мысалы, дене массасын ауырлық күшін пайдалана отырып өлшеудің көмегімен шамалау, бұл жерде массаға пропорционал салмақ болады, температураны термоэлектрлік  әсерді пайдалана отырып өлшеу.

Өлшеу әдістері деп- өлшеу амалдарын және принциптерін пайдаланудың жиынтығын айтады.

Өлшеу құралдарына (СИ) жататындар пайдаланылатын техникалық заттар, олардың нормаланған метрологиялық қасиеттері болады.

 Өлшеудің әртүрлі түрлері болады. Өлшеу түрлерін топтастыруды өлшенетін шаманың уақытқа тәуелділік жағдайына, өлшемдік теңдеу түріне жағдайына, өлшеу нәтижелерінің нақтылығын анықтайтын жағдайға және осы нәтижелерді көрсететін тәсілдерге сәйкес жүргізеді.

Өлшенетін шаманың уақытқа тәуелділігіне қарай өлшеуді  статикалық және динамикалық деп екіге бөледі.

 Статикалық дегеніміз- өлшенетін шама уақытқа тұрақты болып қалады. Бұндай  өлшемдерге жататындар, заттың өлшемін өлшеу, тұрақты қысымның, температураның т.б. шамалары.

 Бұл өлшемдердің нәтижелерін алу тәсілдеріне қарай, өлшемдік теңдеу түрін анықтауға байланысты өлшемдерді тіке (тура), жанама, жинақталған және бірлескен өлшеу түрі деп бөледі.

1. 
   Нақты өлшемнің жоғарғы мүмкіндігін анықтау, бұл өлшем техника деңгейінде жүргізіледі. Бұл классқа барлық жоғары нақтылықтағы өлшемдер жатады және бірінші кезекте эталондық өлшемдер, бұлар, физикалық шамалардың бекітіліп берілген бірліктеріне нақты түрде жоғарғы өлшеммен жүргізуге байланысты болады. Бұл өлшемдерге жататындар, физикалық констант, атап айтқанда, барлық көп салалы өлшемдер, мысалы, еркін түсудің жылдамдық шамасының абсолюттік мәнін өлшеу.
   
2. 
   Байқау-сынау өлшеулері , бұл жердегі қателік белгілі бір берілген мәннен асып кетпеуі тиіс. Бұл классқа жататын өлшемдерге, мемлекеттік қадағалау зертханасында орындалатын өлшемдер, олар техникалық регламенттердің талаптарын сақтауды бақылайды және өлшемдік техниканың жағдайын, сонымен қатар зауыттағы өлшемдік зертхананы қадағалап отырады. Бұл өлшемдер белгілі бір жағдайдағы нәтижелердің қателігінің алдын-ала берілген мәнінен асып кетпеуіне кепілдік береді.
   
3. 
   Техникалық өлшемдер- бұл  жердегі нәтижелердің қателігі өлшеу тәсілінің сипатына қарай анықталады. Техникалық өлшемдердің мысалына, өнеркәсіптік кәсіпорындарындағы өндірістік процестердегі  орындалатын өлшемдер жатады, қызмет көрсету аясындағы өлшемдер т.б.
   

 Салыстырмалы өлшемге жататындар, бұл жағдайда, ізделіп отырған шаманы сонымен аттас шамамен салыстырады, ол бірліктің рөлін атқарады немесе бастапқы бірлік болып саналады. Мысалы: обечайканың  диаметрін өлшеу ролигінің айналым санына қарап анықтау, ауаның салыстырмалы ылғалдылығын өлшеу, оны 1 куб.м ауадағы су буының мөлшеріне қарап анықтайды, ол 1 куб.м ауаны осы температурада қанықтырады.

 Ізделіп отырған шамалардың мәнін анықтау тәсіліне байланысты, өлшеудің негізгі екі әдісі болады, тікелей бағалау әдісі және  шамалап салыстыру әдісі.

Тікелей бағалау әдісі- бұл өлшеу әдісінде шаманың мәнін тікелей әсер ететін өлшеу құралының есептегіш құрылымы бойынша анықтайды. Бұған мысал ретінде мынаны алуға болады: сызғыштың көмегімен ұзындықты есептеу, бөлшектердің (детальдар) өлшемдерін микрометрмен, бұрыш өлшегішпен, қысымды манометрмен өлшеу т.б.

Шамалап салыстыру әдісі- бұл өлшеу әдісінде , өлшенетін шаманы мөлшерлік көшірменің шамасымен салыстырады. Мысалы, калибрдің диаметрін өлшеу үшін оптиметрді нөлге қойып ұзындық өлшемінің ұшына дейін блокпен апарады, ал өлшемнің нәтижесін нөлден ауытқу жағдайына қарай оптимер тілінің көрсеткішіне қарап алады. Осындай жағдаймен, өлшенетін шама блоктың соңғы өлшемінің өлшемімен теңестіріледі. Салыстыру әдісінің бірнеше түрлері бар:

а) қарама-қарсы қою әдісі, бұл жерде өлшенетін шама және шамамен жасалған мөлшер бір мезгілде салыстыру құралына әсер етеді, бұл жағдай екі шаманың арасындағы  қатынасты жасауға мүмкіндік береді, мысалы, кедергіні  өткелдік сызба бойынша өлшеу, бұл жағдайда  өткен диагоналін көрсететін құралды іске қосамыз;

б) дифференциалдық әдіс, бұл жерде өлшенетін шаманы, өлшеммен жасалған белгілі шамамен салыстырады. Бұл әдіспен, мысалы, тексеріліп отырған бөлшектің диаметрін оптимермен өлшегенде оны блок бойынша нөлге қойып өлшем шамасының ауытқуын анықтайды;

в) нөлдік әдіс- бұл да шаманы салыстыру әдісінің түріне жатады, бұл жерде шаманың әсерлік тиімділігін салыстыру құралында нөлге дейін жеткізеді. Бұл әдіспен өткел сызбасы бойынша электрлік кедергілерді өлшейді, оны толық теңгеріп алады;

г)сәйкестік әдісінде өлшенетін шама мен мөлшерлеп жасалған шаманың арасындағы  айырмашылықты, шкала белгілерінің немесе мерзімдік дабылдардың сәйкес келуін пайдалана отырып анықтайды. Мысалы, штангенциркульмен өлшеген кезде негізгі және синустық шкалалардың белгілерінің сәйкестігін пайдаланады.

Өлшеу ақпараттарын алудың тәсіліне  байланысты, өлшемдерді түйіскен және түйіспеген деп бөледі.