Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудағы айтылым дағдысының РӨЛІ

Айтылым дағдысын меңгеру үшін төмендегідей жағдайларды ескеру керек:

1. 
   Үйренетін тілде сөйлеуге деген қажеттілік.
   
2. 
   Қоршаған ортаның әсері.
   
3. 
   Жеке бас қасиетін ескеру.
   
4. 
   Сөйлеудің түпкі мақсатын анықтау.
   

Монолог – (гр. monos – дара, logos - сөйлеу) – сөйлеушінің өз ойын ауызша жеткізетін сөйлеу әрекеті [9]. Монологты келесідей түрлерге бөлуге болады:

• 
  Мазмұндау;
  
• 
  Баяндама жасау;
  
• 
  Дайындықсыз сөйлеу;
  
• 
  Сурет бойынша сөйлеу;
  
• 
  Өз ойын, пікірін жеткізу, баға беру.
  

Баяндама – нақты мәселе бойынша жиналыста жасалатын хабарлама. Жан-жақты ақпаратқа және ғылыми талдауларға, тәжірибе қорытындыларына негізделеді [9].

1. Табиғатты аялайық.

2. Отбасы – шағын мемлекет.

3. Мектебің - алтын ұя жарқыраған,

Ұстазың - бұлақ көзі сарқыраған.

4. Бір шаңырақ астында...

5. Қазақстанның көрікті жерлері.

6. Қазақстанның өнер жұлдыздары.

7. Аралдың экологиялық проблемасы.

8. Өзің тұратын жердің экологиялық жағдайы.

9. Мамандық таңдау - жауапты іс.

10. Салауатты өмір салты.

11. Қала және ауыл тұрмысы.

12. Үлкен қалаларда қоршаған ортаның ластауы.

13. Өнер алды - қызыл тіл.

14. Мен және менің хоббиім.

15. Қазақтың салт-дәстүрлері.

Баланың байланыстырып сөйлеуін дамытуда сюжеттік суреттердің маңызы зор. Суреттер бойынша сөйлеу оқушының ой-қиялын логикалық дұрыс жүйелеп, шығармашылықпен жеткізуге мүмкіндік береді. Суреттер бойынша сөйлетуде оқушыларға суретті сипаттау, сурет бойынша әңгіме құрастыру секілді тапсырмалар беруге болады.

Монологтық сөйлеудің ең күрделі түрлерінің бірі – баға беру, өз пікірін жеткізу. Өйткені ол алдында айтылған сөйлеу әрекетінің барлығын да қамтиды. Өз ойын, сезімін, көзқарасын жеткізу кезінде жаңа идеялар, ұсыныстар, тың ойлар туындауы мүмкін. Баға беріп, өз пікірін жеткізудегі басты шарт – бұл дәлелдеме. Өйткені автор өз ойын, пікірін жалаң сөзбен жеткізіп қана қоймай, өз позициясын дәлелдеуі тиіс.

Айтылым әрекетінің келесі түрі – диалог. Диалог – екі немесе одан көп адамдардың бір-бірімен сөйлесуі, пікір бөлісіп, ақпаратпен алмасуы [9]. Тілдесімнің диалог болуының басты шарты – диалогтық бірлік, яғни сөйленетін сөздің мағыналық және тақырыптық жақтан байланысты болуы. Диалогта айтылатын пікірлер бір-бірімен байланысты, басқаша айтқанда, келесі сөз алдынғы сөздің мазмұнына байланысты болады. Диалог құрастыру үшін оқушыларға төмендегідей жағдаяттарды ұсынуға болады:

• 
  Танысу. (Сыныптастарыңызбен танысыңыз. Досыңызды өзіңіздің отбасыңызбен таныстырыңыз).
  
• 
  Уақыт. (Досыңызбен жылдың қай мезгілін, не себепті ұнататыны туралы сұхбат құрыңыз).
  
• 
  Ауа райы. (Радиодан демалыс күні ауа райының бұзылатындығын хабарлады. Сіз досыңызбен саяхатқа шықпақшы болдыңыз. Телефон арқылы досыңызға қалай хабарлайсыз? )
  
• 
  Мектепте. (Досыңызға мектепті таныстырыңыз).
  
• 
  Мамандық. (Досыңыздан қандай мамандық таңдайтынын және неліктен екенін сұрап біліңіз).
  
• 
  Құттықтау. (Досыңызды туған күнімен немесе мерекемен құттықтаңыз).
  
• 
  Көшеде. (Сізге кітапханаға баратын жолды сұрап білу керек).
  
• 
  Дүкенде. (Кітап (азық-түлік,ойыншықтар) дүкенінде өзіңізге қажетті затқа тапсырыс беріңіз).
  
• 
  Асханада. (Сіз мейрамханаға келдіңіз. Тапсырыс беріңіз).
  
• 
  Емханада. Дәріханада. (Сіз тіс дәрігерінің қабылдауындасыз. Дәрігермен қалай сөйлесесіз).
  
• 
  Бос уақыт. (Досыңызбен бос уақытын қалай өткізетіні туралы әңгімелесіңіз).
  

Диалогтық сөйлеудің төмендегідей түрлерін көрсетуге болады:

1. 
   Әңгемелесуге қатысу.
   
2. 
   Пікірталас.
   
3. 
   Телефонмен сөйлесу
   
4. 
   Сұхбат жүргізу (интервью)
   

Диалогтық сөйлеудің бір түрі – пікірталас. Пікірталастың басты қызметі – оқушының өз пікірін, көзқарасын дәлелдей алуға үйрету. Пікірталас – түрлі көзқарас, ой-пікірлерді қатар қою, салыстыру, салғастыру арқылы өзінің көзқарас, ой-пікірін дәлелдеу [9]. Пікірталас оқушылардың ақыл-ойын, тілдік қарым-қатынас жасау қабілетін жетілдіріп, тұлға ретінде қалыптастыруға әсерін тигізеді. Пікірталас өткізу үшін алдын ала дайындық, талқыланатын мәселе бойынша кем дегенде екі түрлі көзқарас болуы керек. Пікірталас оқушыларға білім мен тәрбие беріп, мәселені терең түсінуге, өз пікірін қорғауға, басқаның пікірін сыйлауға үйретеді, дәйекті дәлелдерді құрастыра білуді талап етіп, өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге, ой жарыстыруға баулиды. Пікірталасқа түсу үшін оқушының бойында өз позициясын қорғауда қиыстырып суырыпсалма сөйлеу шеберлігі, логикалық дәлелдемелер құру дағдысы және сөздік қорының байлығы болуы қажет. Пікірталас тақырыбы алуан түрлі болуы мүмкін:

• 
  «Компьютердің пайдасы мен зияны»
  
• 
  «Интернет жүйесін пайдалану»
  
• 
  «Ауыл және қала»
  
• 
  «Шетелде білім алу қажет пе?»
  
• 
  «Интернет кітапты алмастыра ала ма?»
  
• 
  «Ақыл мен қайрат жүрекке бағынуы шарт па?» (Абайдың он жетінші қара сөзі бойынша)
  

Сұхбат жүргізу (интервью) ақпарат жинау мақсатында жүргізіледі. Интервью жүргізу арқылы кез келген мәселе бойынша пікір алуға болады. Сұхбат жүргізу үшін алдымен мәселені анықтау керек, содан соң сол мәселеге қатысты сұрақтар құрастыру қажет.