Дәріс №3 Тақырыбы: Теміржол көлігі және олардың ерекшеліктері мен негізгі көрсеткіштері. Темір жол көлігі

Темір жол көлігінің жұмыс технологиясы едәуір күрделірек, бұл оның темір жол колеясына байланумен түсіндіріледі. Темір жол көлігінің жұмыс технологиясының негізгілері болып келесілер табылады:

• 
  күнтізбелер теориясы (қозғалыс кестесі);
  
• 
  пойыздарды қозғалыс бағыттарына қарай қалыптастыру;
  
• 
  пойыздарды магистральдік бағытта қалыптастыруды темір жолдардың магистральдік желісімен байланысқа ие болатын кәсіпорындардың жақындау жолдарының жұмыс кестесімен үйлестіру жоспары.
  

• 
  бос емес жол бойына басқа пойыз шыға алмайды (өткізу қабілетін жоғарылату үшін жол бойы аумақшаларға бөлінеді);
  
• 
  қозғалыс тек пойыздармен (жолаушылар, жүк, пошта, аралас пойыздармен) ғана жүзеге асырылады;
  
• 
  жүктердің сұрыптау стансаларының арасында ілесіп отыруы;
  
• 
  көлік үрдісін басқару диспетчерлік орталық арқылы жүргізіледі;
  
• 
  пойыз бригадасының ауысымы 100-120км сайын жүзеге асырылады (су жинау 600-800 км сайын қажет). Осы заманғы тарту күші бригаданы 200-300 км сайын ауыстырып отыруға, ол локомотив 1000 км сайын ауыстырып отыруға мүмкіндік береді. Ауысым 15-20 мин арасында жүзеге асырылады;
  
• 
  тасымалдау колеяның әртүрлі ендері кезінде орындалады;
  
• 
  жүктерді жөнелту – вагондық, ұсақ партиялық, пойыздық немесе бағыт жолдық үйінді жүктерді өндіру орнынан тұтынушыға дейінгі тасымалдау үшін, немесе контейнерлерді арнайы жасап шығарылған күнтізбе бойынша тасымалдау кезінде тән.
  

Қазақстан Республикасында жалпы ұзындығы шамамен 14 мың километр темір жолдардың тарамдалған торабы орын алған; олардың 5 мың километрі екі жолды және шамамен 4 мың километріне электр желісі тартылған. Басты жолдардың тарамдалған ұзындығы – 18,8 мың км, станциялық және арнайы жолдар – 6,7 мың км. Қазақстандағы темір жол көлігінің алатын орны орасан зор. Еліміздегі барлық жүк айналымының 68%-дан астамы және жолаушылар айналымының 57 % -дан астамы темір жол көлігінің үлесіне тиесілі. Темір жол саласында 125 мың-нан астам адам жұмыс істейді.

Қазақстанда жүк кернеулігі мен бір тәуліктегі пойыздар жұбының саны бойынша ажыратылатын темір жол магистральдарының төрт категориясы орын алған. Мысалы, 1-ші категория 10 млн т-км/км – ден астам жүк кернеулігіне және тәулігіне 10 пойыздар жұбынан астам шамаға ие болады, бірақ оның желі тығыздығы (100 км² аймаққа шаққандағы жол километрлерінің шақырымдарының мөлшері) 0,51 км-ді құрайды, бұл көптеген елдердегі, оның ішінде ТМД елдеріндегі шамадан төменірек. Жүк қозғалысындағы локомотивтер паркі шамамен 4 мың бірліктен (2/3 электровоздар), жүк вагондарының паркі – 385,1 мың бірліктен, жолаушы вагондарының паркі – 20 мың бірліктен астам шамадан тұрады.

Қазақстан Республикасындағы темір жолдар торабын құру 100-ден астам жылды қамтиды. Оны қалыптастыру XIX ғасырдың аяғында (1893) бастау алған, ол кезде Қазақстан аймағында Покровская Слобода-Орал алғашқы темір жолы тартылған болатын. 4 жылдан кейін тағы да 267 км темір жол тартылды: оның 77 км-і Урбах-Астрахань торабының құрамында және 190 км-і Транссібір магистралінің құрамында.

Еліміздің қиыр батысы мен солтүстігімен басып өте отырып, бұл темір жол бөліктері тұтас алғандағы аймақ шаруашылығының дамуына елеулі әсер етпестен, тек жергілікті маңызға ғана ие болған.

1918 жылы Қазақстан темір жолдарының жалпы ұзындығы 2,6 мың км-ді құраған (қазіргі темір жолдардың 19%). Темір жолдар құрылысының негізгі көлемі кеңес өкіметі жылдарында салынған болатын. Қазақстан Республикасындағы теміржол магистралінің картасы 8-суретте келтірілген.

Еліміздің ең маңызды өнеркәсіп орталықтарымен темір жол байланысын қамтамасыз ететін барлық магистралдық және тұйықталған тораптардың құрылысын аяқтай отырып, темір жолдардың қазіргі тораптарын қалыптастыру негізінен 1946-1990 жылдар аралығында жүргізілген болатын.

Қазақстанның оңтүстік облыстарымен жалғастыру үшін, елімізді индустрияландыру жылдары салынған Түркістан-Сібір жолының құрылысы болып табылады. Жолдың құрылысы 1927 жылы Семей және Луговой екі қарама-қарсы станцияларының құрылысынан басталған болатын. 1930 жылы Айнабұлақ станциясында магистраль тоғыстырылды. Түрксібті салу барысында 12 млн. шаршы метр жер қазу жұмыстары орындалып, Ертіс, Іле, Аягөз, Шу және Қаратал өзендері арқылы көпірлер салынған, ұзындығы 1644 км негізгі магистральдар мен станциялық жолдардың рельстері төселді. Пойыздардың қозғалысы 1931 жылдың 7 қаңтарында ашылды.

Түркістан-Сібір магистралінің құрылысы туралы бастаманы Жолдарды салу комитетін басқарған Ресей Федерациясы Халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұлов көтерген болатын. ХХ ғасырдың 20-шы жылдары орын алған аштықтан қазақ халқын құтқарып қалуға бар күш-жігерін жұмсаған. Түрксіб құрылысы жөніндегі мемлекеттік комитетті басқарған. Т. Рысқұловтың тікелей араласуымен Түрксіб құрылысының жобалық уақытын 2 есе қысқарта отырып 3 жылда салынып біткен болатын.

Қазақ халқының басқа бір ұлы, инженер Мұхамеджан Тынышбаев аты аңызға айналған Түрксіб құрылысына қатысқан болатын.

Мұхамеджан Тынышбаев (1879-1938жж.) – “Алаш” қозғалысының көрнекті өкілі. 1906 жылы Санкт-Петербург қаласындағы Темір жол көлігінің инженерлерін дайындайтын институтты тәмамдағаннан соң билік органдарында әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік қызметтер атқарған. Түрксібті жобалауға және салуға қатысқан, осы кезде оның инженерлік дарыны байқалған болатын.

1946 жылы Түркістан-Сібір магистралін құрылыста қарапайым жұмысшы болып істеген Жұмағали Омаров басқарды.

Түрксібте ең жоғарғы жылдамдығы – 85км/сағ және қуаты 2000 ат күші “ФД” маркалы паравоздар пайдаланылды.

Қазіргі уақытта ВЛ-80 электровоздары, ТЭП-60, ТЭП-70, ТЭП-80 тепловоздары, ЭР-3,ЭР-9 электропойыздары пайдаланылады.

2009 жылдың 1-қаңтарына қарай Қазақстандық темір жолдардың ұзындығы 15082 км-ді құраған, олардың 4143,5 км-не электр желісі тартылған, 8816 км-і диспетчерлік орталықтандыру жүйесімен жарақталған. Магистральдік темір жолдар торабына 56000-нан астам жұмыс істейтін 130 филиал қызмет көрсетеді. Қазақстанда 720 темір жол станциялары, 27 локомотив және 26 вагон жөндейтін деполар жұмыс істейді. Жыл сайын темір жол көлігімен 18 млн жолаушы және шамамен 12 млрд жолаушы км-ді, жүк айналымы 200 млрд.т.км-ді құрайды.

Қазақстандағы жолаушы тасымалдауларын дамытудың жаңа кезеңі 2003 жылы Астана-Алматы бағытында “Тұлпар” жүрдек пойызын пайдаланумен байланысты болып отыр. Бұл бағытта “Тальго” испан пойызының екі тізбегі пайдалануда. Әр тізбекте әртүрлі сыныптағы 22 вагондар “Турист” – екі орындық купесі, “Бизнес” – екі орындық купесі, “Гранд”– жуынатын кабиналары бар екі орындық купесі пайдаланылады. Вагондар кузовтың иілуінің пассивтік жүйесіне, шу деңгейін төмендетуге арналған доңғалақтарды тарамдалған түрде орнату жүйесі бар арбаларға ие болады.
3.2. Темір жол көлігінің жылжымалы құрамы
Темір жол көлігінде поездардың қозғалысын тартқыш жылжымалы құрам атқарады. Темір жол көлігінің жылжымалы құрамы келесі түрлерге бөлінеді (9-сурет):

а) тарту күші бар жылжымалы құрам;

б) тарту күшінсіз жылжымалы құрам;

в) арнайы жылжымалы құрам.

Тартқыш жылжымалы құрамға келесілер жатады:

- локомотивтер;

- моторвагонды жылжымалы құрам.

Локомотив – бұл темір жолдардың рельстерінің бойымен жүк тиелген және жолаушылары бар тізбектердің орын ауыстыруын қамтамасыз ететін тарту күшін тудыру үшін арналған көлік машинасы .

Локомотивтер электровоздарға, тепловоздарға, паравоздар мен газтурбовоздарға бөлінеді. Моторвагондардың жылжымалы құрамы электрлі және дизель пойыздарынан тұрады.

а) қызмет тегіне қарай: жүк, жолаушы, епті және арнайы электровоздар;

б) қоректендіру, аккумулятордан қоректенетін электровоздар;

в) тарту күшінің беріліс түріне қарай: топтық және жекеленген жетекті электровоздар;

г) электродинамикалық тежеуіштің түріне қарай: рекулеративтік және роестаттық тежеуіші бар электровоздар;

д) секцияларының санына қарай: бір секциялық, екі секциялық, үш және төртсекциялық электровоздар (10-сурет).

а) бір секциялы, б) екі секциялы, в) үш секциялы

Арбалар қаңқасының құрамына доңғалақ жұптары, тартқыш қозғалтқыштар, буксалар мен тартқыш берілістің элементтері-редукторлар кіреді.

а) арбашалар біріккен, б) арбашалар бірікпеген.

Электровоздың кузовында машинисттің кабинасы, камтациялық жабдық, көмекші электр машиналары, компрессор мен пневматикалық жабдық орналасады.

Электровоздың коммутациялық жабдығының құрамына электровоздың күш тізбегінде, сондай-ақ көмекші машиналар тізбегінде қосу-ажырату үшін арналған жекеленген және топтық контакторлар кіреді.

Электровоздың пневматикалық жабдығы компрессорлардан, сығылған ауа қорын сақтау ыдыстарынан, түтіктер мен электр аппараттарының пневматикалық жетектерінен тұрады.