А. байтұрсынұлы жасаған әліпбидің негізділігі

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

«Филология» мамандығының 1 курс PhD докторанты, Алматы, Қазақстан

e-mail: saibek_nazira@mail.ru

«Человек весь не укладывается в границы своего языка, он больше того, что можно выразить в словах; но ему приходится заключать в слове свой неуловимый дух, чтобы скрепить его чем-то, и использовать слова как опору достижения того, что выходит за их рамки» [2, 47-49]. В.Фон Гумбольдтың осы пікіріне сүйене отырып, А.А.Потебня тілді ойды туғызушы тетік, яғни тілде о бастан шығармашылық мүмкіндік бар деп түсініп, тіл оқшау тұрған құбылыс емес, ол халықтың мәдениетімен біртұтас байланыста деп санайды.

Тіл –халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін құрал. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, яғни мәдениеті көрініс табады. Тіл, сана, таным және мәдениет ұғымдары бір-бірімен тығыз байланысты, ал жазу мәдениеттің ең жоғарғы деңгейдегі көрінісі және адамзаттық мәдениеттің дамуын айқындайтын әлеуметтік мәні бар зор құбылыс болып табылады.

Жазу дегеніміз не? Жазу дегеніміз грамматология ғылымы. Грамматология (гр. gramma –жазу, гр.logos –ұғым, ілім) –жазу туралы ғылым. Қазақ тіл біліміндегі грамматология ғылымының негізін қалаған Ахмет Байтұрсынұлы.«Әліппе» оқу құралы нағыз грамматологиялық бағытта жазылған еңбек, қазақ тілінде 24 дыбыс, оның ішінде 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жарты дауысты бар деп беріледі.

Алма Мас Там

Алмас Маса Тама

Алмақ Масақ Тамақ

Мық Мол Шам

Мұз Молы Шама

Мұрт Молық Шамалы

Мал, малы, малшы, тамыр, тамыз, құм, құман, құмақ, марқа, малта, мақта, мақбал, марал, жұмсақ. Мыс, мысты, мысқа, мысық, қамыс, таныс.

Синкретикалық сөздер құрамында да фонетикалық өзгерістер болады. Алайда ондай өзгерістер фонетикалық конвергенция тәрізді бір сипатқа емес, қайта олардың әр түрлі дыбысталуына әкеліп соғады. Синкретикалық түбірлердің табиғатын тануда айрықша назар аударуды қажет ететін мәселе – олардың өзара семантикалық байланыстары. Әдетте синкретикалық етістіктер мен есімдер бір-бірімен себептілік байланыста болып отырады [6]. Мысалы, алма етістігінен сол процестің нәтижесі болып саналатын ұғым – алмас есімі келіп шығады. Себептілік байланыс туынды сөздерді де қамтиды: тама және тамақ, маса және масақ, молы және молық.

Қазіргі қазақ тілінде аса жиі қолданылатын -ма, -ме (-ба, -бе, -па, -пе) аффиксі зат есім жасаудың тәсілі ретінде Х-ХІ ғасыр жазбаларынан ұшырасады: сүрме, кесме, ыстама,т.б., -ма аффиксі де құрандылардың қатарына жатады. Мысалы: алма сөзінің архисемасы –ал, -м құбылыс, әрекет атауын жасайтын аффикс, ал –а құралдық, объектілік (құрал, объектіге қатысты) мән беретін аффикс болып табылады. Сөз соңындағы з,с дыбыстары қолданылуындағы сабақтастық келер шақтың болымсыз түрінен айқын көрінеді: алмас. Қазақ тіліндегі етістіктің болымсыздық қосымшасынан кейін жалғанатын –с дыбысы –з дыбысының тарихи қатаң варианты болып табылады. Қазақ тілінде р –з сәйкестігінің екінші сыңары болатын ұяң з қатаңдау процесіне ұшырап, с –ға айналғандығын көруге болады.

Қазақ тіліндегі болымсыздық күрделі қосымшасы –мас құрамындағы – с мен келер шақ мәнін беретін –р қосымшалары да дивергенцияның нәтижесі [6]. Алдыңғы тұлға (с) – сөз соңының қатаңдану процесінің нәтижесі (з >с), ал з түркі тілдерінде болған р>з алмасуының нәтижесі. Алмас (келер шақ); Тамшы тамар (келер шақ). Балық қармақ қабар (келер шақ) мысалдарының арасындағы айырмашылық алмас сөзіндегі болымсыздық мағына үстейтін -ма мен –з дыбысының тарихи қатаң варианты болып табылатын –с дыбысында болып табылады.

Түркі тілдерінің көне дәуірінде сөздің абсолют басында протеза ретінде айтылған й сөз құрамына әбден сіңіп, қазақ тілі заңдылығына лайық ж дыбысына айналған. Қазіргі тілімізде кейбір сөздердің басында айтылатын ж сол протезаның өзгерген түрі болса, Мас жаман және Мамық жұмсақ мысалдарындағы жаман және жұмсақ сөздері протезаның өзгерген түрі болып табылуы ықтимал екендігін айтқым келеді.

Жалпы алғанда, А.Байтұрсынұлының оқу құралында берілген мысалдардан дауысты және дауыссыз дыбыстар сәйкестігі, фузиялық өзгешеліктер, протеза, архисема, диссимиляция тіркесі көрініс табады. Оқу құралында А.Байтұрсынұлы жоғарыда аталған сөздерді мысалға ала отырып, нені айтқысы келген? деген сауалға жауап беретін болсам, дауысты және дауыссыз дыбыстар сәйкестігі заңдылығын негізге ала отырып, сөздердің үйренушіге жеңіл жолмен түсіндірілуіне де назар аударған. Сөздерді буындап бөліп үйренген соң, сөздің әр буынындағы дыбыстарды айырып, тұтас сөздің ішіндегі дыбыстарды білген соң, дыбыстарды қосып сөз айтуды үйрету үшін әуелі дыбыстарды емес, сөздің буындарын бөлек –бөлек айтып, оларды қосқызып сөз айтқызу жөн болып табылғандықтан, үйретуге жеңіл де қолайлы етіп, архисемасы бір болып табылатын сөздерді мысал етіп алған. Сонымен қатар, Малта ашшы сөзіндегі ашшы сөзін ш аффрикатымен беру арқылы қазақ халқының таза сөйлеу процесі, қазақ халқының табиғаты мен түпсаналық деңгейдегі дүниетанымын қалыптастыру мақсатында берілген мысалдар негізінде ұлттық дүниетанымды қалыптастыру негізге алынған.
Әдебиеттер

1. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку//Новое в зарубежной лингвистике. 1960.

2. Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человеческого рода. Цит. по книге.: Звегинцев В.А.История языкознания XІX и XX вв. в очерках и извлечениях.Ч.І. М., 1964.

3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу –ағартуға қатысты еңбектері) – Алматы, «Ана тілі», 1992, 448 бет.

4. Ахмет Байтурсуновдын казакча алифбеси. Оқу құралы. Оренбург, 1914.

5. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі: Сөздік құрам. Сөзжасам: оқу құралы/ А.Б.Салқынбай. –Алматы: Қазақ университеті, 2016. –390 б.

6. М.Томанов. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Алматы, «Мектеп», 1988.

7. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954.

8. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы, «Ғылым», 1966, 240 бет.

References

1. Whorf B.L. The relation of behavior norms and cognition to language//New in foreign linguistics. 1960.

2. Humboldt V. About the differences of formation of humane languages and its influence on spiritual development of human being. Cit. on book.: Zveginzev V.A. The history of linguistics of XІX and XX centuries in essays and extractions.V.І. М., 1964.

3. Baitursynov А. Til tagylymy (works related to Kazakh language and education) – Аlmaty, «Аna tili», 1992, 448 p.

4. Kazakh alphabet of Akhmet Baitursynov. Textbook. Оrenburg, 1914.

5. Salkynbay А.B. Kazakh language: Vocabulary structure. Word formation: textbook / А.B.Salkynbay. –Аlmaty: Kazakh university, 2016. –390 p.

6. М.Tomanov. Historical grammar of Kazakh language. Almaty, «Mektep», 1988.

7. Modern Kazakh language. Аlmaty, 1954.

8. Brief etymological dictionary of Kazakh language. Almaty, «Gylym», 1966, 240 p.

Сайбекова Н.У.

Saibekova N.U.

А.Baitursynuly is the reformer who presented new sample and created national alphabet in the history of Kazakh science. А.Baitursynuly is a scientist linguist. He reformed Kazakh alphabet on the basis of Arabic script. «Оku kurali» (1912) is one of the first alphabet written by Baitursynuly in Kazakh language. Writing is the science of grammatology. А.Baitursynuly laid the foundation of the science of grammatology. New orthography created on the basis of Arabic script adapted on the nature of Kazakh language –substantiation of the alphabet created by A.Baitursynuly is considered in the article.

Сайбекова Н.У.