Астана ақшамы. – 2012. №55. – 22 мамыр ахметов қ. С. Сейфуллин атындағы Қазату мұражайы меңгерушісі, халықаралық ақпараттандыру Академиясының мүше-корреспонденті терминология және тіл мәдениеті

Иә, жаңа сөз ұсынушы авторлар аударма қызығына берілгені сондай, терминология саласындағы «бір ұғым, бір атау» қағидасын. белінен бір-ақ, басып халықтың танымына нұқсан келтіруде. Мысалы, бір ғана «принцип» сөзі әртүрлі нұсқада қолданылып жүр. Біреулер оны «қағида», «қағидат» деп аударуды қаласа, енді біреулер қазақша айту дағдысына қарай «бірін сеп» деп жазуды қалайды, жазып та жүр. Болмаса «объект» терминін «нысан» деп аударып, «субъект» терминін сол күйінде қалдырдық өйткені оны «пысан» деп аударсақ, тіпті, күлкілі жағдай болар еді, осы сөздерді аудармай-ақ солай, халыққа етене боп, үйреніп калған күйінде қолдана берсек қазақ тілінің орасан байлығы ойсырап қалмауға тиісті деп санаймыз. Белгілі лингвист-ғалым Рабиға Сыздықова «Варианттық тіл – тілдің барлығында болатын және бар құбылыс… Бірақ тіл өзінің даму барысында және сол дамуға қоғамның саналы түрде араласуы нәтижесінде жарыспалылықтан арыла түсуге тиіс» – дейді. Алайда тәжірибелі маманның салиқалы пікіріне құлақ салатындар бүгінде аз болып отыр. Әрине, тілді тұтынушы халықтың эстетикалық талабын толық өтеп, тиянақты қолданысқа ие болған сөздер де қазір көптеп саналады. Айталық, «сынып» сөзі «класс» деген сөздің орнына қалыптасты. Қазіргі қазақ мектептеріндегі оқушылар «сыныпты» сіңіргендігі соншалықты орысша нұсқа «класс» – кластың қандай мағынада жұмсалатындығын жадынан шығарған десе де болады. Бұл –сөздің Қазан төңкерісіне дейін осы мәнде қолданылғаны белгілі. Демек сөздік құрамда бұрыннан бар.

Дегенмен «сынып» сөзі барлық контексте кластың баламасы бола бермейтіні байқалады. Мысалы, «юрист 1-го класса» деген тіркесті «сыныптық заңгер» деп аударсақ, қате емес пе? Дұрысы 1-дәрежелі заңгер емес пе? Болмаса «жұмысшы табы» – «рабочий класс». Мемтерминком өз шешімімен класс терминінің қазақша «сынып», «топ», «дәреже» деп үш баламасын бекітті. Әбден құптарлық шешім.

Бұған қарағанда «сынып» сөзінің оқу-ағарту саласында ғана қолданылғаны абзал. «Сынып сияқты өміршең сөздердің қатарына «әдіс» «әдіскер», «әдістеме», «кеден», «іссапар», «құжат», «мәтін» т.б. көптеген сөздерді жатқызуға болады. Ал бұрын қалыптасқан қазақ сөздерін қайтадан жаңартуы құптарлық іс емес. Мысалы, «адрес» терминінің «мекен-жай» болғаны қашан. Бәзбір мәтіндерде ол «жаят» деп аталып жүр.

Сонымен, жарыспалылықтың әдеби тіл нормасы қайшы жақтары да бар екеніне көз жеткіздік.

Тілімізде көнерген сөздердің мағыналарын жаңартып, терминдік мағына жүктеп, жаңартып, тіл қажетіне жарату аса құптарлық іс. Оған көбіне «жасақ», «шеру», «сарбаз», «түмен» және т.б. әскери атаулардың терминдік мағынада қолданылып жүргендігі дәлел бола алады. Осы сияқты кез келген жаңа қолданыс өмірге келгеннен кейін пайдаланылмаса жаңа лексема болудан қалады. Бұл процесс, ақпарат құралдары арқылы оның стилінің күшімен жүзеге асырылуда. Мысалы, «фонтан» сөзін «шаптырма», «балкон» сөзін «салбырауық» деп аударудың аса зор пайдасы болады деп есептей алмаймыз. Жаңа лексемада бұларды қолданып жүрген адамдарды кездестіре алмай жүрміз. Сол сияқты «биография» «өмірнама», «творчество» – «өнернама», «спонсор» – «қолданушы», «музей» – «ескіхана». Осы сөздердің халыққа етене таныс болып кеткен, «өмірбаян», «шығармашылық», «демеуші», «мұражай» деген сияқты баламалары да бар екендігі даусыз. Сонымен қатар, көптеген терминдердің терминология комиссиясы бекіткен баламалары бола тұра бұрынғы нұсқаны жарыса қолданылып жүргендері бар. Мысалы, «несие» (кредит), «біліктілік» (компетентность), «көлік» (транспорт), «түйін» (резюме) т.б. Аударма ісінде қысқарған сөздерді де қазақшаға аударып, ешбір түсініктеме берместен бас әріптерінен қысқартып қолдану етек жайып барады, ондай қысқартқанды қазақ тілін жетік білемін деген адамның өзі түсіне алмасы хақ. Олардың, әсіресе көшелерде ілінетін ірі әріптермен жазылған жарнама, маңдайшаларда кездесуі қынжыларлық жайт.