Қарағанды 2021 Д. А.Қонаевтың Қазақстан Компартиясының Бірінші хатшысы ретіндегі қызметі және Қазақстанға сіңірген еңбектері

Биыл Қазақстанның ірі мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстан Ғылым академиясының президенті, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері атанған академик Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаевтың (1912 - 1993) өмірден озғанына 28 жыл толмақ. Оның өмірі, ерен еңбегі Қазақстанды құрудың ұлы дәуірінің символына айналды. Д.А.Қонаевтың тегінің тереңдігі мен жан-жақты қызметінің ауқымын тереңірек түсіну үшін оның өмірбаянының кейбір фактілеріне тоқталсам: Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев 1912 жылы 12 қаңтарда Алматыда дүниеге келген. 1936 жылы Мәскеудегі түсті металдар институтын бітірді. Тау-кен инженері мамандығын алып, өзінің еңбек жолын «Прибалхашстрой» тресінде бастады. Ол елдің ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарын басқарған, Коунрад және Риддер кеніштерінің директоры болған.

1952 - 1955 жылдары Қонаевтың басшылығымен өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамыту және жетілдіру, Қазақстанның табиғи байлықтарын тиімді пайдалану мақсатында ғылыми зерттеулер жүргізілген. 1955 - 1960 жылдары Республика Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін атқарған. Техника ғылымдарының докторы, академик Қонаевтың 200-ге жуық ғылыми еңбектер жарық көрген. 1960-1962 және 1964-1986 жылдардағы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып еңбектің озық үлгісін көрсеткен. Д.А.Қонаев көп жылдар бойы КОКП ОК Саяси Бюросының мүшесі, 25 жыл бойы КСРО және республиканың Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. Үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, 8 Ленин орденімен, КСРО-ның және шет елдердің басқа ордендерімен және медальдарымен марапатталған. «О моем времени» (1992), «От Сталина до Горбачева» (1994) кітаптардың авторы.

Дінмұхамед Қонаевтың қалыптасуы сталиндік дәуірдің қатал жағдайында, орталықтандырылған әкімшілік басқару жүйесінің шеңберінде өтті. Оның өмірі әлеуметтік-экономикалық процестердің әсерінен қалыптасты. Бір жағынан жалпы оптимизммен, ынта-жігерімен және социализм идеалдарына деген халықтың шексіз сенуімен, ал екінші жағынан, шектен шыққандық, қуғын-сүргін, күшті тоталитарлық жүйенің шешімдері әсерінен тағдырын бұзған.

Қонаев республиканың бірінші басшысы ретінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына зор үлес қосты. Оның қарамағындағы республикалардың даму бағдарламасы өнеркәсіп өндірісін, ауыл шаруашылығын, қарқынды құрылысты қалыптастыруға бағытталды. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар республиканың табысты дамуына және әлеуетін арттыруға әкелді. Республикада көшбасшылық сапасын жақсарту мақсатында үш жаңа аймақ ұйымдастырылды, мыңдаған елді мекендер пайда болды, оның ішінде 43 қала, соның ішінде өнеркәсіптік Балқаш, Теміртау, Рудный, Кентау және Екібастұз. Осыған байланысты Д.А.Қонаев Екібастұз отын-энергетикалық кешенін дамытуға үлкен көңіл бөлді. Ол көмірмен жұмыс істейтін Екібастұздың ел экономикасындағы орасан зор маңызын жақсы білді. Ол Екібастұз бен Павлодарда және Қазақстанның басқа аймақтарында, өнеркәсіптік кәсіпорындарда, көмір шахталарында және электр станцияларында бірнеше мәрте болған болды. Екібастұз Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысының белсенді қатысуымен КСРО ішінде отын-энергетикалық кешенінің ірі орталығына айналды. 1982 жылы республиканың партия ұйымының жетекшісі Д.А.Қонаев Екібастұздың құрметті азаматы лауазымына әбден лайықты болды.

Республиканың ғылыми әлеуетін қалыптастыруға ерекше көңіл бөлген Қонаевқа тарихи факт келтірсем: ол 40 жасында (1952) ғылым кандидаты бола отырып, Қазақстан Ғылым академиясының академигі және президенті бола білген. Ал 1968 жылы техника ғылымдарының докторы дәрежесін алды. Жас инженердің кәсіби жолы 1936 жылы Мәскеудің түсті металдар және алтын институтын бітіргеннен кейін басталды, ол Балқаш құрылыс алаңына жолдама алды. Қарапайым жүргізушіден шахтаның бас инженеріне дейінгі мансап жолынан өткен Қонаев жоғары кәсіби өндіріс жетекшісі болды. 1938 жылы қарашада алғашқы Балқаш мысы алынып, мемлекеттік награда - «Еңбектегі айрықшылығы үшін» медалімен марапатталды.

1939 жылдың қыркүйегінде Риддер кенішінің директоры болып тағайындалды. Қысқа мерзім ішінде жаңа директор шахтаны артта қалушылардан алдыңғы қатарға шығарып, өндіріс көлемін бірнеше есеге арттырды. 1942 жылы сәуірде соғыс жағдайында Республика үкіметі төрағасының орынбасары болып тағайындалды. 1949 жылы Қазақстан коммунистерінің IV съезінде Орталық Комитеттің мүшесі болып сайланды. 1948 жылы техника ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғады. 1952 жылы ғалымдар Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевты Қазақстан Ғылым академиясының президенті етіп сайлады. 1955 жылы наурызда республика Министрлер Кеңесінің Төрағасы болып бекітілді.

Еске ала кететін жайт, дәл Қонаевтың қызметі кезінде республика күрделі табиғи-климаттық жағдайларға қарамастан, белгілі қазақстандық «миллиард пұд» нанның жыл сайынғы өсуіне бірнеше рет тұрақты негізде қол жеткізді. Сол кездегі Қазақстан кеңестік мегаполистің бөлігі бола отырып, «халықтар достығы зертханасының» жарқын мысалы болды. Кеңес баспасөзінде республика «жүз тілдің ғаламшары» деп аталды. 1960 жылы 19 қаңтарда ҚКП Орталық Комитетінің пленумында Қонаев бірауыздан Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып сайланды.

1962 жылы желтоқсанда Қонаев қайтадан республика Министрлер Кеңесінің Төрағасы болып тағайындалды. Бұл КОКП ОК Бірінші хатшысы Н.С.Хрущевпен өткір қақтығыстан туындады. Оған дәлел келтірсем: Қонаев момындық пен көрегенділігінің арқасында орталықтың үстем саясатының мысын басып отырды. 60-шы жылдардың басында Н.С.Хрущев Өзбекстанға күштеп аударған қазақ халқының бір бөлігін Қазақстанға қайтарып алу арқылы ел алдындағы беделін бір сатыға көтере білді. Қонаев ең бастысы Қазақстанның тағдырына қауіп төнсе, билікті мойындамай, ашық түрде күресті. Бұл оның ірі мемлекет қайраткері және Қазақстанның патриоты ретіндегі миссиясы болды.

1964 жылы қазанда Д.А. Қонаев Мәскеудегі КОКП ОК Пленумына қатысып, Никита Хрущевті КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысынан босатып, Леонид Брежневті осы қызметке сайлады. 1964 жылы 7 желтоқсанда Алматыда ҚКП Орталық Комитетінің кеңейтілген пленумында Дінмұхамед Қонаев екінші рет Қазақстанның партия жетекшісі болып бірауыздан сайланды.

1986 жылдың күзінде Д.Қонаев Кеңес Одағының жетекшісі М.Горбачевке зейнеткерлікке шығу мәселесін қарау туралы өтініш берді. КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы М.С.Горбачев оның өтінішін сөзсіз қолдап, Желтоқсан оқиғасынан кейін Қонаевтың беделін түсіру науқанына рұқсат берді. 1986 жылы 16 желтоқсанда Қытай Коммунистік партиясы (ҚКК) Орталық Комитетінің пленумы Қонаевқа зейнетақы тағайындады. Дінмұхамед Қонаев тау-кен саласындағы көрнекті ғалым, талантты ұйымдастырушы болды, республиканың Ғылым академиясының дамуына көп еңбек сіңірді. Оның басшылығымен ғылыми мекемелердің қызметін кеңейту, оларды білікті кадрлармен нығайту, ғылым мен өндіріс арасындағы байланысты нығайту, сондай-ақ қазақ халқының мәдениетін көтеру бойынша маңызды шаралар қабылданды. Қонаевтың 200-ге жуық ғылыми жұмыстары жарық көрді. Мысалы: «Коунрад мыс рудасының кен орнын игеру» (1949), «Советтік Қазақстан» (1978-1980) және т.б.

Д.А. Қонаев - академик, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, сегіз Ленин орденімен марапатталған, КОКП Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшесі, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Ол осы жоғары марапат, атақ, ғылыми дәреже, ғылыми регалияларды толығымен ақтады. Өзінің бүкіл тыныс-тіршілігімен атақ-даңқын шығарған Дінмұхамед Қонаев Қазақстан тарихында ірі саяси қайраткер ретінде қалады. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, Д.А.Қонаев қызмет еткен жылдары республиканың өндірістік әлеуеті 700% -дан аса өсті. Өнеркәсіптің көлемі 9 есе, ауыл шаруашылығы - 6 есе, күрделі құрылыс - 8 есе өсті. Ол өзінің кең білімін, бай тәжірибесін Қазақстан экономикасын, ғылымы мен мәдениетін дамытуға салды. Сол кездегі барлық саяси жетекшілер сияқты партиялық қызметтің барлық сатыларынан өтті. Алайда оның мінезінің, ақыл-ойының, зеректігінің, эрудициясының, көзқарасы мен терең білімінің ерекше қабілеттері оны сол кездегі саяси жетекшілер қатарынан алшақтатып жіберді. Соған қарамастан жоғары құрметке ие болған адамдар арасындағы беделін сақтап қалды.

Республиканың ширек ғасырдағы табысты басшылығының барысында Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев өзін ең мәдениетті, адамгершілікті, ақылды, дана, халықтық дәстүрлерді білетін, терең білімі мен рухани-адамгершілік ойлауы бар ерекше адам ретінде көрсетті. Мемлекеттік қызмет тоқтатылғаннан кейін ол сауатты, көреген адам ретінде қазақстандық қоғамды одан әрі демократияландыру қажеттілігін түсініп, елде жүргізіліп жатқан реформаларды, Нұрсұлтан Назарбаевтың бағыты мен саясатын қолдады. Қиын кезеңдерде өз халқының адал ұлы болып қала білген Қазақстанның ұлы азаматы Д.А.Қонаев 1993 жылы 22 тамызда 82 жасында қайтыс болды. Сөзсіз, Дінмұхамед Қонаев ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихында өзінің лайықты және құрметті орнын нық иеленді. Қонаев мақсатты, ерік-жігері мықты, мінезі бүгілмейтін адам болды. Жас кезінде өзі үшін қалыптастырған өмірлік ұстанымдарын қатаң ұстанды. Қонаев сияқты алдымызға нақты игі мақсат қойып, оған қол жеткізуіміз тиіс. Себебі, мақсатсыз адам болмайды.