36. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу процестері. Сеченов тежелуі
жүктеу/скачать 34,85 Kb.
|
36. Орталы? ж?йке ж?йесіндегі тежелу процестері. Сеченов тежелуі
|
36.Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу процестері. Сеченов тежелуі. Уникалность 95,24% Тежелу — физиологияда қозуды басатын немесе әлсірететін белсенді жүйкелік процесс; белгілі бір әрекеттің бәсеңдеуі немесе тоқтауымен сипатталатын құрылымдардың ерекше биологиялық күйі. Тежелу шеткі органдарға да, орталығы жүйке жүйесіне де тән. Орталык жүйкедегі тежелу құбылысын 1861 ж И.М. Сеченов ашты. Бақаның миын ашып, көру төмпешігінің үстіңгі деңгейінен кесіп, үлкен ми сыңарларын алып тастайды. Аз уақыттан соң бақаның арткы аяғын әлсіз күкірт кышкылыньң ерітіндісімен тітіркендіреді. Сонда бақа аяғын тартып алады. Рефлекс уақытын өлшеп алады. Енді көру төмпешігіне aс түзынын кішкентай түйіршігін салады. Мұндайды баканың аяғын тартып алу рефлексінің уакытя үзаратыны байқалды. Автордың тұжырымы бойынша бақа миының таламусында жұлын рефлексін тежейтін нерв орталығы болғаны. Н.Е. Введенский тежелу кұбылысы үлкен ми сыңарларында болатынын ашты. И.П. Павлов шартты рефлекстің тежелу зандылығын ашты. Демек, орталық жүйенің барлық бөлімдерінде тежелу орталығы бар. Осыған байланысты және баскада себебі тер бойынша тежелудің бірнеше түрлері болатындығы байқалған. Оның пайда болу механизміне қарай мынадай негізгі түрлері бар. Постсинапстык тежелу немесе тура тежелу. Қозу импульстері әсерінен аксон талшығының ұштарынай бөлініп шығатын гамма амин май қышқылы бөлініп субсинапстык мембранада қоздырушы сынаптағыдай диполяризация емес гиперполяризация жүргізеді. Осы оң зарядты электрлік толқын тежеуші постсинапстык потенииал деп белгіленеді. Пресинапстык тежелу: Атына сәйкес тежелуді тудыратын өзгерістер пресинапстық мембранада жүреді. Тежеуші аралык нейронда тежегіш медиаторлар хлор йондарының өткізгіштігін арттырады. Қоздырушы постсинапстық потенциал шамасы төмендейді, таралатын әрекет потенциалы тумайды. Бұл тежелу көбінесе Реншоу торшасының катысуымен жүреді. Ол синапстагы медиатордың шығуын тоқтатады. Пессималлы тежелу:Қоздырушы синапска түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кетсе, постсинапстык мембранада әлсіз деполяризация жүретіндіктен пайда болады. Тітіркендіргіш әсері нейронның абсолюттік рефрактерлік кезеңіне жетсе, торшаның қозуы тежеледі. Орталық тежелу: Сеченовпен ас тұзы кристалын бақаның ашық миының төрт төмпешік миына салу тәжірбиесі кезінде ашылды. Бүгу рефлексі уақытының ұлғаюын байқады. Бұл тәжірибие ОЖЖ тежелу процесінің бар деген тұжырымды жасауға көмектесті. Сеченовтық тежелу субординация принципінің жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Қорытындылай келе тежеу физиологияда қозуды басатын немесе әлсірететін белсенді жүйкелік процесс; белгілі бір әрекеттің бәсеңдеуі немесе тоқтауымен сипатталатын құрылымдардың ерекше биологиялық күйі. Тежелу шеткі органдарға да, орталығы жүйке жүйесіне де тән. Орталығы жүйке жүйесіндегі Тежелу процесін алғаш рет И.М. Сеченов ашқан, физиологияда мұны Сеченов тежелуі деп атайды. 37. Орталық тежелудің механизмдер туралы заманауи көзқарастар. Тежелу дегеніміз-қозуды күшейтеді немесе төмендететін процесс болып табылады.Бұл процесті тәжірибеден өткізіп, Сеченов ашқан. Тежелудің екі түрі болады: 1)Бастапақы тежелу-арнаулы тежелу нейрондарының әрекетінен болады. Бастапқы тежелудің екі түрлі жүйеде өтетеін бөлімдері болады: a.Постсинапстық тежелу- ол синапстан кейінгі тежелу.Тежейтін нейрондардың қатысуына байланысты жүзеге асады. b.Пресинапстық тежелу- синапсқа дейінгі тежелу. Реншоу жасушасының өзі қатысады. 2)Салдарлық тежелу-арнаулы тежелу құрылымдары қатыспайды. Салдарлық тежелудің үші түрі болады: a.Пессималды тежелу - Қоздырушы синапска түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кетсе, постсинапстык мембранада әлсіз деполяризация жүретіндіктен пайда болады. Тітіркендіргіш әсері нейронның абсолюттік рефрактерлік кезеңіне жетсе, торшаның қозуы тежеледі. b.Парабиоздық тежелу - орталық жүйке жүйесінің лабильділігі күрт төмендеп, бір мезгілде бірнеше афференттік жолдың қозуынан туындайды. Мысалы, жарақаттан есеңгіреу кезінде байқалады; c.Қозудан кейінгі тежелу - Қозудан кейінгі жүйке орталығының қозғыштығының уақытша төмендеумен сипатталады. Осы қозудың бір механизмі - ұзақ мерзімдегі іздік гиперполяризацияның нәтижесіндегі нейрон қозу табалдырығының уақытша жоғарылауы. Егер орталықтағы нейрондар қозатын болса,шеткі ағзалардың қызметі күшейіп, ол жерде болып жатқан тежелу қозу процесін төмендетіп жібереді немесе сол сәтте тоқтап қалады,қозу болмайды. Орталықтан тежелу міндетті түрде шеткіі ағзалардың жұмысын әлсіретіп жібереді,кейбір жағдайларда тоқтайды 38.Тежелудің түрлері: постсинапстық, пресинапстық, пессимальді, кері тежеу, реципрокті, латеральді. Уникалность 85% Тежелу дегеніміз-қозуды күшейтеді немесе төмендететін процесс болып табылады.Бұл процесті тәжірибеден өткізіп, Сеченов ашқан. Тежелудің екі түрі болады: I.Бастапақы тежелу-арнаулы тежелу нейрондарының әрекетінен болады. Бастапқы тежелудің екі түрлі жүйеде өтетеін бөлімдері болады: a.Постсинапстық тежелу- ол синапстан кейінгі тежелу.Тежейтін нейрондардың қатысуына байланысты жүзеге асады. b.Пресинапстық тежелу- синапсқа дейінгі тежелу. Реншоу жасушасының өзі қатысады. II.Салдарлық тежелу-арнаулы тежелу құрылымдары қатыспайды. Салдарлық тежелудің үші түрі болады: a.Пессималды тежелу; b.Парабиоздық тежелу; c.Қозудан кейінгі тежелу. Постсинапстык тежелу немесе тура тежелу. Қозу импульстері әсерінен аксон талшығының ұштарынай бөлініп шығатын гамма амин май қышқылы бөлініп субсинапстык мембранада қоздырушы сынаптағыдай диполяризация емес гиперполяризация жүргізеді. Осы оң зарядты электрлік толқын тежеуші постсинапстык потенииал деп белгіленеді. Пресинапстык тежелу: Атына сәйкес тежелуді тудыратын өзгерістер пресинапстық мембранада жүреді. Тежеуші аралык нейронда тежегіш медиаторлар хлор йондарының өткізгіштігін арттырады. Қоздырушы постсинапстық потенциал шамасы төмендейді, таралатын әрекет потенциалы тумайды. Бұл тежелу көбінесе Реншоу торшасының катысуымен жүреді. Ол синапстагы медиатордың шығуын тоқтатады. Пессималлы тежелу: Қоздырушы синапска түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кетсе, постсинапстык мембранада әлсіз деполяризация жүретіндіктен пайда болады. Тітіркендіргіш әсері нейронның абсолюттік рефрактерлік кезеңіне жетсе, торшаның қозуы тежеледі. Қозудан кейінгі тежеу: Қозудан кейінгі жүйке орталығының қозғыштығының уақытша төмендеумен сипатталады. Осы қозудың бір механизмі - ұзақ мерзімдегі іздік гиперполяризацияның нәтижесіндегі нейрон қозу табалдырығының уақытша жоғарвлауы Латеральды тежелу: Қозу көзіне жақын орналасқан жүйке орталықтарына тежелу процесінің таралуын болжайды. Реципрокты тежелу: Ілесетін тежелу антагонистік бұлшықет топтарының жұмысы негізінде көрсетілген. Бүгілу бұлшықеттерінің қозуы бір мезетте жазылу бұлшықеттерінің тежелуін тудырады немесе керісінше болады. Қорытындылай келе тежеу — физиологияда қозуды басатын немесе әлсірететін белсенді жүйкелік процесс; белгілі бір әрекеттің бәсеңдеуі немесе тоқтауымен сипатталатын құрылымдардың ерекше биологиялық күйі. 39.Эндокриндік жүйенің функционалды ұйымдастырылуы. Эндокриндік бездердің жалпы сипаттамасы. Уникалность 100 % Эндокриндік жүйеге шығару жолдары жоқ, бірақ ағзаның ішкі ортасына физиологиялық белсенді заттар (жасушалардың, тіндердің және ағзалардың функцияларын ынталандыратын немесе әлсірететін гормондар) бөлетін бездер жатады. Эндокриндік бездер жүйке жүйесімен қатар және оның бақылауымен ағзаның бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз етеді.Эндокринді бездердің гормондарының әсерінде, құрылысы мен химиялық құрамында бар айырмашылықтарына қарамастан, олардың жалпы белгілері бар: 1) сыртқа шығаратын түтік жоқ; 2) безді эпителийден тұрады; 3) заттар алмасудың жоғары қарқындылығымен және гормондардың бөлінуімен байланысты қанмен мол қамтамасыз етіледі;4) диаметрі 20-30 мкм және одан да көп капиллярлар желісі бар (синусоидтар); 5) вегетативтік жүйке талшықтарының көп мөлшерімен жабдықталған; 6) гипоталамус ("эндокринді ми") және гипофиз ("гормоналды заттардың патшасы") басты рөл атқаратын эндокринді бездердің бірыңғай жүйесін қамтиды. Ағзада эндокринді бездердің 2 тобы ажыратылады: 1) ішкі секреция ағзаларының қызметін орындайтын таза эндокринді: гипофиз, қалқанша безі, қалқаншамаңы безі, эпифиз, бүйрек үсті безі, гипоталамустың нейросекреторлық ядросы; 2) гормондардың секрециясы орган функцияларының бір бөлігі болып табылатын аралас бездер: ұйқы безі, жыныс бездері, айыр безі. Эндокриндік бездердің негізгі функциясы-тікелей қанға гормондар бөлу. Бірақ эндокринді бездерге жатпайтын басқа да мүшелер гормон бөле алады. Мысалы, асқазан және жіңішке ішек (гастрин,секретин, энтерокрин), жүрек (натрийуретикалық гормон – аурикулин), бүйрек (ренин, эритропоэтин), плацента (эстроген, прогестерон, хорионикалық гонадотропин). Эндокриндік бездердің функцияналды ұйымдастырылуы: Гипофиз: 1) басқа эндокриндік бездердің (қалқанша, жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметін бақылау; 2) ағзалардың өсуі мен жетілуін бақылау; 3) әр түрлі органдардың (бүйрек, сүт бездері, жатыр) қызметтерін үйлестіру; Эпифиз: қанға серотониннен синтезделген меланин гормонын бөледі, ол циркадалық ырғақтарды синхрондауға қатысады ("ұйқы — сергектену" биоритмдері) және барлық гипоталамус-гипофизарлы гормондарға, сондай-ақ иммундық жүйеге әсер етеді. Қалқанша без: тағамдағы йодты пайдалана отырып, тиреоидты гормондарды өндіру функциясына ие. Қалқанша маңы бездері: паратгормон өндіреді. Паратирин қандағы Са2+ иондарының деңгейін реттеуге қатысады. Қорытындылай келе Эндокриндік бездердің сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары қан және лимфа капиллярларымен өте жиі торланған, сондықтан без өнімдері тікелей осы тамырларға өтеді. Эндокринология ішкі сөлініс бездердің физиологиясы мен патологиясы ғылым ретінде XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан. Бұл бағыттағы ғылыми зерттеулердің негізін А.Бертольд салды. Ол еркек жануарлардың жыныс бездерін сылып алып тастағанда негізгі және қосымша жыныс белгілерінің өзгеріп, ал бұл безді қайтадан денесіне орнатқанда, оның жағдайы айтарлықтай жақсаратынын анықтады. 40.Гормондардың жалпы қасиеттері мен функциялары. Эндокриндік бездер және олардың морфофункционалды ерекшеліктері. Гормондардың түзілу және әсер етуі Уникалность 100% Гормон – эндокриндік бездер шығаратын биологиялық белсенді заттар. Эндокриндік бездер гормондарды қанға шығарады. Қанмен бірге гормондар бүкіл денеде жүреді, зат алмасуды және белгілі бір ағзалардың жұмысын реттейді. Адамның 9 эндокринді бездері бар және олардың әрқайсысы бірден бірнеше гормонға айналады. Кейбір ағзалар, нақтырақ айтқанда бүйрек, асқазан-ішек жолдары және бауыр гормондар шығаруға көмектеседі. Мидың кішкене бөлігі болып табылатын гипоталамус – барлық гормондардың жұмысын ұйымдастырады. Гормондар-гормоналды сигналдың ерекшелігі мен күшін анықтайтын эндокриндік контурдың орталық буындары. Гормондарға тән қасиеттер: 1) әсер ету ерекшелігі – әрбір гормон белгілі бір органдарға (жасушалар-"нысаналар") және функцияларға ерекше өзгерістер туғызып әсер етеді; 2) биологиялық белсенділіктің жоғары болуы; 3) ара қашықта әсер ету – оларды өндірген мүшеге емес, эндокриндік бездерден алыс орналасқан органдар мен тіндерге әсер етеді; 4) жасушалардың мембраналары және капиллярлардың эндотелийлері арқылы жоғары өткізгіштік қабілетін қамтамасыз ететін гормон молекуласының шағын өлшемді болуы; 5)Тіндер әсерінен тез жойылуы, сондықтан қандағы гормондардың жеткілікті мөлшерін ұстап тұру үшін оларды үнемі бөлу қажет; 6) көпшілігінің түрлік ерекшелігі жоқ, сондықтан клиникада ірі қара мал мен шошқалардың эндокриндік бездерінен алынған гормоналдық препараттар қолданылуы мүмкін.; 7) жасушалар мен олардың құрылымдарында болып жатқан процестерге ғана әсер етеді. Гормондардың химиялық табиғаты бойынша жіктелуі: 1.Ақуыз гормондары: •Пептидті: адренокортикотропты гормон (АКТГ), соматотропты (СТГ), меланоцитостимулдаушы, инсулин, пролактин, глюкагон, паратгормон, кальцитонин; •Протеидтіі (гликопротеидтер): тиреотропты( ТТГ), тиреоглобулин, фолликулостимулдаушы (ФСГ), лютеиндаушы (ЛГ); •Олигопептидтер: гипоталамус және асқазан-ішек жолдары гормондары. 2.Стероидты гормондар: кортикостерон, кортизол, альдостерон, тестостерон, бүйрек үсті бездерінің қабығымен және жыныс бездерімен секрецияланатын D витаминінің стеролдары және т.б. Гормондардың бұл тобына арахидон қышқылы және оның туындылары - простагландиндер, простациклиндер, тромбоксандар, лейкотриендер жатады. 3.Аминқышқылдарының непептидтік туындылары — тирозин немесе триптофан аминқышқылдарынан түзілетін гормондар. •Тирозин туындысына бүйрек үсті безінің ми қабатында синтезделген адреналин мен норадреналин және қалқанша безінің гормондары жатады. •Триптофанның туындыларына мелатонин — эпифиз гормоны жатады. Гормондардың реттеушілік әсерінің негізгі түрлері (басқару тәсілдері) 1.Метаболикалық - ең бастысы, барлық басқа әсерлердің негізін құрайды. Бұл гормондардың әсері тіндерде зат алмасуды өзгертеді. Ол үш негізгі гормоналдық әсер есебінен жүреді: жасушаның мембраналары мен органоидтар өткізгіштігінің өзгеруі; жасушадағы ферменттер белсенділігінің өзгеруі; жасуша ядросының генетикалық аппаратына әсері. 2.Морфогенетикалық - гормондардың ағзаның өсуі мен дамуына әсері. Бұл процестер жасушалардың генетикалық аппаратының өзгеруі және зат алмасу есебінен жүзеге асырылады. Соматотропиннің дененің және ішкі ағзалардың дамуына, жыныстық гормондардың — екінші жыныстық белгілердің дамуына әсері мысал бола алады. 3.Бейімделу әсері-белгілі бір жағдайда ағзаның қажеттіліктеріне алмасу қарқындылығын бейімдеу. Әсіресе, бұл бүйрек үсті безінің, гипофиздің, қалқанша безінің гормондарына тән. Бұл гормондар жасушалардың қызметі үшін қажетті жағдайлар жасау арқылы әрбір нақты жағдайда зат алмасудың оңтайлы қарқындылығын қамтамасыз етеді. 4.Кинетикалық (іске қосу) әсері олар қандай да бір реттелетін функцияны іске қосады. Мысалы, окситоцин жатыр бұлшық етінің қысқаруын тудырады, адреналин бауырдағы гликогеннің ыдырауын және глюкозаның қанға шығуын бастайды. 5.Коррекциялаушы - олар онсыз реттелуі мүмкін ағзалар мен тіндердің функциясының қарқындылығын өзгертеді. Мысалы, гемодинамика жүйке механизмдерімен жақсы реттеледі, бірақ гормондар (адреналин, тироксин және т.б.) жүйке әсерін күшейтеді және ұзартады. 6.Реактивті - олар тіндердің сол гормонның, басқа гормондардың немесе жүйке жүйесінің медиаторларының әсеріне реактивтілігін өзгерте алады. Мысалы, фолликулин прогестеронның жатырдың шырышты қабығына әсерін күшейтеді, кальций реттейтін гормондар нефронның дистальды бөлімдерінің вазопрессиннің әсеріне сезімталдығын төмендетеді. Қорытындылай келе айтатын болсақ гормондар - ішкі секреция бездерінен бөлінетін ұлпалар мен мүшелерге әсер ететін биологиялык белсенді заттар. Гормондардың барлығы ағзалық заттар, себебі, олардың біреуі нәруыздан, екіншісі аминқышкылдарынан, үшіншісі майтектес заттардан құралған. Гормондар ішкі секреция бездерінен бөлініп, қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы арқылы басқа мүшелерге жеткізіледі. Ішкі секреция бездерінің қызметін реттейтін орталық - аралық мидағы гипоталамус. Оны көру төмпешікасты бөлімі деп те атайды. Практика жұмысы 19. Рид формуласымен негізгі алмасуды есептеу. Негізгі алмасуды Рид формуласы бойынша анықтау Рид формуласы негізгі алмасу көлемінің қалыпты жағдайдан ауытқу процентін есептеп табуға мүмкіндік береді. Бұл формула артериялық қысымның, пульс жиілігінің және организмнің жылу өндіруінің бір-бірімен байланысына негізделген. Формула бойынша негізгі алмасуды анықтағанда шамалас нәтиже берсе, ал ауруларда (мысалы, тиреотоксикоз) бұл мағлұмат өте дәл болады, сондықтан клиникада қолданылады. 10% ке дейінгі ауытқуда қалпты мөлшер болып саналады. Жұмысқа керек заттар: сфитионанометр, фонендоскоп, секундомер. Зерттеу объектісі – адам. Жұмыс барысы: секундомер көмегімен зерттелушінің пульс жиілігі, Коротков әдісі бойынша пульстық қысымы анықталады. Негізгі алмасудың ауытқу проценті Рид формуласы бойынша анықталады: АП=0,75 * (ПЖ + ПҚ * 0,74 ) – 72, АП – негізгі алмасудың ауытқу проценті, ПЖ – пульс жиілігі, ПҚ – пульстық қысым, систолалық және диастолалық қысымның айырмашылығы. Есептеу үлгісі. Пульс 75 рет/мин, артериялық қысым 120/80 мм с.б. Ауытқу проценті = 0,75*{75+(120-80) *0,74}-72=0,75*{75+40*0,74}-72= 6,45. Сонымен, зерттелушінің негізгі алмасуы 6,45% жоғарылаған, яғни қалыпты жағдайда. Рид формуласының есебін жеңілдету үшін арнайы номограмма бар. Пульс жиілігі мен артериялық қысымның мәндерін сызғышпен қосып, екеуінің түйіскен ортаңғы сызығынан мәнді алу арқылы, негізгі алмасудың қалыптан ауытқуын оңай табуға болады. Жұмыстың нәтижесінде негізгі алмасудың ауытқуын Рид формуласы бойынша есептейміз. 20. Идеалды массаны номограмма мен Брок формуласымен анықтау Жұмыс барысы: номограмманы қалай пайдалануға болатынын еске саламыз: № 1 шкаласы өсуді білдіреді № 2 шкаласы дене массасын білдіреді № 3 Шкала мінсіз салмақтан ауытқуды білдіреді. Дене салмағының шкаласы бойынша сіз мінсіз салмақтың санын табасыз. Өсу және нақты салмақ мәндерін біріктіріп, идеалдан ауытқу пайызын анықтау Дененің идеалды массасының мәні адамның өсуіне, оның жынысы мен дене бітімінің ерекшеліктеріне) байланысты. Брок формуласымен сәйкес салмақты анықтау. Салмақ (кг) = бойы (см) - 100 20 жастан кейiн әр келесi 1О жылдықыта 60 жасқа дейiн алынған Брок көрсеткiштiң 3% - тiк өлшемiн қосамыз. Мысалы: 20 жаста, бойы - 180см, сәйкес салмақ Брок формуласы бойынша тең болуы тиiс: 180 – 100 = 80кт 30 жаста: 80кг + (80 * 3% / 100%) = 82,4кг 40 жаста: 80кг + (80 * 6% / 100%) = 84,8кг. жүктеу/скачать 34,85 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|