Ақша реформалары
жүктеу/скачать 40,52 Kb.
|
АҚША РЕФОРМАЛАРЫ 1922,1947,1961,1993
- Бұл бет үшін навигация:
- 1922-1924жж. Ақша реформаларын жүргізудің себептері және оның мазмұны
|
АҚША РЕФОРМАЛАРЫ Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгеріс енгізуді айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен ауыстырады, ия болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді. 1922-1924жж. Ақша реформаларын жүргізудің себептері және оның мазмұны 1922-1924жж. Ақша реформасын жүргізуге мына жағдайлар әсер етті: Біріншіден, 1917ж. Қазан төңкерісінен кейін патшалық Ресейден қалған тауар- ақша айналымын елдегі Азамат соғысы мен шетел интервенциясы одан әрі бұзылуына жол ашты. Қаржы- шаруашылық жағдайын тұрақтандыру үшін жүргізілген «әскери коммунизм » саясаты айтарлықтай нәтиже бермеді. Оның мәні- өндірушілерге азық- түлік алымын (продразверстка) салу, яғни шаруалар өндірген өнімнің өз қажетінен артығын, тіпті кей жағдайда өзіне қажетті бөлігін де мемлекетке нақты бағамен өткізу. Алайда, өткізген өніміне шаруалар қолма- қол ақша алмай, қарызға берді. Осының салдарынан нарыққа сатылатын тауарлар күрт азайып, бағалары өсті. Халық азық- түлікпен және керекті заттармен тек карточкамен қамтамасыз етілді, жалақы заттай түрде берілді. Мысалы, 1917ж. жалақының 5% заттай төленсе, ал 1920ж. ол көрсеткіш- 93%-ға жетті. Ақшаның қызметі тек жалақыны есептеумен шектеліп, қолма- қол ақшаны тек әскер қатарындағылар ғана алды. Сөйтіп, таура- ақша айналымы тарылды. Ақшаның мәні төмендеп, ақша жүйесі одан әрі бұзылды. Екіншіден, ақша айналымына жүйелі түрде көп мөлшерде ақша шығару да ақша жүйесінің бұзылуына әсер етті. Оккупацияланған аймақтарда ақша шығаратын эмиссиялық орталықтар пайда болды (мысалы, Балтық жағасындағы үкіметтермен қатар, ақ гвардияның әскери бөлімшелері және т.б. жеке фирмалар). Сонымен қатар кейбір жергілікті үкімет орындары да өз алдына ақша шығарумен шұғылданды. Мысалы, 1918ж. 1 шілдесінен 1921 ж. 1 қаңтары аралығында шығарылған ақша саны 43,7 млрд сомнан 1168,6 млрд сомға дейін, я,ни 26,7 есе өсті. Ал, бір сомның сатып алу мүмкәндәгә 188 есе азайды. Нәтижесінде қағаз ақша мөлшері көбейіп, тауарлар бағасы өсті. Жүргізілген шараларға қарамастан, мемлекет шығындары түскен пайдадан анағұрлым басым еді. Мысалы, 1918ж. мемлекеттік бюджеттің шығындары пайдадан 31,1 млрд сом артық болса, 1919ж.-166,4 млрд сомға, ал 1920ж.- 1055,6 млрд сомға артық болды . Бұл жағдайға алдымен көптеген әскери шығындармен қоса, өндіріс көлемінің төмендеуі себеп болды. 1920ж. ауыл шаруашылығының жалпы өнімі соғысқа дейінгі оның жарты мөлшерін, ал тауарлы өнім тек төрттен бірін құрады, сондай- ақ өнеркәсіп өндірісі тек 17%-ің шамасында болды. Елдегі шаруашылықтың күйзелуін, азық- түліктің, тауарлардың жетіспеушілігін және жас Кеңес үкіметін сақтап қалуға жұмсалған қыруар әскери шығындарды өтеу үшін,сөйтіп, халық шаруашылығын қалпына келтіру үшін еңбек өнімділігін арттыратын шараларды іске асыру қажет болды. 1921ж.наурызда болған Ресей коммунистік партиясының Х съезінде жаңа экономикалық саясат қабылданды. Оның негізгі элементтері: Азық- түлік алымын азық- түлік салығымен алмастыру; Жеке капиталды саудаға және ұсақ өнеркәсіпке енгізу, ірі кәсіпорындарға шетел капиталын тарту; Мемлекеттік кәсіпорындарға шаруашылық есепті енгізу; Еңбекақыны ақша түрінде төлеуді қалпына келтіру. Азық- түлік алымына қарағанда өнімге салынатын салықтың мөлшері екі есе кем, сондықтан алым төлегеннен қалған артық заттарын шаруалар нарықта сатуға мүмкіндік алды. Жаңа экономикалық саясатты жүзеге асырудың бірінші жылының (1921ж.) өзінде қала мен ауыл арасындағы өзара тауар алмасу және сауда қатынастары қалпына келтіріліп, жалақыны заттай төлеудің орнына ақшалай төлеу жүргізілді. 1921ж.көктемінде еңбекақыны ақшалай төлеудің барлығы тек 10% болса, ал 1923ж. І тоқсанында ол жалпы еңбек ақы төлеу қорының 80%-дан астамын құрады. Ақшаның сатып алу қабілеті төмендеп, ол құнсыздана түскен сайн оның айналыстағы мөлшері бірнеше есе өсіп, үлкен сандармен есептелді. Сондықтан есеп жұмысын жеңілдету мақсатында екі рет деноминация жүргізілдіғ яғни ақшаның көрсеткіштерін кеміту арқылы оған өзгеріс енгізілді. Бірінші деноминацияның барысында бұрынғы Ресейдің ақша белгілерінің орнына 1922 жылғы үлгідегі рубль шығарылды. Жаңа 1 рубль айналыстағы 10 мың рубльге теңгеріліп, нәтижесінде трилионның төрт нөлі жойылып, орнына 10 млн рубль келді. Екінші деноминацияның барысында 1923 жылғы үлгідегі рубль шығарылып, ол 1922 жылғы үлгідегі 100 рубльге немесе бірінші деноминацияға дейінгі 1 млн рубльге теңгерілді. Сөйтіп, жүргізілген ЖЭС-ң іс- шаралары кезінде қалпына қайта келе бастаған тауар- ақша қатынастарына сәйкес тұрақты айналыс, төлем және жинақтау құралы қажет болды. Ондай құрал рөлін тек өз құны бар алтын ғана атқарады. Сондықтан рубльдің тұрақтылығын нығайту мақсатында алтын материалын ақшаның негізі ретінде қолдану ұйғарылды. Ол үшін алтын қорын жинау шаралары жүзеге асырылып, нәтижесінде 1922ж. 1 қаңтарынан 1923ж.1 қаңтары аралығында мемлекеттің алтын валюта қоры 6,7 млн рубльден 31,0 млн рубльге дейін өсті. Сонымен қатар 1921ж.аяқ шенінен бастап революцияға дейінгі алтын рубльдің ресми құны көрсетіліп, ол кеңес рубліне аайырбасталды. Егер осы кезге дейін халық бағалы металдар мен асылтастардын жасалған әшекей бұйымдарын мемлекетке тапсыру міндетті болса, енді 1922жсәуірінен бастап оларды еркін қолдануға рұқсат берді. Ақша айналысын қалпына келтіру жолындағы келесі қадам – 1921ж. қазанында Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасында Мемлекеттік Банк, ал Кеңестік Республикаларда оның республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мемлекеттік банк- мемлекеттің бірыңғай эмиссиялық орталығы, оның айрықша міндеті- елде ақша реформасын жүргізуді ұйымдастыру. Сөйтіп, ақша айналысын қалпына келтіру мақсатында жүргізілген ЖЭС-ң нәтижесінде: Өндіріс пен тауар айналымы қалпына келтіріліп, одан әрі дамыды Екі рет жүргізілген ақша деноминациясының барысында есеп жұмысы жеңілденіп, ақшаның сапасы жақсарды Ақшаның алтын негізі қамтамасыз етілді. Бұл жұмыстар елде ақша реформасын жүргізуге дайындық еді. Ақша реформасының мазмұны. Өскелең халық шаруашылығына тұрақты ақша қажет, онсыз қала мен ауыл арасындағы тауар алмасуын қалыптастыру, өндірісте есеп жұмыстарын ұйымдастырып, оған шаруашылық есепті енгізу, еңбекке экономикалық ынталандыру мүмкін емес. Сондықтан рубльді тұрақтандыру мақсатында 1922ж.күзінде ақша реформасын жүргізу басталды. Ол екі кезеңде өтті: Алғашқы кезеңде, 1922ж. 11 қазанында Мемлекеттік банк бағасы 1,2,3,5,10,15 болатын банк билеттерін шығарып, оларды червонецтер деп атады. 1 червонец революцияға дейінгі 10 рубль алтын монетаға тең болды, ал 1 монета 7,74234 г алтынға тең болды.червонецтер тек өндіріс орындарына, өндіріс мекемелеріне қысқа мерзімді несие ретінде тауармен қамтамасыз етілген жағдайда ғана берілді. Банк билеттері немесе червонецтер алтынға айырбасталмады, бірақ банк оларды шағырп, қайта сатып алып, курсын қадағалап отырды. Тұрақты валюта- червонецтармен қатар айналымда Қаржы комиссариаты шығарған қағаз ақшаның кеңестік белгісі (совзнаки) жүрді. Олар бөлшек сауда айналымында және бюджеттің жетіспеушілігін толтыруға қолданылды. Дегенмен, айналымда екі валютаның- червонецтар мен ақшаның кеңестік белгісі қатар жүруі біраз қиындықтар жүргізді. Жалақы червонецтармен есептлегенмен ақшаның кеңестік белгілерімен берілді. 1922 ж.күзінде басталған ақша реформасын аяқтауға біраз экономикалық жағдайлар жасалды. Екінші (аяқтау) кезеңінде, яғни 1924ж.5 ақпанынан бастап елдің барлық жерінде төлем құралы ретінде пайдаланылатын бағасы 1,3 және 5 сом болатын қазыналық билеттер айналымға шығарылды 1924ж.15 ақпаннан бастап 1923 жылдан шығарыла бастаған ақшаның кеңестік белгілері айналымға шығарылмай, оның сақтаудағы қоры жойылды 1924ж.10 наурызынан бастап айналымдағы ақшаның кеңестік белгілерін нақты курспен сатып алу басталды. Есеп 1 сом қазыналық билет немесе 1 сом алтын 1923ж.үлгідегі 50 мың сомға теңгерілді. Сөйтіп ақша реформасы 1922ж.қазанынан басталып, 1924ж.наурызында аяқталды. Оның маңызы мынада: Елдің ақша жүйесі қайта құрылып, жаңа сипатқа ие болды. Реформаға дейін бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында қағаз ақша шығарылса, енді тауарлармен және алтынмен қамтамасыз етілген несие ақшалары шығарылатын болды 1924ж.аяғында кемшіліксіз бюджет қалыптасты. 1925ж бастап ақшаны тек Мемлекеттік банк шығаратын болды. Банк билеттері мен қазыналық билеттер арасындағы айырмашылығы іс жүзінде жойылды. Содан бастап айналысқа шығарылған ақша түрлері тауарлармен қамтамасыз етілген несие ақшалары болып есептеледі. Сонымен қатар, мемлекеттік банктің билеттері алтынмен, басқа да бағалы металдармен және тұрақты шетел валюталармен қамтамасыз етіледі. Айналымдағы ақшаның тез көбеюіне қарамастан, ақшаның сатып алу мүмкіндігі тұрақтанды. Бұл әрине, елдің экономикасын нығайтуға оң әсер етті. Қорыта айтқанда, ақша айналымын жоспарлауды, ақша белгілерін эмиссиялауды және ақша жүйесін ұйымдастыруды қатаң орталықтаныдырып, мемлекеттік реттеу еліміздің Ұлы Отан соғысына тұрақты ақша жүйесімен кірісіп, басқыншыларға тойтарыс беруіне мүмкіндік туғызды. жүктеу/скачать 40,52 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|