Дәріс 9 Модуль Командалық жұмыс Тақырып Тиімді көшбасшылық Сұрақтар: Көшбасшылық ұғымы және мәні

Дәріс 9 
 
Модуль 3. Командалық жұмыс 
 
Тақырып 3. Тиімді көшбасшылық 
Сұрақтар: 
1. Көшбасшылық ұғымы және мәні 
2. Көшбасшылық ұғымы: оның стильдері мен деңгейлері 
Кӛшбасшы сӛзі ағылшын тілінен шыққан (жаңалықтар). Демек, 
кӛшбасшы-алда келе жатқан жетекші. Кӛшбасшы-бұл жоғары жеке 
мәртебеге ие, айналасындағы адамдардың пікірі мен мінез-құлқына, қандай 
да бір бірлестіктің, ұйымның мүшелеріне қатты әсер ететін және бірқатар 
функцияларды орындайтын ұйымның мүшесі. 
Кӛшбасшылық әлеуметтік ықпал ету процесі ретінде анықталады, онда 
кӛшбасшы ұйымдық мақсаттарға жету үшін бағынышты адамдардың ерікті 
түрде қатысуын іздейді; немесе мақсаттарға жетуге бағытталған топтық 
белсенділікке ықпал ету процесі ретінде. 
Кӛшбасшылық сонымен қатар кӛшбасшының топтың қызметін 
үйлестіру және басқару жӛніндегі нақты іс-әрекеттері ретінде анықталады. 
Кӛшбасшылықты белгілі бір жағдай үшін әртүрлі қуат кӛздерінің 
тиімді үйлесуіне негізделген және адамдарды ортақ мақсаттарға жетуге 
итермелеуге бағытталған басқарушылық ӛзара әрекеттестіктің бір түрі 
ретінде анықтауға болады. Бұл анықтамадан кӛшбасшылық кӛшбасшының, 
ізбасарлардың және ситуациялық айнымалылардың функциясы болып 
табылады. 
Кӛшбасшылық күрделі ұйымдастырылған жүйелердің белгілі бір 
қажеттіліктеріне негізделген. Оларға, ең алдымен, ӛзін-ӛзі ұйымдастыру 
қажеттілігі, оның ӛмірлік және функционалды қабілетін қамтамасыз ету үшін 
жүйенің жекелеген элементтерінің мінез-құлқын реттеу жатады. Мұндай 
тәртіпке функциялар мен рӛлдердің тік (басқару - бағыну) және кӛлденең 
(корреляциялық бір деңгейлі байланыстар, мысалы, еңбек бӛлінісі және 
ынтымақтастық) бӛлінуі, ең алдымен басқару функциясы мен оның 
құрылымын бӛлу арқылы қол жеткізіледі, олар әдетте олардың тиімділігі 
үшін иерархиялық, пирамидалық ұйымды қажет етеді. Мұндай басқару 
пирамидасының шыңы-кӛшбасшы. 
Кӛшбасшылықтың 
табиғатын 
талдау 
бұл 
кӛшбасшыларды 
қанағаттандыруға арналған адамдар мен олардың бірлестіктерінің белгілі бір 
қажеттіліктерінен туындайтындығын кӛрсетеді. 
Кӛшбасшылық басқару қатынастарының нақты түрі ретінде 
психологиялық әсер ету процесіне кӛбірек негізделген. Бұл процесс 
әлдеқайда күрделі, оның қатысушыларының ӛзара тәуелділігінің жоғары 
деңгейін талап етеді. Менеджменттің ӛзінен айырмашылығы, кӛшбасшылық 
ұйымда бағыныштылардың емес, ізбасарлардың болуын болжайды. Іс 

жүзінде басқарудың дәстүрлі кӛзқарасына тән «бастық – бағынышты» 
қатынастар «кӛшбасшы – ізбасар» қатынастарымен алмастырылады. 
Кӛшбасшылыққа негізінен бейресми негіз тән. Бұл бейресми 
басшылықтың мәні. «Кӛшбасшылық, атап айтқанда, Р.Л. Кричевский, ресми 
қатынастар жүйесінде (немесе олар айтқандай, ресми) орын алатын құбылыс, 
ал кӛшбасшылық - бейресми (бейресми) қатынастар жүйесінде пайда 
болатын құбылыс. Сонымен қатар, әлеуметтік ұйымның «тақтасында» 
кӛшбасшының рӛлі алдын-ала анықталған, оны жүзеге асыратын адамның 
функциялары қарастырылған. Кӛшбасшының рӛлі ӛздігінен пайда болады, 
мекеменің, кәсіпорынның штаттық кестесінде ол жоқ. Кӛшбасшылық - бұл 
әлеуметтік құбылыс, ал кӛшбасшылық-психологиялық». Кӛшбасшылық-бұл 
кӛшбасшылыққа қарағанда тұрақты, топ мүшелерінің пікірлері мен кӛңіл-
күйлерінің ӛзгеруіне бейім құбылыс. 
Ұсыну механизміне сәйкес кӛшбасшы ресми немесе бейресми болуы 
мүмкін. Бірінші жағдайда, ол жоғарыдан тағайындалады немесе ұсынылады 
және сайланады және осылайша басшының ресми мәртебесін алады. 
Бейресми кӛшбасшы ӛзінің жеке, әлеуметтік, саяси, психологиялық және 
басқа да қасиеттеріне байланысты ұжымда, ұйымда ӛзін кӛрсете алады және 
таныла алады. Оның беделі мен ықпалымен бейресми кӛшбасшы адамдардың 
мінез-құлқына әсер етеді және ресми кӛшбасшыға қарсы тұра алады. 
Кӛшбасшылық кезіндегі күш пен мәжбүрлеу кӛбінесе ынталандыру 
мен ынта-жігермен алмастырылады. Кӛшбасшылық тәсілдің нәтижесінде 
әсер адамдардың биліктің айқын немесе тікелей кӛрінісінсіз кӛшбасшының 
талаптарын қабылдауына негізделген. Кӛшбасшының адамдарға әсер ету 
қабілеті оған ізбасарларынан алынған билік пен билікті пайдалануға 
мүмкіндік береді. 
Жалпы алғанда, кӛшбасшылық қарым-қатынас ізбасарлар кӛшбасшыны 
ӛзінің құзыреттілігі мен құндылығын дәлелдеген кезде ғана ұйымның 
құрамдас бӛлігі ретінде танатындығымен ерекшеленеді. Кӛшбасшы ӛз 
билігін ізбасарларынан алады, ӛйткені олар оны кӛшбасшы ретінде таниды. 
Ӛз ұстанымын сақтау үшін кӛшбасшы оларға басқа жолмен қол жеткізуге 
болмайтын қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беруі керек. Бұған 
жауап ретінде олар үстемдік пен жоғарылаудың кӛшбасшылық қажеттілігін 
қанағаттандырады, сонымен қатар оған ұйымдастырушылық мақсаттарға 
жету үшін қажетті қолдау кӛрсетеді. 
Сәтсіздіктер әртүрлі себептермен кӛшбасшыларды түсінеді, бірақ егер 
олар бірдей қабілеттер мен дағдыларға ие болса, кӛшбасшыларға сәттілік 
келеді. Кӛптеген тәжірибелі кӛшбасшылардың тәжірибесін зерттеу 
куәландырады. Табысқа жету үшін олар ұйымның болашақ күйінің бейнесін 
жасай білуі және оны ізбасарларына жеткізе білуі керек. Сондай-ақ, табысты 
кӛшбасшы ӛзінің ізбасарларына кӛріністе кӛрсетілген мақсатты жүзеге асыру 
үшін тиісті құқықтар мен ӛкілеттіктер беретіндігімен сипатталады, ӛзінің 
әлсіз жақтарын мойындай алады және оларды жою үшін қажетті 
ресурстарды, соның ішінде адамдарды тарта алады. Кӛрнекі ізбасарларға 

оларды ынта мен міндеттеме беретін түрде жеткізуде кӛшбасшыға тиімді 
қарым-қатынасты пайдалану кӛмектесе алады. 
Басқару-қажетті қызмет түрі. Оны менеджер немесе менеджер жүзеге 
асырады. Әдетте кӛшбасшы ұйымдағы рӛлімен сипатталады. Әлеуметтануда 
рӛл белгілі бір лауазымға ие және белгілі бір мәртебеге ие адамнан күтілетін 
мінез-құлық ретінде анықталады. Басшы басқарумен айналысады-бұл оның 
негізгі функциясы. Менеджмент кӛбінесе ұйымның мақсатын тұжырымдау 
және оған жету үшін қажет жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және 
бақылау процесі ретінде қарастырылады. 
Басшылар дәстүрлі түрде топтарға бӛлінеді. 
Технологиялық деңгей-күнделікті орындалатын операциялар мен 
әрекеттер. 
Басқару деңгейі-әр түрлі қызмет түрлерін үйлестіре отырып, ұйым 
ішіндегі жұмысты үйлестіреді. 
Институционалды деңгей-олар ұзақ мерзімді жоспарларды жасаумен, 
мақсаттарды белгілеумен, ұйымның саясатын ӛзгертумен, оның басқа 
ұйымдармен байланысымен айналысады. 
Бұл топтар басқарудың 3 деңгейіне сәйкес келеді: 1) тӛменгі буын; 2) 
орта буын; 3) жоғары буын. 
Әр деңгейдің сипаттамаларын қарастырыңыз. 
Тӛменгі буын басшылары. Тӛменгі немесе бірінші дәрежелі 
менеджерлер қай салада жұмыс істейтініне қарамастан, кӛптеген 
ұқсастықтарға ие. Осы дәрежедегі басшылар келесі функцияларды 
орындайды: 
-ӛндірістік тапсырмалардың орындалуын бақылауды жүзеге асырады; 
тапсырмалардың орындалу барысы туралы ақпаратты үнемі үйретеді; 
-оларға бӛлінген шикізат пен жабдыққа билік етеді, оның сақталуына 
жауапты болады; 
-қызметкерлер арасында тапсырмаларды таратады. 
Бұл дәреженің басшылары келесі атауларға ие лауазымдарды атқарады: 
шебер, бригадир, сержант, бӛлім меңгерушісі, аға медбике, аға маман және 
т.б. басқарудың бұл деңгейі барлық ұйымдарда бар. Орташа алғанда, осы 
деңгейдегі менеджердің тапсырмаларын орындау мерзімі қысқа-шамамен 2-3 
апта. Әдетте, бұл менеджерлер негізінен қол астындағылармен қарым-
қатынас жасауы керек, бұл олардан жұмысқа қабылдау кезінде ескерілуі 
керек тиісті қасиеттерді талап етеді. 
Орта буын басшылары. Басқарудың бірнеше деңгейлері бар үлкен 
ұйымда орта деңгейдегі менеджменттің бірнеше деңгейлері болуы мүмкін. 
Кӛбінесе олардың 2-і жоғарғы және тӛменгі. 
Басшылық-нәтижесінде еңбек ӛнімділігін арттыруға қол жеткізілетін 
қызметкерлерге, ұжымға бағытталған ықпал ету. Басшылықты басшыға 
бағыныштыларға билік ету құқығы берілетін процесс деп атауға болады. 
Менеджмент кӛптеген аспектілерді қамтиды, соның ішінде 
ұйымдастырушылық саясаттың тактикасы мен стратегиясын әзірлеу, 
қызметкерлерді басқару, адамдармен қарым-қатынас жасау, кәсіпорынға 

жаңа жұмыс әдістері мен формаларын енгізуді болжау және болжау және 
басқалар. Нұсқаулықтың бірнеше стилі бар. Олардың негізгілері 
демократиялық, авторитарлық және либералды басқару стильдері. 
Басқарудың демократиялық стилі шешім қабылдау мәселені 
талқылауға негізделетіндігімен сипатталады, ал қызметкерлердің барлық 
пікірлері мен бастамалары ескеріледі. Шешім қабылдауды бақылау тек 
кӛшбасшы тарапынан ғана емес, сонымен қатар жұмысшылардың ӛздері де 
жүзеге асырылады, яғни бұл мүмкін болатын демократия мен ӛзін-ӛзі жүзеге 
асыру еркіндігін, жеке адамға деген қызығушылық пен ізгіліктің кӛрінісін, 
кемсітушіліктің болмауын кӛрсетеді. Басқарудың демократиялық стилі ең 
ұтымды және тиімді. Бұл басшылықтың осы стилінде қабылданған дұрыс 
шешімнің ықтималдығы артып келе жатқандығына байланысты, ӛйткені ол 
ең теңдестірілген және ұжымдық түрде ойластырылған. Егер ұйымда 
менеджердің зияткерлік, ұйымдастырушылық және коммуникативті 
қабілеттерінің жеткілікті жоғары деңгейі болса, басқарудың бұл стилі 
ақталады. 
Авторитарлық басқару стилі, ол кӛбінесе диктаторлық деп аталады, ол 
кӛшбасшының қатаң жалғыз шешім қабылдауымен сипатталады, сонымен 
бірге оларға берілген бұйрықтардың орындалуын қатаң тұрақты бақылау 
жүзеге асырылады, ал нормадан ауытқыған кезде жаза қолданылады, жеке 
тұлғаға қамқорлық жасау соңғы орында немесе мүлдем жоқ, қызметкерлерге 
қызығушылық жоқ. Қол астындағыларға үнемі бақылау жүргізілетіндіктен, 
жұмыс нәтижелері әрқашан жоғары деңгейде болады (пайда, ӛнімділік, ӛнім 
сапасы және тағы басқалар), бірақ басқарудың бұл стилінің үлкен минусы-
қате шешімдердің жоғары ықтималдығы, бастаманы басу, инновациялардың 
баяулауы, тоқырау, жұмысшылардың енжарлығы және т.б. бұл ұйым ауыр 
жағдайда болған кезде және "қалпына келтіруге"уақыт қажет болған 
жағдайда ғана орынды және негізделген. 
Басқарудың 
либералды-анархиялық 
стилі 
мүмкін 
болатын 
демократиямен және ұйымдағы қызметкерлерді минималды бақылаумен 
сипатталады. Әрбір қызметкер қорғай алмай, ӛз кӛзқарасы мен ұстанымын 
білдіре алады. Әдетте, кӛшбасшылықтың осы стилімен ӛнімділік тӛмен, 
адамдар ӛз жұмысына қанағаттанбайды, жұмыс бағыттары микро топ 
жетекшісінің қалауынан тұрады және т.б. іс жүзінде менеджерлердің аз бӛлігі 
бір басқару стилін ұстанады, әдетте, екі, кейде барлық үш стиль араласады.