Әдеби тілдің лексикалық нормасы және мәтін

Тапсырмалардың мазмұны мемлекет стандартының бағдарламасына сәйкес құрылған. Үшінші деңгейдің тапсырмаларын үнемі орындап жүру оқушылардың шығармашылық қабілетін шындап , олимпиадалық тапсырмаларды орындауға дайындайды .

1. 
   Мәтін дегенді қалай түсінесің?
   
2. 
   Әдебитіл туралы айт және едеби тілге жатпайтын сөздерді ата.
   
3. 
   Сөйлемдерден термин сөздердің астын сыз және әдеби тілдің нормаға жататынын немесе жатпайтынын дәлелде.
   

1. 
   Лексикалық нормаға жатпайтын термин сөздер туралы айт және мысал келтір.
   

2. 
   Төмендегі тұрақты теңеулердің жалғасын жазып,қазақ тілінің сөз байлығы туралы айт.
   

Бұйдасы тайлақтай ... .

Көгеннен ағытқан ... .

Үріккен қойдай ... .

Тойған қозыдай ... .

Құлаққа ұрған ... .

Тілі буылған ... .

Ит көрген ... .

2. 
   Шешендердің өзіңе ұнаған ұлағатты бір әңгімесінайтып бер.
   

1. 
   Әдеби тілдің лексикалық нормасы деген не?
   
2. 
   Сөйлемдерден лексикалық нормаға жатпайтын сөздерді тап.
   

3. 
   Азат жол туралы айт және мысал келтір.
   

1. Төмендегі диалекті сөздердің әдеби лексикалық нормасын жаз.

2. 
   Әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайтын сөздерді ата және олардың әрқайсысына мысал келтір.
   
3. 
   Мәтін туралы айт және «Қазақ тілі – қазақ халқының әдеби тілі» деген тақырыпқа мәтін құра .
   

1. Төмендегі термин сөздердің қазақша баламасын жаз.

3. «Мемлекеттік тілдің қолданыс аясына көңіліңіз тола ма»? Деген тақырыпқа өз пікіріңді жаз.

1. 
   Зат есім туралы не білесіз ? Мысал келтір .
   
2. 
   Төмендегі сөзді септе .
   

3. 
   Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қой және қай жалғау екенін айт .
   

1. 
   Қазақ тілінде неше жалғау бар ? Жалғау түрлеріне мысалдар жаз .
   
2. 
   Жіктік жалғауының тәуелдік жалғауынан қандай айырмашылығы бар ?
   

3. 
   Төмендегі сөйлемнен зат есімді тауып , сөйлем мүшелеріне талда .
   

1. 
   Сөйлемдерден жалпы есімді бөлек , жалқы есімді бөлек теріп жаз .
   

Сондай бейбітшіліктің бірінде мүлік артқан , керуен тартқан саудагерлер найман еліне келіп , дастарқан басында әңгіме – дүкен құрып , өздерінің Сарыөзектен кедергісіз өткенін айтады . (Ш. Айматов)

2. 
   Төмендегі сөздерге көптік , септік , тәуелдік , жіктік жалғауларын жалғап жаз және бірінші қай жалғау жалғанатынын айт .
   

2. 
   « Жазғы кеш » деген тақырыпқа шағын шығарма жаз және зат ес імдерді тап .
   

1. 
   Тілімізде қанша сөз таптары бар ?
   
2. 
   Мәтіндегі зат есімнің астын сыз .
   

3.Төмендегі сөздерге көптік , жіктік жалғауларын жалға және қай жалғау бірінші жалғанатынын көрсет .

Ұшқыш , жүргізуші , талапкер , оқушы.
II деңгей

1..Мәтіннен жалғаулардың астын сыз және қандай жалғау екенін түсіндір .

Шеткі үйлерден қымызға жүгіретін Тезекбай , Терлікбайлар үйлерінің қасында солбырайып тұр . Сабаның даусы шықпайды . Көрінгенмен құрдас болып , арсалаңдап жүретін . Дүрмағанбеттің де иығы түссіп кетіпті . Қолында жүгені, жылқы жаққа бара жатыр.(Ж. Аймуытов).

2. 
   Тәуелдік жалғауы дегеніміз не ? Төмендегі сөздерді ортақ, оңаша тәуелдеп , айырмашылығын түсіндір .
   

2. 
   Су, теңіз, көл, мұхит туралы тұрақты теңеулерді жазып , зат есімнің астын сыз .
   

1. Сөйлемдерге морфалогиялық талдау жаса .

Шығыс іргесінде Тарбағатай төсінен , құлап түсетін мол сулы Қараүңгір өзені ағып жатыр . Оның сыртында қаланы бірнеше жерден көлемін беріден , қалың шилі , саздауыт даладан алатын , терең арналы , көк иірім қарасулар жарып өтеді . (Қ . Жұмаділов)

2. 
   Зат есімнің сөйлемдегі атқаратын қызметінің барлық түрлерін мысалмен түсіндіріп шық .
   
3. 
   Қазақстанның өзен – көлдеріне шағын суреттеме жазып , жалқы есімдердің астын сыз .
   

1. 
   Сын есім дегеніміз не ?
   
2. 
   Сөйлемнен сын есімдерді тап .
   

3. 
   Сын есімнің емлесі туралы айт және мысалмен дәлеледе .
   

1. 
   Сын есімнің күшейтпелі шырайын , оның жасалу жолын айт және мысал келтір .
   
2. 
   Төмендегі сөздерден салыстырмалы шырай жаса және салыстырмалы шырайдың жұрнақтарын ата .
   
3. 
   Төмендегі сөйлемнен сын есімдерді тауып , сөйлем мүшелеріне қарай талда .
   

1. 
   Мәтіндегі көп нүктенің орнына тиісті сөзді қой және сын есімдерді тауып , шырай түріне қарай ажырат .
   

2. 
   Төмендегі сөздерден қатыстық сын есімдер жаса .
   

3. 
   Оқыған көркем әдебиетіңнен өзіңе ұнаған кейіпкерге мінездеме жаз және ішінен сапалық қатыстық сын есімдердің астын сыз .
   

Сын есімнің түрленуі дегенді қалай түсінесің ?

1. 
   Төмендегі сөздерге жұрнақ жалғау арқылы сын есім жаса .
   

3. 
   Қате жазылған сын есімдерді тауып, дұрысын жаз .
   

1. Сын есімнің сөйлемдегі қызметінің барлық түріне мысал жазып , талдап шық .

2. Сөйлемдегі сын есімдерді тамуып , осы сын есімдерден салыстырмалы шырай жаса

Сұлу жүзді , қиылған қара мұртты , ақсұр жігіт домбыраны шешен сарнатып отырып – отырып барып , жортып бастап кетті . Үлкен қара көздері сәл қанталай түсіп , шабыт отын маздатады . (М. Әуезов)

3. 
   Абайдың табиғат лирикасына жазылған бір өлеңін жатқа айтып ішіндегі сын есімдерін жазып шық .
   

1. 
   Күшейітпелі шырайға байланысты тұрақты теңеулерді жаз .
   

2. 
   Сөйлемдерден негізгі сын есім мен туынды сын есімді , дара сын есім мен күрделі сын есімді ажыратып талда .
   

Жібектей қап – қара қалың шашын әдемілеп , екі бұрым қылып өрген . (С. Сейфуллин)

3. 
   «Гүлденген Астана» деген тақырыпқа шығарма жаз.
   

1. 
   Сан есімнің басқа сөз таптарынан қандай айырмашылығы бар ?
   
2. 
   Мәтіннен сан есімдерді тауып , сан есімнің мағынасына қарай қай түрі екенін айт .
   

3. 
   Сан есімдерге тиісті тыныс белгісін қой .
   

1. 
   Сан есімнің түрленуі туралы айт және мысалдар келтір .
   
2. 
   Сан есім мағыналық түрлеріне қарай қаншаға бөлінеді ? Төмендегі сан есімдерді мағыналық түрлеріне қарай топтап жаз .
   

3. 
   Сан есімнің сөйлемдегі қызметі туралы айт және сөйлемдегі сан есімді тауып , қандай қызмет атқарып тұрғанын анықта .
   

1. 
   Төмендегі мақалдан сан есімдерді тауып , мағынасына , құрамына қарай талда және мақалдың мағынасын түсіндіріп , ішінде сан есімі бар мақал – мәтелден мысал жаз .
   

Төртеу түгел болса , төбедегі келеді .

2. 
   Үш , бес , жеті сандары неліктен киелі саналады? Осы сандарға байланысты мысал жазып , сан есімнің емлесін түсіндір .
   

2. 
   «Елімздің ертеңі» деген тақырыпқа ойтолғау жаз және сан есімдерді тап .
   

1. Сан есім дегеніміз не ?

2. Жинақтық , реттік сан есімдер туралы айтып , мысалдар елтір .

3. Сөзбен , жазылған сан есімді цифрмен , цифрмен жазылғансанесімді сөзбен жаз .

158, 8 - 9, 40 - 50 , екі – екіден , он бес , жетеу , сегізінші , үш жарым , тоқсандай .

II деңгей

1. Сан есімнің қандай сөйлем мүшелері болатынын мысалдармен дәлелде .

2. Сөйлемдердегі дара сан есімдерді бір бөлек , күрделі сан есімдерді бір бөлек жаз және мағыналық түріне қарай ажырат .

Белдеуде тұр бір – бір ат ,

Жаралған қатып оқтай боп . (С. Сейфуллин)

5-6 жылдың ішінде әкесі өз шаруасын аяққа бастырып , жап – жақсы , қара – құра малды болып қалды .(С. Сейфуллин)

Балқия енді бір сәт неше күннен бері бірінші рет езуін тартып , жымиған сияқтанды . (С. Жүнісов)

3. Қазақстандағы қалалардың саны және қандай өндірістермен айналысатынына байланысты мәтін құрап , сан есімдердің астын сыз .

1. Ішінде сан есімі бар мақал – мәтелдер жазып , мағыналарына талдау жаса .

2. Сан есімдердің түрленуін мысалдар арқылы түсіндір .

3. 
   «Жеті атаңды білесің бе?» деген тақырыпқа өз пікіріңді жаз.
   

1. 
   Есімдік – қай сөз таптарының орнына жүретін сөзтабы ?
   
2. 
   Сөйлемдердегі есімдіктерді тап .
   

Оны білмеген соң ол жан адам жаны болмай , хайуан жаны болады . (Абай)

3. 
   Жіктеу есімдіктерін айт және оның түрленуіне мысал жаз .
   

1. 
   Сілтеу , сұрау есімдіктерінің түрленуіне мысалдар келтір және сілтеу , сұрау есімдіктерін жазып шық .
   
2. 
   Көп нүктенің орнына тиісті есімдіктерді қой және есімдіктерді қызметіне қарай талда .
   

Енді ақбоз ат та ... тіресіп тоқтағандай . (М. Әуезов)

3. 
   Ішінде есімдіктері бар мақал – мәтелден мысал жазып , ішіндегі есімдіктерді түрлеріне қарай талда және мақал – мәтелдің мағынасына анықтама жаз .
   

1. 
   Есімдіктер мағыналық түрлеріне қарай нешеге бөлінеді ? Өздік белгісіздік, болымсыздық , жалпылау есімдіктерін жазып , осы есімдіктердің түрленуіне мысал келтір .
   
2. 
   Есімдіктің сөйлемдегі қызметі туралы айт және оны мысалдармен дәлелде .
   
3. 
   «Кісі елінде сұлтан болғанша , өз еліңде ұлтан бол» деген тақырыпқа шағын шығарма жаз және ішіндегі есімдіктерді мағыналық түрленуіне қарай талда
   

1. Есімдік туралы айтып , мысал келтір .

2. Төмендегі есімдіктерге сөйлем құрап , есімдіктің қй түрі екенін айт .

Бұл , сол , осы , ол .

3. 
   Заттың ұғымдағы есімдіктерге қандай жалғаулар жалғанады ? Мысалмен дәлелде .
   

1. 
   Сөйлемдегі есімдіктерді сөйлемдегі қызметіне қарай талда .
   

Құнанбай естімеген сияқты ешбір белгі бермеді . (М. Әуезов)

Әркімде жалда жүретін бір шал жиені Жәмпейісті өз қолына алып еді .

(М. Әуезов)

2. 
   Сұрау , өздік есімдіктерінің түрлену үлгісін жаз .
   
3. 
   Қазақтың тұрмыс- тіршілігіне байланысты төмендегі сөздерді пайдалана отырып мәтін құра және есімдіктерінің астын сыз .
   

1. 
   Есімдіктің мағыналық және тұрғалық ерекшеліктеріне қарай қанша топқа бөлінетінін айтып , белгісіздік , өздік есімдіктерінің түрлену үлгісіне мысал келтір .
   
2. 
   Сөйлемдегі есімдіктерді тауып , түрленуіне және қызметіне қарай талда .
   

Тас төбеңде қайнаған күн қызуы да бұған өтпейтіндей . (Ә. Нұрпейісов)

Саған жүз кісі өтті не , бір кісі өтті не ?! - деді жайбарақат . (С. Жүнісов)

3. 
   «Әсем қала – Астана» деген тақырыпта шағын шығарма жаз және есімдіктерді тап .
   

1. 
   Қимыл , іс-әрекетті білдіретін сөз табын ата және мысал келтір .
   
2. 
   Сөйлемдерден етістікті тап .
   

3. 
   Етістіктің шақтары дегеніміз не ? Мысалмен дәлелде.
   

1. 
   Етістіктің неше шағы бар ? Сөйлемнен етістікті тауып , қай шақта тұрғанын талда .
   

2. 
   Осы шақ мағынасы мен жасалуына қарай нешеге бөлінеді ? Мысалдар жазып , жасалу жолын түсіндір .
   
3. 
   Болжалды келер шақ , мақсатты келер шақ , ауыспалы келер шақ және олардың жасалу жолын мысалдармен дәлелде .
   

1. 
   Ауыспалы осы шақ пенауыспалы келер шақты ажыратамыз ? Мысал келтір .
   
2. 
   Өткен шақ нешегше бөлінеді ? Өткен шақ түрлеріне және олардың жасалу жолдарына мысал келтір .
   
3. 
   Аң-құстар туралы шағын және ішіндегі етістікткр қай шақта тұрғанын тап.
   

1. Етістің туралы айт және мысал жаз .

2. 
   Сөйлеп тұрғанын сәтке байланысты өту кезеңін білдіру қалай аталады және немесе бөлінеді ?
   
3. 
   Мәтіннен етістіктерді тап .
   

1. 
   Етістіктің шақтарын жасайтын жұрнақтарды, жалғауларды жаз және сөйлемдерден шақтарды жасаған жұрнақ, жалғауларды тап.
   

Қазір біздерді де айтатын шығар. (Ә.Сәрсенбаев

2. 
   Жедел өткен шақпен бұрынғы өткен шақтың айырмашылығын және жасалу жолдарын түсіндір және мысалдармен дәлелде.
   
3. 
   Ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспалы өткен шақтың ұқсастығын, айырмашылығын, жасалу жолын айтып, мысалдар келтір.
   

1. 
   Төмендегі сөздерден келер шақтың түрлеріне мысалдар жазып, жасалу жолын көрсет.
   

2. 
   Осы шақ, келер шақ, өткен шақтың жіктелу үлгілерін жазып, қосымшаларын түбірден бөліп көрсетіп, жасалу ерекшеліктерін айт.
   
3. 
   «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» деген тақырыпта мақал-мәтелдер туралы пікіріңді жаз.
   

1. Етістіктің райлары дегеніміз не ?

2. Етістіктің қанша райы бар ? Сөйлемдегі етістіктерді райдың түріне қарай ажырат.

Тырнадан әкім қойсаң,төбеңнен қиқу кетпес деп, қиқудың зорын бұлар әлі шығарыңқырар . (Х. Есенжанов)

Жүйке , сіз оларды айдатып алуға асықпаңыз. (Х. Есенжанов)

3. Ашық рай туралы айт және мысал келтір .

1. 
   Сөйлемдегі бұйрық райдың қалай жасалғанын түсіндір .
   

Доғар сөзді - деді Жаңыл . (Ғ. Мұстафин)

Содан кейін мені бір сына ! (С. Мұқанов)

- Ғафу етіңіз . (С. Мұқанов)

Босқа бергенше , досқа бер . (Мақал)

2. 
   Төмендегі сөйлемдерден шартты райлы етістікті тауып , шартты райлы етістіктің жақты мағынасы қандай қосымша арқылы берілгенін талда .
   

(С. Мұқанов)

Дауылдың алдына өзің шықпасаң , біздің буын – буынымызға дейін дірілдеп тұр. (Х. Есенжанов)

3. 
   Мақал – мәтелдер жазып , мағынасын түсіндір және етістіктердің рай түрлеріне қарай талда .
   

1. 
   Төмендегі сөйлемдерден қалау райдың жұрнағы мен қалау рай жасуға қатысып тұрған көмекші сөздердің астын сыз.
   

Әлі жауап қатпаған Абайды Асылбектің сөйлеткісі келді. (М. Әуезов)

Абайдың бұл ауылдан кеткісі келмеді. (М. Әуезов)

2. 
   Мәтіннен ашық райдағы етістікті тауып, жіктік жалғауының қай жағында тұрғанын анықтаңыз.
   

2. 
   «Сүйікті қалам» деген тақырыпқа өлең шығарып көр және етістіктерінің астын сыз.
   

1. 
   Айтушының пікір, көзқарасын білдіретін етістіктің түрін айтып, мысал келтір.
   
2. 
   Қалау райдың жасалу үлгісін жазып шық.
   
3. 
   Сөйлемдерден райлардың астын сыз.
   

Өздікі болса игі еді. (М.Әуезов)

1. 
   Бұйрық рай және оның жасалу жолдарын, жіктелу үлгісін айт, мысалдармен көрсет.
   
2. 
   Мәтіндегі етістіктерді қалау райдың түріне қарай топтап жаз.
   

Менің әлі сізбен сөйлескім келеді. (М. Әуезов)

Айтса екен, айналайын. (М.Әуезов)

Қалқам, ұмытпағайсың. (С.Мұқанов)

3. 
   Қалған, түскен, көрген, жарған деген етістіктерге байланысты тұрақты теңеулерді жазып шық.
   

1. 
   Рай түрлерін атап, шартты райдың жасалуына мысалдар келтір және жіктеу үлгісін жаз.
   
2. 
   Төмендегі сөздерден ашық райға сөйлемдер құрап, жасалу жолын түсіндір.
   

3. 
   Досыңа мінездеме жазып, ішіндегі етістіктердің астын сыз .
   

1. 
   Есімше туралы түсінік бер.
   
2. 
   Сөйлемдердегі есімшенің жұрнақтарының астын сыз.
   

Сөзге сараң болғанымен, кісі жатырқайтын тұйық емес. (Т. Ахтанов)

Көктем келген сайын Қоспан қайта түлеп, бір жасап қалатын. (Т. Ахтанов)

3. 
   Төмендегі есімшелерді жекеше, көпше түрде жікте.
   

1. 
   Есімшенің түрленуін қалай түсінесің? Мысалдармен дәлелдеп шық.
   
2. 
   Сөйлемдердегі есімшелерді тауып, сөйлемдегі қызметін анықта және есімшенің сөйлемдегі қызметі туралы айт.
   

Не мен жатырқаған шығармын, не сен өзгерген шығарсың. (С. Мұқанов)

3. 
   Мақалдардағы көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қой, қандай қосымшалар екенін түсіндір және ішінде есімшелері бар мақал-мәтел жаз.
   

Кішіні сыйласаң – құрметті бол...,

Ердің тозғанын

Иесі білмес – ат біл....

Ағайынның азғанын

Өзі білмес – жат біл ....

1. Мақалдан есімшелерді тауып, қай сөз табының қызметін қалай атқарып тұрғанын түсіндір.

Еңкейгенге еңкей,

Басың жерге жеткенше.

Шалқайғанға шалқай,

Төбең көкке жеткенше.

2. 
   Есімшелерді септе, тәуелде, жікте, көпте және түбірі мен қосымшаларын тауып, қай қосымша бірінші жалғанатынын анықта.
   
3. 
   «Ұрлық түбі – қорлық» деген тақырыпта сыбайлас жемқорлыққа байланысты өз пікіріңді жаз.
   

1. 
   Бірде етістіктің, бірде есімдердің қыызметін атқаратын етістіктің ерекше түрі не?
   
2. 
   Сөйлемдерден етістіктерді тауып, қалай жасалғанын талда.
   

3. 
   Есімшенің жұрнақтарына мысалдар жаз.
   

1. 
   Есімшелердің сөйлемдегі қызметтерінің түрлеріне мысалдар жазып, талдау жаса.
   
2. 
   Есімшенің түрлденуі туралы айт және есімшенің жіктелу, септелу үлгісін жазып көрсет.
   
3. 
   Тұрақты сөз тіркестеріне 10 мысал жазып, ішіндегі есімшелердің астын сыз.
   

1. 
   Сөйлемдердегі есімшелерді тауып, шақтық мағынасына ажырат және есімшенің тәуелдену үлгісін жаз.
   

2.Есім мағынасындағы есімшелерге, етістік мағынасындағы есімшелерге мақал-мәтелден мысалдар жаз.

«Менің анам» деген тақырыпта шығарма жаз.

Көсемше

1-нұсқа

I деңгей

1. 
   Көсемше туралы айт және жұрнақтарын ата.
   
2. 
   Көсемшенің жіктеу үлгісін жаз.
   
3. 
   Сөйлемдердегі көсемшелердің астын сыз.
   

Лапылдап жанып маңайына жолатпаған бөрене қабырғалар құлады да, жанып бітті. (Ғ.Мүсірепов)

1. Көсемшенің сөйлемдегі қызметі жайында түсіндір және сөйлемдегі көсемшелерді тауып, қызметтерін анықта.

2. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қой, кімнің және қай өлеңнен үзінді екенін тап, көемшелерді талда.

3. Мәтіннен көсемше қандай сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұғанын талда.

мәнін түсіндір.

2. Төмендегісөйлемдерден көсемшелердің қай

шақта және қай жақта, қандай, қандай қызмет

атқарып тұрғанын түсіндір.

Көктемнің зәрсіз желінен ауа дірілдеп тұр.

(Т.Ахтанов)

3. Өзіңе ұнаған бір өлеңді жазып, көсемшелердің талдау жаса және осы өлең туралы пікір жаз.

1. Бірде етістіктің, бірде үстеудің қызметінде қолданылатын етістіктің түрін айт.

2.Қөсемшелердің төмендегі жұрнақтарына мысал жаз.

-ғалы,-гелі,-қалы,-келі.

3. Сөйлемдердегі көсемшелердің қай жақта тұрғанын талда.

Құнанбай өз басының жағыздығын осы жолы қатты аңғарыпты. (М.Әуезов)

1. 
   Көсемшенің түрленуі туралы айтып, оны мысалдармен дәлелде.
   
2. 
   Шешендік сөздерден көсемшеге мысал жазып, оны сөйлемдегі қызметіне қарай талда.
   
3. 
   Төмендегі сөздерді қатыстыра отырып «Ас атасы -нан» деген тақырыпта мәтін құра.
   

1. 
   Есімше мен көсемшенің ұқсастығы мен айырмашылығын айтып, мысалдар келтір және көсемшенің жіктелу үлгісін көрсет.
   
2. 
   Өлеңнің жалғасын жазып, көсемшелерді түрленуі мен қызметіне қарай талда.
   

3. 
   «Алманың атасы-Алматы» деген тақырыпта шағын шығарма жаз.
   

1. 
   Әдеби тілдің лексикалық нормасын және мәтін .
   
2. 
   Зат есім
   
3. 
   Сын есім
   
4. 
   Сан есім
   
5. 
   Есімдік
   
6. 
   Етістіктің шақтары
   
7. 
   Етістіктің райлары
   
8. 
   Есімше
   
9. 
   Көсемше