Элита қазақтың басын қосуға дайын емес
жүктеу/скачать 173 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- тіпті
- талқыға тасталған сауал
- орыстілділер
- саясат
- таразы
- бөліп ал да, билей бер
- Талғат Мамырайымов
- жүйе
- Серік Малеев
- Асылбек Бейсенбаев
- сауатсыз
- кеңейт
- Жас қазақ
- кемсіту
- жауапкершілік
- бірдей
- Нұрлан Ерімбетов
| http://jasqazaq.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=525:2009-10-02-05-48-46&catid=38:2008-12-28-10-23-19&Itemid=57
Элита қазақтың басын қосуға дайын емес
Қазақ мәселесіне қатысты осы уақытқа дейін түрлі деңгейде түрлі жиындар (собрание, встреча) өтті. Зиялы қауым өкілдері, оқымыстылар, тарихшылар, тіпті ғалымдар да бұл мәселенің ар жақ, бер жағына шығып, нақты бір анықтама, түсінік беруге тырысты (~у – пытаться). 
«Қазақтың басын қайтсек қосамыз?», «Қазақтың ұлттық идеясы қандай болуы керек?», тіпті (даже) «Қазақта ұлттық идея бар ма?» деген секілді (похожие) мәселелер талайдың миын шағып, мазасын алды. «Жас қазақ» конференциясында да осы мәселелер сөз болды. Бұл жолы талқыға тасталған сауалдың (вопрос поставленный на обсуждение) өңі өзгергенімен, мағынасы сол. Яғни «Қазақтың басын не қосады?» Тағы бір ерекшелігі, конференцияға орыстілділер (русскоязычные) де қатысты. Бөле-жара, астын сызып айтып отырған себебіміз, әдетте (обычно) біздегі ұлтшылдар, өздерін таза қазақпыз деп есептейтіндер (~у – считать), қазақтың трагедиясын «шалақазақтардан», «асфальт қазақтардан» көргісі келеді. Яғни қазақ тілінің пұшайман күй кешіп отырғанына да, ұлттық идеологияның жоқтығына да, қыл аяғы қазақ балабақшалары мен мектептердің аздығына да осылар «кінәлі» (виновны) деп келген. Міне, сондықтан да бүгінгі конференцияға орыстілді басылымдардың да өкілдері шақырылды. «Комсомольская правда» басылымының бас редакторы Асылбек Бейсенбаев та, «Литер» газетінің шолушысы (обозреватель) Серік Малеев те ұлттық мәселелерге, мемлекеттік тілдің дамуына қатысты ұтымды ой, тосын пікір айтты. Осы конференцияны ұйымдастыруға атсалысқан саясаттанушы (политика) Нұрлан Ерімбетов те, арнайы шақырылған қонақтарымыз белгілі экономист Рахман Алшанов та, жас сарапшы (эксперт) Талғат Мамырайымов та қазақтың келешегіне көз жүгіртіп, біраз мәселелер қозғады. Енді сарапшылардың пікірін қалың оқырманның таразысына (букв. – весы, здесь в значении – на суд читателей) салғалы отырмыз. Нұрлан Ерімбетов: Біздің қазақ газеттерінің бір проблемасы – осындай жиын өткізсе, тек қазақтарды ғана шақырады, орыстілділерді шақырмайды. Мәселен, пікір айтатындар көп қой, орысы бар, кәрісі бар, еврейі бар дегендей. Бүгін осында орыстілдіміз бар, қазақтілдіміз бар бәрімізді жинаған екен. Өте орынды. Ең бастысы – айтары бар (как говорится) – адамдар айтсын дегендей. Бүгінгі «Жас қазақтың» көтеріп отырған мәселесі орынды. «Қазақтың басын не қосады?» Расында, қазақты араз қылатын, бастарын қостырмайтын себептер көп. Оларды әр жиын сайын, таңды таңға ұрып айта беруге болады. Ал не қосады? Қайткенде «бір қолдың саласындай, бір атаның баласындай» боламыз. Біз жаңағыдай, бөліп-бөліп алғандардың жетегінде кеткен сияқтымыз. Осындай бөліну туралы әңгіме айтқан сайын оптимистік сезім жоғалады. Расында (и вправду, на самом деле) қарап отырсақ, аймақтардың арасында да, бірлік жоқ. Павлодар, Шымкент, Қызылорда, мәселен, Өскемен әрқайсысы әртүрлі, әрқайсымыз әртүрлі мемлекетте тұратын сияқтымыз. Сондықтан осындай ұлттың басын қосу деген идеяны айта беруіміз керек, сөйтсек, елдің де басына қона береді. «Бізді біріктіретін ештеңе жоқ» деген ойдан арылады. Менің ойымша, бүгінгі болмай қалған жазушыларға, идеологтарға, кезіндегі қаланың, облыстың хатшыларына осы ыңғайлы. Оларға «бөліп ал да, билей бер» (разделяй и властвуй) деген принцип тиімді. Серік Малеев: Менің ойымша, қазақтың басын біріктіру үшін қазақ мемлекетін құру керек. Мен түсінемін, билікте «болса осы қазақ болсын» деп жүрген азаматтар аз. Жарайды, жемқор шенеуніктер бүгін бар делік. Ертең олар жоқ. Талғат Мамырайымов: Кешіріңіз, қазақ мемлекетін құру керек дейсіз, оның ортақ тұғырнамасы (платформа) туралы неге айтпайсыз? Серік Малеев: Қайдам. Оның ортақ тұғырнамасын жасау қиындау. Себебі коммунистердің өздерінің көксегені бар. Социалдар өздерінше дегендей... «Көпұлтты Қазақстан», «қазақстандықтар» деген саяси жүйе (система) керек те шығар, бірақ қазір Шымкенттің қазағы 80 пайызға жетті. Ертең – 90, сосын 100 пайызға жетеді. Нұрлан Ерімбетов: Секе, сіздің ойыңызша, бұл жерде тек қазақтар ғана тұру керек. Неге өзге ұлттан қорқасыз? Керісінше, неге біз олармен бәсекеге түспейміз? Сіз осыдан қорқасыз ба? Серік Малеев: Мені дұрыс түсінбеген сияқтысыз. Мен орыстардың біздің елден кетуіне қуанбаймын. Қазақстанда патриоттығы басым орыстар бар. Жас қазақ: Тақырып төңірегінде әңгіме қозғайықшы. Асеке, сонымен, қазақ қайтсе бірігеді? Асылбек Бейсенбаев: Қазақты, біріншіден – тіл, екіншіден – тарих, мәдениет, үшіншіден – дін (религия), төртіншіден – мемлекет біріктіреді. Жас қазақ: Шындығына келгенде, сіз айтып отырған осы мәселеге келгенде, мына біздің, қазақтардың басы бірікпей жатады. Біз бір-бірімізге «даланың қазағы, қаланың қазағы, шала қазақ, таза қазақ» деп анықтама беріп қойдық. Асылбек Бейсенбаев: Меніңше, мәселе тілде емес. Орысша, ағылшынша, қытайша сөйлесеңіз де, бәрібір сіз қазақсыз. Бәріміз қазақпыз. Қазақша білмейтін қазақтар қазір өз тілін үйренуде. Он жылдан кейін біз бәріміз қазақша сөйлейтін боламыз. Мәселе біз ойлағаннан басқаша. Бізде бір тіл бар, бірақ үш әліпби пайдаланамыз (~у – пользоваться). Дүниежүзі бойынша 14-15 млн қазақ барын ескерсек, Қытайдағы екі млн қазағыңыз төте жазуды, Түркиядағы, Еуропадағы 1-1,5 млн қазағыңыз латын әліпбиін, ал Қазақстандағы қазақтар кириллицаны пайдаланады. Мен Қытайда болғанымда төте жазумен жазып жүрген қазақтардың хатын тани алмадым. Оны осы жерде отырған мына сіздер де түсінбейсіздер. Бірде маған әжем төте жазумен хат жазып жіберген еді, ал мен оны түсінбеймін. Хаттың сыртын мен кириллицамен толтырдым. Міне, мәселе осында. Бір тілде сөйлейтін қазақ бір-бірінің хатын тани алмауда. Демек, мәселе бір алфавитке көшуде. Жапондар неге алфавитке көшуден бас тартты (~у – отказаться) дейсіздер? Өйткені олар келесі ұрпақтың жапон халқының тарихын, мәдениетін оқи алмай қалудан қорықты. Ал біздің үш әліпбиіміз бар, осы үш тілде қарым-қатынас жасаймыз. 1929 жылға дейін араб әліпбиін қолдандық, араға он жыл салып латынға, сосын кириллицаға көштік. Ал біз қазақтарды қайтсе бірігеді дейміз. Қытайдан қазақтарды шақырдық делік. Ал олар кириллицаны білмейді. Оқыған көзі ашық, тек кириллицаны білмегені үшін сауатсыз (неграмотный) боп шығады. Алдымен осы мәселені шешкен жөн. Жас қазақ: Рахман Алшанұлы, сіздің ойыңыз қандай? Рахман Алшанов: Қытай демекші, қытайлар Шу қаласынан шыққан өз ақынын себеп қылып, Шуды Қытайдың жері болған деп, карталарына енгізіп қойды. Өткенде Балқаштан қытай жазуы табылды. Қытайлар Балқашты да бірден өздерінің жеріне «кіргізіп» қойды. Түсінікті ғой, Қытай өз шекарасын кеңейтіп (~у – расширять) жатыр. Ал біз не істеуіміз керек? Мен сіздерге мынадай мысал келтірейін (~у – привести пример). Қазір жыл сайын қазақ бөліміне оқуға түсетіндердің саны 40-50 мың студентті құрайды екен. Оңтүстікте қазақша білім алатындар 80 пайызға жетті. Жалпы, еліміз бойынша қазақтілді студенттер 50 пайыздан асты. Мен мұны қазақтардың басын біріктіруші негізгі фактор деп есептеймін. Экономикалық өзгерістер қазақтардың басын, керісінше, біріктіріп жатыр. Өзінің жеке компаниясы бар бір қазақтың әр аймақта сенімді өкілдері жұмыс істейді. Яғни олар қазақтар. Қазақтар бөлініп, жеке тірлік жасаудан ұтылатынын түсініп келеді. Туысқандық көп нәрсеге қол жеткізбейтінін байқадық. Солтүстігіміздегі орыс пен шығысымыздағы қытайдың көзқарасы бойынша, Қазақстан біз ойлағаннан басқаша дамып келе жатыр. Ал қазақтың көзімен қарағанда, ол басқаша. Қытайлар айтады екен: «Бізде халық көп, адам аз, ал сендерде халық аз, адам көп», – деп. Қазақстанда білімді адамдар көп дегені ғой. Біздің басымызды әділ Үкімет біріктіреді. Мәселен, Нұрлан – Қызылордадан шыққан білікті маман. Егер әділетті қоғамға қол жеткізсек, біз ешкімді жерге, руға бөлмей, оған қызмет берер едік. Сырттан келген секталар да қазақтың бөлінгенін қалап отыр. Тіпті қазақты бөліп тастауға қатысты арнайы жұмыстар жүріп жатыр. Жас қазақ: Дұрыс қой, сыртқы қауіпсіздікті (безопасность) сақтау керек. Бірақ ішкі қауіпсіздігімізде де мәселе шаш етектен ғой. Рахман Алшанов: Иә, дұрыс. Сіздер көтеріп отырған мәселе орынды. Біз әлі қаншама межелерге жетуіміз керек. Жүз-жүзге бөлінген қазақтар алдымен негізгі мәселелерін ойлап алулары керек. Біз бір-бірімізді кемсітуден (унижать, издеваться) ары аспаймыз. Жетістіктерімізді неге айтпасқа? Жаппай мақтауға көшейік деп отырған жоқпын. Талғат Мамырайымов: Қазақ өзі саяси ұлт ретінде қалыптасты (~у – сформироваться) ма? Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ саяси ұлт ретінде қалыптасты деп айтуға болар еді, егер тарихи отанындағы негізгі ұлттың саны 100 пайызды құрап отырса. Ал бізде басқа да ұлт өкілдері бар ғой және қазір мен айтпай-ақ қояйын тағы қандай себептері барын. Ұлтты құру бізде азаматтық жауапкершіліктен (ответственность) туындауы керек. Яғни ұлттың бірігуі үшін әр қазақ өзі түйсігімен сезінуі керек, өзін осы қоғамның бір мүшесі ретінде бар жауапкершілікті мойнына алуы керек. Қазір саяси процестерге барлық азаматтардың бірдей араласуына жағдай жасалмаған. Асылбек Бейсенбаев: Таке, трайбализмде тұрған ештеңе жоқ сияқты. Жай (простой) ғана мысал: Германия 1919 жылы өздерінің Конституциясына «неміс тайпасын біріктіруші – біртұтас Германия ұлты» дегенді енгізіп қойды. Рахман Алшанов: Асекеңнің сөзіне қосарым бар еді. Менде мынадай сұрақ бар: біз жер-жердегі биліктің өкілдігін күшейтуіміз керек пе, әлде халықтың ортақ мүддесін қорғайтын саяси жүйе орнатуымыз қажет пе? Асылбек Бейсенбаев: Маған айтыңыздаршы, сіздер қазақ халқының бірлігі деп, нені түсінесіздер? Дәулетхан Қыдырбайұлы: Мен қазақтың басын кешегі 86 жылғы оқиға қосты деп есептеймін. Сол секілді, Құдай бетін ары қылсын, қазақтың басын қосу үшін міндетті түрде тағы бір оқиға болуы керек пе? Әлде қазір сан-саққа жүгіртіп жатқандай, қазақты Колбин сияқты біреу басқаруы керек пе? Серік Малеев: Менің ойымша, ол қазақтардың рухын ғана көтерді. Асылбек Бейсенбаев: Осы 20 жылда, өкінішке қарай, біздің элитада мұндай нақты мақсат (конкретная цель) болмады. Мәселен, сіз айтып отырсыз, бірігу үшін қарсылық керек пе деп. Нақты бір мақсатқа жету үшін де бірігуге болады. Мәселен, 60-жылдары Американың алдына қойған бір ғана мақсаты болды. Кеннеди: «60-жылдардың соңында біз жерсерігін жібереміз де, Айға барамыз», – деді. Міне, бұл Американың алдына қойған мақсаты болды. Біз үшін бұл, әрине, мүмкін емес. Дегенмен осы сияқты нақты бір мақсат болуы керек қой. Мысалы, қазақтың әр ауылына ауызсу (питьевая вода) тартып берейік деген мәселе көтерейік. Нақты мақсат қой. Әр аулаға дейін жол салып тастайық деген бастама. Ол да нақты мақсат қой. «Жол картасы» деген не? Маған осыны түсіндіріп беріңіздерші. Бұл қандай карта, Шамалғанға баратын карта ма, Алматыға баратын карта ма, Астанаға баратын карта ма? Мұны ауылдағы қарапайым қазаққа түсінікті тілмен жеткізіп, «біздің мемлекеттің мақсаты - жуық арадағы бес жылда сенің аулаңа ауызсу кіргізіп, қақпаңа дейін жол салып береміз» десе, бұл түсінікті болар еді. Ол үшін әкімдер де қолдарына күрек алып шығуы керек. Көз үшін «Версачиден» алған костюмiн киіп, сенбілікке ғана шығудың керегі жоқ. Тағы бір мәселе, біз ештеңе шешпейміз. Бірігу қай кезде болады? Бірігу әр елдің, элитаның еркіндігі (свободный) болған кезде ғана болады. Ал бізде ешқандай да еркіндік жоқ. Ештеңе шеше алмайтынымыз да сондықтан, өйткені бізде демократия жоқ. Ойымызды ашық айтып, пікірімізді жеткізе алмаймыз. Жариялылық жоқ. Соның кесірінен қай ауруханаға қанша ақша бөлініп жатқанынан бақылай алмаймыз. Сол сияқты әкімді де, депутатты да, министрді де бақылай алмаймыз. Біз ештеңе білмейміз. Міне, осы жерден барып бірігу, қазақтың басын қосу деген далада қалады. Дәулетхан Қыдырбайұлы: Мемлекеттік тіл туралы мәселе көтеріп келе жатқанымызға 20 жыл болды. «Баяғы жартас – сол жартас»... Қазақ тілінің мәселесі күн тәртібінен түсетін уақыт жетті емес пе? Асылбек Бейсенбаев: ХVIII-ХIХ ғасырларда бір тіл, бір дін, бір ғана қазақтар болды. Сонда да бұл идея құрып кетті. Оны неге ескермейміз? Сол кезде де Абай қазақтың басын қоса алмай зарлап өтті. Яғни бұл – қазақ қоғамындағы баяғыдан бар мәселе. Серік Малеев: Мен, мәселен, бір корпорацияда жұмыс істеймін. Ол жерде қазағыңыз да, орысыңыз да бар. Барлық қызметкер корпорацияның ортақ мүддесі тұрғысында жұмыс жасайды. Мемлекеттік мүдде де жоқ емес. Ол жерде менен де мықты ұлты орыс патриоттар көп. Бұл да қазақтарды бір мүдде үшін біріктіретін фактор деп ойлаймын. 98-iнші жылдары Қазақстаннан көшіп кеткісі келген менің орыс достарым қазір ешқайда кеткілері жоқ. Себебі оларды тоқпақтап жатқан ешкім жоқ. Орыстар да ортақ мүдде үшін жұмыс істеуге ниетті. Жас қазақ: Бәсекеге қабілетті болу үшін алдымен қазаққа не қажет? Рахман Алшанов: Интернетті меңгеру, өзге тілді білу қазақтың бәсекеге қабілеттігін арттырады. Мен үш ай бойы таба алмай жүрген мәліметті қызым бір күнде тауып берді. Ағылшын тілінде. Ағылшын тіліндегі мәліметтер орысшадан қарағанда, әлдеқайда көп екен. Егер тіл білмесек, біз қалай дамимыз? Жаңа жігіттер жерге бөліну туралы өз ойларын айтып кетті ғой. Мен де өз ойымды қосайын. Кезінде марқұм Өмірбек Жолдасбековке Мұхтар Әуезов: «Сен Шымкенттің азаматы болма, халықтың азаматы бол», – деген екен. Содан талай жыл бірге істедік, ешкімнен жерін, руын сұраған емес. Жершілдіктен, рушылдықтан ештеңе ұтпаймыз. Нұрлан Ерімбетов: Байқайсыздар ма, денсаулық сақтау саласына бөлінген қаржы барлық аймақта бірдей дей алмаймыз. Бір облысқа бөлінген ақша адам басына шаққанда, он мың теңгені құрауы мүмкін, екінші облыста бұл 20 мыңға жетуі әбден мүмкін. Бәрі бірдей болуы екіталай (маловероятно). Біз федеративтік мемлекет емеспіз. Барлық жерде аурухана «сен басқа облыстансың» деп бөле-жармай, бірдей қабылдау керек. Бәріне бірдей (единый) стандарт қажет. Халық онсыз да бірігіп жатыр. Ал билік бұған кедергі болмасын дегім келеді (~у – мешать, воспрепятствовать, букв. – быть помехой). Жас қазақ: Үкімет жақында «мемлекеттік тілдің пайдалану аясы тарылды. Іс-қағаздардың жүргізілуі пәленбай пайызға төмендеді» деді. Бұл – қазақ тілінің қажеттілiгі төмендеді деген сөз бе? Бұған қатысты не айтасыздар? Нұреке, өзіңізден бастасақ. Нұрлан Ерімбетов: Мені осы сөзімнен кейін ұрысатын шығарсыздар, бәлкім. Мен, керісінше, Үкіметтің мұнысына қуанамын. Себебі билік бұл мәселемен нақты айналысып отыр. Олар ертеңгі күні жауапкершілікті сезініп осылай істеді. Кезінде барлық іс-қағаздарды 100 пайыз қазақ тіліне көшіреміз деген ұрандар айтылды. Бірақ сол орындалды ма? Жоқ. Маған Үкіметтің бұлай алдағаны керегі жоқ. Мен үшін жалған ұраннан ащы шындық артық. Мен осыған қуандым. Серік Малеев: Мен түсінбейтін нәрсе: неге Үкімет оның себебін ашық айтпады? Қазақтар оның себебін білмейді емес, біледі. Билік мұндай әрекетімен қайда барар дейсіздер? Жас қазақ: Асылбек мырза, қазақты не біріктіреді? Қазақтың басын не қосады? Асылбек Бейсенбаев: Қазақ бар жерде бірлік бар. Жалпы қалың бұқарада бірлік бар, халық кез келген шаруаға бірігіп кірісе алады. Бірақ бізде ұлтты біріктіретін ортақ мақсат жоқ. Біздің ұлт ретінде бірігіп кетуімізге элита дайын емес. Міне, мәселе қайда. Нұрлан Ерімбетов: Біздің осындай тақырыпта мәселе қозғау (двигать, зашевелить) үшін «Жас қазақтың» конференциясына» келіп отырғанымыздың өзі бірлігімізді көрсетеді. Кімнің қай ауылдан, қандай рудан екенімізді де білмейміз. Серік Малеев: Бізде бірлік бар. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Тек халықты жұмылдыратын нақты идея керек. P.S. Ұлтқа, тілге, мемлекеттің дамуына қатысты пікiрталас бұдан әрі де жалғасады. Алдағы уақытта біздің газеттің бетінен пікір білдірігілеріңіз келсе, ойларыңызды айтып, ұсыныс тастағыңыз келсе, хабарласыңыздар. Сондай-ақ өз тақырыптарыңыз бен тұлғаларыңызды да атасаңыздар болады. жүктеу/скачать 173 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|