Кез-келген адам өмірінде бір рет болсын өмірдің мәні неде деген сұраққа жауап іздеп, оның мәнін түсінуге тырысады. Теорияда емес, күнделікті өмірде шындық, жақсылық пен көркемдік тұтастық болуы мүмкін бе



Дата30.03.2018
өлшемі318,64 Kb.
#39856
Алғы сөз
Кез-келген адам өмірінде бір рет болсын өмірдің мәні неде деген сұраққа жауап іздеп, оның мәнін түсінуге тырысады. Теорияда емес, күнделікті өмірде шындық, жақсылық пен көркемдік тұтастық болуы мүмкін бе? Біреулер бұл сұрақтарды елемеуге тырысады. Кейбіреулер күнделікті әбігерліктен алынған жауаптармен шектелгісі келеді. Ал кейбіреулері шындықты іздеувмен өз өмірін өткізеді...

Оқырманның қолында ұстаған кітаптың басты мақсаты –Павлодар облысының қазақ ойшылдары ішінен Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Сұлтанмахмұт Торайғыров және Жүсіпбек Аймауытов шығармаларының этикалық және эстетикалық мәселелерінің негізін ашу және ХХ ғасырда қазақ даласында дүниетанымға байланысты, мәдени және саяси өзгерістерге берілген категорияларды шешуде түсіндіру тәсілінің қалай өзгергендігін айқындау.

Этикалық және эстетикалық өзінің көп жақтылығымен және қарсылығымен казақ мәдениеті дүниетанымының іргетасын қалауда алға шығады. Берілген курс жаңа заман адамы әлемінің жаңа болмыс тәсілін іздеу және дәстүрлі түрде талдауды алға қояды. Әрине таңдалған оқу құралы негізінде М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймауытовтың барлық философиялық ізденістерінің байлығын және көптүрлілігін барлығын ашу мүмкін емес – тек ол туралы кейбір этикалық және эстетикалық негізге алынған мәліметтерді зерттелетін есімдердің көзқарастарын оқырмандарға ұсыну, ол студенттерге әрі қарай көптүрлі шығармашыларынан өздігінен бағыт алуға көмектесер еді.

Неліктен басты назар тәжірибелік сабақтарға көп аударылады? Себебі, философия пәнінен оқыту тәжірибесі дәріс-семинарлық жүйе оқытылатын пән рухына толық сәйкес келетіндігін көрсетті. Оқытудың ең тиімді түрі оқытушы оқушылармен өзінің білімімен және тәжірибесімен бөлісетін әңгімелесу екенін мойындау керек.

Сонымен қатар, тәжірибелік сабақтарда оқушылардың өзіндік әрекетінің аумағы кеңейеді, білімнен (білім алу) өзіндік білім алуға көңіл аударылады. Өзіндік ойлауды жетілдіру тәжірибелік тапсырманы шешуде дағдыны игермеусіз, белсенді әрекетсіз мүмкін емес. Өзіндік тәжірибе тапсырманы шешуде өте бағалы, ол тапсырманы талқылаудан гөрі, оны қалай шешу керек екендігін көрсетеді. Сонымен бірге, өзіндік тәжірибе кітапта жазылғаннан немесе басқаның айтқанынан да өте қажетті болып келеді. Бұрын философиялық тапсырманы шеше алғандар, өмірде даналықты қажет ететін жағдайларда тым жылдам шешім таба алады.

Берілген мәтінге жаңа материалдарды өту немесе қайталау және бекіту барысында көңіл аудару тиімді, сонымен қатар өзіндік жұмыс процесінде бақылау және өзіндік бақылауда, не дәрісте, семинарда, аралық бақылауда және емтиханда қолданылады. Кейбір тапсырмалар (мәтіндер) бір шешімді болуы мүмкін емес, сондықтан пікірталас туындауы мүмкін. Сонымен қатар, мәтіннің талдауы жалпы этикалық және эстетикалық категориямен ғана таныстырып қоймай, басқа сұрақтар мен мәселелерге әкелуі мүмкін. Материал студент пен оқытушыны жұмысқа шығармашылықпен қарауға болжам жасайды. Әрбір жеке мәтін-тапсырмалар барлық этика және эстетика категорияларын түгелдей қамтуды қажетсінбейді.

«М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймауытовтың шығармашылығындағы этикалық және эстетикалық мәселелер» атты бағдарлама курсы студенттердің философиялық-әдіснамалық дайындық мақсатына сай және жалпыфилософиялық, этикалық, эстетикалық, мәдениеттанулық, логикалық, және арнайы маманданған кәсіби біліммен студенттің бакалавр бағдарламасындағы жалпы білім арасын жалғастырушы қызмет атқарады.

Практикум тақырыптарды оқыту бойынша ұсыныстарды, тақырыптық жоспар бөліміндегі мәтіндер немесе бақылау сұрақтарын, глосарий негізгі терминдер сөздігін қамтиды.


1.М.Ж.Көпеев, С.Торайғыров және Ж.Аймауытов мұраларындағы этикалық және эстетикалық мәселелердің өзара байланыс ерекшелігі негізінде дүниетанымды және қайнар көздер идеясын қалыптастыру мұраларын құру.
Тәжірбиелік сабақтың мақсаты: этикалық және эстетикалық өзара байланысты методологиялық зерттеу негізінде теориялық дағдыны қалыптастыру.

Тақырыпты зерттеуге ұсыныс: тақырыпты зерттеуде этикалық және эстетикалық спецификаны анықтауды қажет етеді, ол этика мен эстетиканың әдіс категориясы, этикалық және эстетикалық категорияның барлық жалпы байланысын құру.

Біріншіден, этика мен эстетика ұғымын түсіну қажет. Ол үшін әлемдік философияда осы категориялардың қалыптасуының эволюциялық үрдісін көрсету қажет. Пәнге талдау жасаған кезде мынаған көңіл бөлу, ол қазақ ойшыларының шығармашылығының көп деңгейі имплициттік эстетика жатады. Қазақтың мәдениетін әлемдік деңгейде сипаттауда этикалық және эстетикалық өзінің барлық көп жақтылығымен және қарсылығымен тұратының көрсету керек.

Екіншіден, жаңа ойлау тәсілі ретінде этикалық және эстетикалық бірлікте бүтін көзқарасты қалыптастыру мағынасын көрсетіңіз.

Үшіншіден, зерттелген ұжымның этикалық және эстетикалық шығармасын байқау барысында басқа әдістерді зерттеу және герменевтикалық историзм байланысын ашу. Біздің мамандығымызда, қоғамда және адамның өмірлік әрекетінде этика және эстетика категориясы қандай орынды алатынына көңіл бөлу.



  1. «Этикалық» және «Эстетикалық» - типология әртүрлі көзқарас категориясына байланысады (тарихи-философиялық талдау).

  2. 2. Қазақ философия түсінігінде негізгі методологияны зерттеу және қазақ философиясының этикалық және эстетикалық категория көлемін анықтау.

  3. М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймаутовтың этикалық және эстетикалық категория негізінде әдіснаманы зерттеу мұралары.

М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймаутовтың шығармашылығында этика мен эстетиканың өзара байланысын талдауында дүниетанымдық позицияның рухани қайнар көзде қалыптасуын зерттеуді қажет етеді. Бұл бөлім мына тапсырма үшін арналған, бұрынғы мәдениетте этика мен эстетика өзара байланысын сипаттау және маңыздылығын бақылап отыру,М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймаутовтың дүниетанымының қалыптасуына әрдайым осылар әсер етті. Ғылыми әдебиеттерде қазақтың философиялық ойшылдарының даму тарихын зерттеуде негізінен мынандай тарауларға бөлінеді: ежелгі түріктік мәдениет, орта ғасырлық мұсылман, ақындар мен жырау философиясы, қазақша білім беру, XX ғасыр философиясы. Жалпы берілген типологияға сүйеніп М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймаутовтың дүниетанымға деген рухани қайнар көзі негізінде әдіснаманың қасиетін зерттеу, осыдан біздің көзқарасымыз бойынша олардың көзқарас спецификасын толық ашатың төрт қайнар көзін бөлдік: бұл көшпенділердің дәстүрі, орта ғасырлық мұсылмандардың философиясы, ақындар мен жыраулардың мұралары және европалық мәдениет. Осыдан нақты тақырыпта этика мен эстетиканың эволюция процессінің өзара байланысуын қарастыруды қалайды. Бірақ біз қарастырылған мәдениет типтің негізгі керегін бөлуге тырыстық, бір жүйедегі қазақ мәдениеті барлығына бірдей болып келеді және қазақ дүниетаным негізін қалайды.

Өткен ұлы ойшылдарды біз айтқан кезде,біздің алдымызда әрдайым мынандай сұрақтар туады, олардың философия тарихына қандай жаңа ойды жеткізді. Философияның әрі қарай дамуына олардың мұраларының мағынасы қаншалықты..Оқу құралы көлемінде тым қиын сұраққа бірден соңғы жауапты беру өте қиын, мәселенің күш мінезін зерттеуді елемеу мүмкін емес. Сондықтан біз сұрақтың құрылуна бірнеше екпінді өзгертеміз. Біздің көзқарасымыз бойынша, М.Ж.Көпеевке, С.Торайғыровқа және Ж.Аймаутовқа қойылған мәселе толық рационалданған концепциясы дайындаулы және аяғына дейін ашылғаны басты емес. Бұл жерде ойшылдардың зерттеген мұралары көрсетілген мәселе бірінші жоспарда көрсетілуі маңызды. Егерде біз М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймаутовтың шығармаларына осы позиция түрінде қарасақ, өздерінің зерттеулерімен олар философиялық ойды қаншалықты көп байытқаны анық болады.

Ең алдымен, осы этика мен эстетика өзара байланыстылығымен ой берік еңгізілгенін біз мойындауымыз керек. Олардың шығармашылығын талдауда мынаны көрсетеді, адамзаттың маңыздылық негізінде этика мен эстетика өзара байланысты және осы байланыс арқылы оның дамуы мен қалыптасу ерекшелігі көрсетеді Яғни, этика мен эстетиканың өзара байланысын зерттеу, бұл ең алдымен адамның шексіз сана сезімі мен қалыптасу процессін зерттеу, оның гармониялық қабілеті немесе өзінің табиғатында дисгармонияны жасауды және әлеммен қатынас құра алуын зерттеу. Осыдан, этика мен эстетика – бұл ақиқат тәсілді иемдену, адамның өзіндік дамуында анықталған саты арқылы байланысын ашады. Бірақ басқа жағынан алып қарасақ, тұтас әлем арқылы этикалық және эстетикалық көрініс қалыптасады, сонымен қатар тиісті әлемді аралап шығу туралы айқын оқуға этика мен эстетиканың өзара байланысын зерттеу. Осыдан, біздің зерттеуіміз екі аспектіні ұсынады: этика мен эстетиканың өзара байланысуын зерттейді, адамды зерттеу арқылы (антропология) және әлемді зерттеу арқылы (онтология), яғни «адам-әлем» қатынасын анықтайды.

Батыс және шығыс философиясында табиғи-климат жағдайларын әртүрлі типте ескертті, ол өмір бейнесімен байланысты ойластырылған ерекшелік. Осылай, біздің алдымызда бір әдіснамалық қиыншылық бар, бұл этика мен эстетика –ол европа философиясының категориясы, XVIII ғасырда А.Баумгартеннің ғылыми өңдеуінен кейін енгізілген болатын, бұны этика мен эстетиканың өзара байланысында ғылыми-теориялық талдау мүмкіндігін жасады және логикалық-рационалданған аппарат түсінігін өңдеді. Ғажап, жақсылық, жамандық, көтерінкі, кереметте ойлану XVIII ғасырға дейін болмады дегенді білдірмейді. Этика мен эстетика генезиспен өзара байланысты екені куәландырады, осы этика мен эстетика көне дүниетанымға түптелгендер, дайындалған сапалы тәжірибені құрастыруды ойланушы лоно философиясында дүниеге келеді, оның негізін құратын іздеу сұрағына жауап беруші: «қалай өмір сүру керек?» Яғни этика-эстетика рефлексте генезистік сұрақ философияда болып жатқан мәселелермен байланысты. Бірінші сұрақтың ішінде дүниетанымды ойлау сұрағының ішінде этика-эстетиканың міңез-құлқы болу керек еді: шынайы өмірдің жетістігіне жетуде әдемілік те жақсылықта бар ма? Дүнитанымды бір уақытта құруда өзімен бірге мына этика-эстетика рефлекс кезеңін қамтамассыздандырады. Оның барлық өмір шегінде әр адамның берілген мәселені жоспар түрдінде «мәңгі» шешу керек болып келеді, М.Ж.Көпеевтің, С.Торайғыровтың және Ж.Аймауытов қатың шығармашылығына сәйкес этика мен эстетика терминдерін қолдану тарихи-философиялық талдау принципіне қарсы келмеу. А.А.Хамидовтың айтуы бойынша объективтік әлем Шығысқа арналған және Батысқа арналған онтология объективі бір және сол. Адамның өзінің онтологиялық маңыздылығы сол. [23]. Әлемнің және адамның жалпы онтологиялық негізі, шығыс пен батыстың категориясы, жалпы адамның тұрмысына байланысты. Сонымен бірге, қазақтың ойшыл дәстүрлерінде мынандай жақсылық, жамандық, сұлулық, ерлік деген көзқарастар мен түсініктер бар, бұл батыс философия категориясына мағыналы және сәйкес мағынаны береді және ол этика мен эстетикада көрсетілген. Қазақтың ойшыл дәстүрлерін талдау кезіндегі модификация және этика мен эстетика категориясын негізді қолдану керек деп біз санаймыз.



Бақылау сұрақтары
1.

Әртүрлі замандағы эстетикалық түсінікке ұқсайтындарды нақты терминдерді табу:



эстетическое как один из способов

эстетиканы бір тәсіл ретінде

постижения истины

шындық аңдаулары



русская эстетика

орыстар эстетикасы



эстетическое как выражение божественного 

эстетиканы құдайша айту



эстетика Ренессанса

Ренессанс эстетикасы



эстетическое как целесообразное

мақсатқа лайықты эстетика



эстетика Древнего Востока

Ертедегі Шығыс эстетикасы



эстетическое как мера

эстетика өлшем ретінде



эстетика XIX в.

XIX ғ. эстетикасы



эстетическое как мера индивидуального

эстетика жекеше өлшем ретінде



эстетика Нового времени

Жаңа уақыттағы эстетика



эстетическое как синоним истины и добра

эстетиканы жақсылық және шындық синоним ретінде



античная эстетика

антикалық эстетика



эстетическое как символическое

эстетика белгі ретінде



эстетика ранних цивилизаций

әртүрлі өркениет эстетикасы



эстетическое как объект любования

эстетика сүйсіну объектісі ретінде



эстетика XX в.

XX ғ. эстетикасы



эстетическое как космическое

эстетиканы ғарыштық ретінде



эстетика Платона

Платон эстетикасы



эстетическое как объект созерцания

эстетика сырттай қарау объектісі ретінде



эстетика Аристотеля

Аристотель этикасы






  1. Как понимают эстетическое в казахской философии? 2. Қазақ философиясында эстетиканы қалай түсінеді?

  2. Что такое этическое и какова его роль в казахской культуре? 3.Эстетика дегеніміз не және оның қазақ мәдениетінде алатын орны қандай?

  3. Этическое и эстетическое – в чем суть их взаимосвязи? 4. Этика мен эстетиканың өзара байланысуы неде?

  4. Приведите основания о необходимости изучения проблемы этического и эстетического в эпоху рыночных отношений. 4. Нарық қатынас заманындағы этика мен эстетика мәселесін керегінше зерттеу негізін көрсетіңіздер.


1.2 Генезис и оформление этического и эстетического в кочевой культуре Көшпенділер мәдениетіндегі этика мен эстетиканың генезисі және дайындау.

Цель практического занятия: изучение истоков становления специфики этического и эстетического в древней культуре казахского народа. Тәжірбиелік сабақтың мақсаты: қазақ халқының ескерген мәдениетіндегі этика мен эстетика спецификасының құрылу қайнар көздерін зерттеу.

Рекомендации по изучению темы Тақырыпты зерттеуге ұсыныс

Рассматривая истоки формирования представлений об этическом и эстетическом в культуре кочевья, прежде всего, нужно разобраться в характере и специфике мировоззрения и духовных исканий казахов кочевой эпохи. Көшпенділердің мәдениетінде этика мен эстетиканы ұсыну қайнар көзінінің қалыптасуын қарастырып, ең алдымен, қазақтың көшпенділер заманында рухани және дүниетаным спецификасы мен міңез құлқын айыра алу керек. Традиционная картина мира кочевников опирается на созерцательно-чувственное и этико-ритуализированное познание мира и является синтетической формой рефлексий. Көшпенділердің дәстүрлі сурет әлемі сенушілікке пайымдаушыға сүйенеді және этика-салттық әлемді танып және рефлексия синтетикалық түрмен келеді.



Обратите внимание на древнетюркскую мифологию, космогонию и религию Тенгрианства. Ертедегі түріктік мифология,космогония және Тенгрианства дініне көңіл бөлейік Выявите роль материальной культуры в формировании ментальности кочевого народа. Көшпенді халықтың менталитетінің қалыптасуында заттық мәдениеттің ролін анықтау. Проанализируйте этико-эстетические воззрения Қорқыт-ата. Қорқыт-атаның этика мен эстетикаға деген көзқарасын талдайсыздар. Обратите внимание на специфику кочевой культуры в восприятии мира: времени, пространства, отношения к природе, отношения Я-Другой. Көшпенділердің мәдениетін әлем қабылдау спецификасына: уақытына, кеңістігіне, табиғатқа деген қатынасына, Мен басқамын деген қатынасына көңіл бөліңіз. Раскройте специфику места природы и неба в традиционной картине мира. Әлемнің мәдениет суретін аспаннан және табиғат орын спецификасымен ашу. Тождественность этического и эстетического. Этика мен эстетиканың тепе-теңдігі.

Содержание темы Тақырыптың мазмұны

  1. Синкретизм этического и эстетического в кочевой культуре казахов. Его причины и следствия. 1. Көшпенді қазақтың мәдениетінде этика мен эстетиканың синкретизмі. Оның себебі мен салдары.

  2. Ритуализированная символика этического и эстетического традиционного казахского общества. Қазақ қоғамындағы мәдениет этикасы мен эстетиканың белгі салттары.

Чтобы вполне адекватно понять специфику взаимосвязи этического и эстетического в кочевой культуре, необходимо, уточнить, что, это не взаимосвязь отдельных категорий, а взаимосвязь самого бытия, то есть она онтологична.Көшпенділердің мәдениетінде этика мен эстетиканың өзара байланыс спецификасын адекватты түсіну үшін алдымен бұл жеке категориямен өзара байланысты еместігін анықтап, ол сол тұрмысқа өзара байланысты, яғни онтология болады. Как известно, в древние времена мировоззрение кочевников было синкретичным.Бәрімізге белгілі, ертедегі уақытта көшпенділердің дүниетанымы синкретикалы болды. В научной литературе, в частности в исследованиях М.О.Орынбекова, неоднократно подчеркивалось, что анализ казахской мыслительной традиции, а значит, этико-эстетической практики предполагает обращение к доисламским верованиям казахов, тенгрианству, шаманизму, к древнейшим представлениям о строении и законах мироздания, к образу жизни кочевников, направленности их практической деятельности, которые представляют собой тонкое философское обобщение жизнебытия. Ғылыми әдебиеттерде, әсіресе М.О.Орынбековтың зерттеулерінде, қазақ ойшылдарының дәстүрін талдау, ал сонымен этика-эстетикалық тәжірибе қазақтардың ислам сеніміне дейін, тенгриандық, шаманизмнің болуын жобалайды, көшпенділердің өмір бейнесінде дүниетаным заңдары мен ертедегі көзқарастардың қалыптасуы олардың тәжірбиелік іс-әрекеттеріне бағытталған, өмірлік тұрмыста философия өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. В процессе исследования нами были выделены несколько основных мировоззренческих факторов, играющих важную роль в реконструкции этического и эстетического тех времен: это – отношение человека к природе и самоопределение человека в мире. Біздің зерттеу процессінде негізгі дүниетаным факторларын бірнеше түрге бөлген: бұл – әлемде адамның өзін танып білуі және адамның табиғатқа деген көзқарасы.

В современной науке признано, что природа, определяя систему отношений с человеком, выстраивает мировосприятие и миропонимание народа, склад мышления, способы освоения и модель мира. Қазіргі ғылымда дәленденген, табиғат бұл – адамның қатынас жүйесін анықтайды, әлем моделі мен тәсілді қабылдау, ой қосу, халықтың әлем түсінігі мен әлемді қабылдауды қалыптастырады. Восприятие космоса, вселенной как одушевленного явления и подчинение кочевника законам природы говорит об абсолютизации космоса. Табиғат заңдарында ғарыш абсолютті әлем ғарыш қабылдауы рухтанған құбылыс және көшпенді бағындыруы туралы сөйлейді. То есть, кочевое мировоззрение космологично в своей основе. Яғни, көшпенділердің өзінің негізгі дүниетанымы космология. Осознание глубинного единства с космосом, способствовало выработке особого созерцательного отношения к природе. Характерный для кочевников принцип «невмешательства», воплотился в гармоничном общении с природой, в отличие от мировоззрения оседлых народов, ориентированных на активное переделывание окружающего мира в связи с потребностями человека.

Из вышесказанного следует, что кочевая культура была ориентирована на созерцание-общение, гармоничное со-бытие человека и мира. Дело в том, что созерцание для кочевника не понятийный, рассудочный процесс, скорее – это переживание, вчувствование. В целом, можно сделать вывод, что созерцание являлось образом жизни, своеобразным способом общения с миром, в котором сосредоточено взаимопроникновение этического и эстетического. Для того, чтобы понять основоположение созерцания в жизни кочевников, необходимо раскрыть значение гармонии в мировоззрении древних казахов. Попытаемся дать развернутую характеристику данной универсалии.

На наш взгляд, представление о гармонии является одной из определяющих доктрин казахской традиционной мысли с древнейших времен. Конечно, понятие «гармонии» не было специально обозначено, прописано, но ее существование постоянно подразумевалось. Считается, что космос воспринимался древними казахами как совершенное явление, обладающее не только физическими, материальными качествами, но и одухотворяющими, созидающими возможностями, которые раскрывались лишь при условии гармоничного бытия человека в мире. То есть, древние казахи не знали деления на человека и космос. Кочевник отличал себя от природы, но не выделял. И чем чаще происходило столкновение с различием, тем больше прилагалось усилий для сохранения гармоничного бытия. Эти усилия выливались в разнообразные способы гармоничного синтезирования мира. Мы сознательно ограничиваем свое исследование и выделяем из них три, наиболее ярко выраженные, в культуре кочевников: гармонию света, числа и музыки и попытаемся выявить, как через них раскрывается взаимосвязь этического и эстетического в кочевой культуре и в творчестве М.Ж.Копеева, С.Торайгырова и Ж.Аймаутова.

В доисламских учениях свет был определяющей характеристикой положительного начала, олицетворяющего добро, удачу, то есть мир, действующий по законам добра и красоты.

Несомненно, что жизнь древних кочевников не исчерпывалась восхищением космическими светилами. Само поклонение им сопровождалось многочисленными ритуалами. В принципе, невидимое и недоступное, выражавшееся в эстетике ритуалов древними казахами, не подвергалось сомнению или обсуждению. В традициях и ритуалах закреплялись нормы поведения, необходимые для поддержания жизнеспособности древних казахов. И воспринимались они всеми как законы жизнеповедения, своего рода, этические и эстетические ценности, нарушение которых влекло разрушение мира.

Из вышеприведенного анализа становится очевидным, что кочевая культура, способствовала не рациональному, научному освоению мира, но сакральному духовно-душевному общению с ним. Другими словами, кочевники издревле внимали не только явленному, но и не явленному миру. Вот потому способ познания мира казахов был связан в большей степени не с наукой, но с искусством, поэзией и музыкой. Можно сказать, что кочевое мировоззрение музыкально-поэтично. Это также связано с тем, что одним из древнейших способов общения с миром была музыка. Она занимала господствующее положение в кочевой культуре, и потому представление о гармонии будет неполным без анализа музыки. Музыка пронизывала жизнь кочевников и несла в себе сакральную информацию, проникающую и соединяющую мир физический и божественный, она была связующим звеном между человеком и вселенной, между бытием и инобытием, жизнью и смертью, своеобразным кодифицированным способом общения человека с миром.
Контрольные вопросы


  1. Дайте общую характеристику традиционной картины мира у кочевников. Проведите сравнительный анализ с картиной мира оседлого народа

  2. Как понимали космос, небо древние казахи, в чем это проявлялось? Приведите примеры сакрализации числовой символики, света

  3. В чем сущность философских оснований общения в кочевой культуре?

  4. Как вы понимаете фразу «Коркыт ата – отец музыки». Раскройте философский смысл легенды о Коркыт-ата


1.3 Преломление традиционных мировоззренческих универсалий кочевой культуры в творчестве М.Ж.Копеева, С.Торайгырова и Ж.Аймаутова

Цель практического занятия: выявить смысловое содержание мировоззренченских универсалий в творчестве М.Ж.Копеева, С.Торайгырова и Ж.Аймаутова: света, числа, гармонии, музыки. Провести сравнительный анализ.

Рекомендации по изучению темы

Эта тема должна помочь студентам разобраться в сложной социокультурной ситуации ХХ века и своеобразном, нетрадиционном ее осмыслении в искусстве. Обратите внимание на причины, обусловившие новые качества искусства ХХ века. Желательно объяснить, что в начале ХХ веке образовалась политическая и экономическая ситуация. Переход к оседлому образу жизни, который привел к смене мировоззрения и формированию новой историко-творческой практики, которая сформировала иную социокультурную реальность, а та, в свою очередь, повлияла на появление новой художественной реальности.

Обратите внимание на развитие традиционных взглядов в творчестве М.Ж.Копеева, С.Торайгырова и Ж.Аймаутова. Трансформацию идей числа, света, музыки в их размышлениях. Как были перемещены акценты из стремления гармонизовать взаимоотношения человека с внешним миром в традиционной культуре на попытку гармонизации внутреннего мира в человеке начала ХХ века.

Содержание темы


  1. Появление нового человека с развитым и рефлектированным индивидуальным сознанием.

  2. «Ответственность», «искание», «деяние», «поступок» - как способы бытия человека в мире в начале XX века.

  3. Взаимосвязь этического и эстетического через ответственное отношение человека к миру (М.Ж.Копеев), искания духовной основы человеческого бытия (С.Торайгыров), человеческие деяния и поступки (Ж.Аймаутов).

Наиболее ярко световая символика, на наш взгляд, представлена в наследии М.Ж.Копеева. Необходимо подчеркнуть в его размышлениях очевидность переплетения древних культовых обрядов с религиозно-мусульманской интерпретацией.0020С одной стороны, через символы света, в частности, золота и серебра, две части, соединенные в единую целостность, мыслителем утверждается единство божественного и человеческого. С другой стороны, помимо космологического понимания света, М.Ж.Копеев также применяет его характеристику к внутреннему миру человека. В его размышлениях свет отождествляется с идеей добра и нравственности. Ибо свет это величайшее благо, призванное побеждать тьму – величайшее зло. Свет души в понимании мыслителя озаряет поступки и направляет человека на путь красоты и добра.

Свет, как святость, является олицетворением милосердия и любви. Милосердие, в свою очередь, предполагает ответственное отношение. Это ответственность не за свое единичное существование, но за существование другого. Следуя этой идее, мы онтологическую основу взаимосвязи этического и эстетического в творчестве М.Ж.Копеева определяем через понятие ответственности. Следует оценить то новое понимание световой символики, которое привнес М.Ж.Копеев, поскольку им проводится идея не об ожидании добра извне, из космоса, но об активном отношении самого человека к жизни.

Несколько иное понимание света характерно для С.Торайгырова. Солнце, луна, звезды были главными жизненными ориентирами степняков и являли себя как необходимые условия поддержания жизни человека. Именно в этом значении употребляется сравнение казахских патриотов в поэме «Таныстыру» С.Торайгырова с небесными светилами. Здесь поэт не просто знакомит читателей с великими мыслителями своего времени, через символы он раскрывает характер и отличительные черты каждого из ученых-мыслителей, отдавших свои жизни за счастье казахского народа. Другая интерпретация положительной ценностной направленности световой символики в наследии С.Торайгырова выразилась в отождествлении света со знаниями. Согласно мыслителю, свет – есть суть знаний, новой просветленной жизни, выводящей из «тьмы» на дорогу счастья.

Здесь же отметим, что свет для С.Торайгырова – есть не милосердие и сострадание, но устремленность и открытость, призыв к поиску. Можно сказать, что для С.Торайгырова взаимосвязь этического и эстетического проявляется в утверждении активного отношения к жизни, прежде всего в устремленности и исканиях человека. Следует уточнить, что искание не есть поглощение новой информации, хаотичное брожение во множестве миров («Жизнь в блужданиях), но глубинное погружение в высшие начала добра, красоты и истины, которые в своем созвучии определяют духовность человека.

В интерпретации Ж.Аймаутова свет также несет на себе функцию гармонизирующего начала между человеком и миром (Богом). Свет, как мировоззренческая универсалия, на наш взгляд, в понимании Аймаутова определяется деянием человека, конкретными добрыми делами, с заботой и любовью к каждому человеку. Следовательно, по Аймаутову, объединяющим началом этического и эстетического является деяние. Однако, хотелось бы отметить, что понимание Ж.Аймаутовым смысла и сущности деяния, находит свое основание в кочевом мировоззрении, глубинном межличностном общении традиционных казахов, для которых человек, был, прежде всего, гость на земле, житель вселенной, безусловно-уважительное, открытое, но не навязчивое отношение к которому, аксиома казахской ментальности.

Переходя к творчеству С.Торайгырова, отметим, что в его творчестве продолжено дальнейшее развитие универсалии числа. Он также разрабатывает тему гармонизации мира, в контексте взаимотношений человек-мир и человек-общество и, на наш взгляд, именно через числовую гармонию наиболее ярко представлены духовные искания С.Торайгырова. В поэме «Адасқан өмір» С.Торайгыров проводит возрастную градацию «Мен бала, Мен жігіт, Мен тоқтадым, Мен кәрі, Мен өлік». Человек, по мнению С.Торайгырова, в детстве настроен на глубинное общение с миром, взрослея, к сожалению, он приходит к состоянию дисгармонии. Вся поэма мыслителя есть вопрошание, нежели готовый идеал жизненного поведения человека. Магическое понимание чисел, строгое подчинение возрастной структурированности расширяется мыслителем до проблемы сознательного способа существования человека.

Переходя к числовой символике Ж.Аймаутова, следует подчеркнуть, что им число представлено не в ритуальной и не в возрастной характеристике. Здесь числовая гармония, как средство упорядочивания взаимоотношений человека с окружающим миром, прослеживается в цикличности явлений и событий, в разворачивании цикличности жизненного пути человека. Путешествия Қартқожа, Ақбілек (тыловые работы, учеба, вынужденный уход из дома) и возвращение домой к точке циклического отсчета происходит всегда в новом статусе и качестве. Возвращение героев к родным истокам, и в то же время к себе другому, происходит через преодоление расстояния и времени, что помогает им видеть новые грани мира с высоты приобретенного жизненного опыта и знаний. То есть отмечается духовный рост героев, когда спиралевидный жизненный путь, постепенно приводит человека к новым высотам жизни: На наш взгляд, спиралевидность представляет собой не только циклическое развитие во времени и пространстве, здесь заложен более глубокий онтологический смысл. Мы предполагаем, что спиралевидность – это иное проявление идеи троичности, о которой говорилось выше. Герой (тезис), уезжая из аула (антитезис), возвращается в новом качестве (синтез). Но здесь числовая гармония представлена не как магическое действо, а как жизненный путь человека, связанный с реальным изменением человека, его активной деятельностью по собственному преобразованию. То есть, числовая гармония как тождество этического и эстетического, по Ж.Аймаутову, ведет к свершению, к деянию. Этически доброе и эстетически прекрасное, сливаясь в деянии на каждом новом витке жизненной спирали, дают импульс развитию человека на новом уровне. В этом основании сокрыт бесконечный процесс становления человека.

Итак, на наш взгляд, для М.Ж.Копеева взаимосвязь этического и эстетического определяется ответственным отношением человека к миру, для С.Торайгырова она раскрывается в исканиях духовной основы человеческого бытия, Ж.Аймаутов связывает их единство с вдохновением и человеческим деянием. Но данные способы бытия человека в мире, акцентированные М.Ж.Копеевым, С.Торайгыровым и Ж.Аймаутовым в начале XX века, на наш взгляд, вытекают из многовековой традиционной культуры общения древних казахов, которая, как обязательный императив, содержала в себе и проявлялась через ответственное отношение к жизни, устремленность к духовным исканиям и свершение духовных поступков. Здесь хотелось бы отметить, что термины «ответственность», «искание», «деяние», «поступок» специально не обозначены в философско-поэтических строках казахских мыслителей. Но именно эти мировоззренческие универсалии определяют интенцию их философских размышлений, являются основополагающим основанием их духовно-нравственного поиска.

Таково, в весьма общих и схематических чертах, преемственное развитие кочевой традиции в теоретическом мировоззрении исследуемых мыслителей.

Контрольные вопросы


  1. Дайте общую характеристику эпохи начала ХХ века в казахской степи

  2. Оцените разные оттенки понимания категорий число, свет и музыка в произведениях Ж.Аймаутова, М.Ж.Копеева, С.Торайгырова

  3. В романе Аймаутова «Қартқожа» описано восприятие слушателями народных песен. Проведите параллель с современным казахскими песнями и форматом их слушания.

  4. Как вы понимаете фразу: «Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра»? Обоснуйте свой ответ.

  5. Проанализируйте позицию С.Торайгырова в отношении музыки

  6. Дайте общий анализ искусства сал и сери с точки зрения М.Ж.Копеева. Подтвердите примерами.

  7. Определите, какие категории кочевой культуры раскрываются в этих текстах? Аргументируйте ответы.

Кірпішінің бірі – алтын, бірі күміс,

Көргенді таң – тамаша қалдырады.

Гауһардан әр жеріне шеге кақты,

Орнатты тамаша қып алтын тақты

Арыстан аң-тан болып тұра қалды,

Жас бала іркілместен жетіп барды.

Құдайым рақым көңіл бергеннен соң

Аяп кетіп баланы ертіп алды [34].


Бірі күн, бірі шолпан, бірі айым.

Солардан басқа кеше кім бар еді,

Қазақ үшін шам қылған жүрек майын [36]

Өнер ғой оку деген тандай атқан,

Оку білсең орынды болар мақтан.

Білімге қарсы тұрар қандай күш бар,

Бас иер талай мырза кеуде қаққан [37]

Қартқожа өзгерді. Бұрыңғы соқыр нанымнан, діншілдіктен, ісім ағзамнан тазарды... Бұрынғы жабығу, уайым-қайғының бірі жоқ, Қартқожа талапты, жігерлі, жалынды жігіт болды» [52].Ұмытып бұл дүниені сол минутте,

Иллаһи, бір әлемде кезер барып

Ешбір жан, ешбір дыбыс шығара алмас,

Жанына жарық түсіп, тіл байланып.

Көңілі ойнап, көзіне жас мөлдірер,

Белгісіз бір ләзетке мейірі қанып [57].

«бір халықтың әні кетсе, әдебиеті жесір қалады, сәні кетеді, сәні кетсе жаны кетеді. Қазақты жансыз ағаш қылып отқа жаққыларың келмесе, әнді сақтаудың қамын қылыңдар» [58]. «Жұрттың бәрі тым-тырыс төмен қарап, жер шұқып қалыпты. Қартқожа не болғанын білмеді. Аузын ашып, қалшиып, көзінен акқан жасы бетін жуып отыр, анда-санда әр жерден солқылдаған, ішін тартқан дыбыс естіледі» [59]. «Шабыты келмесе де зорланып айтады. Зорланып айтқан ән дұрыс шыға ма? Ән салу көңілден ғой...» [62]. «...Әншілердің көбі түр шығарам деп, әуре болады. Жақсы әнді бұзып жібереді. Қиқылдай ма, шиқылдай ма, аупылдай ма мазарат... Бет-аузын тыржитып, зорланып, күшеніп отырып салған соң ән бола ма? Әнді еркіне жіберіп, қысылмай салған ғой қызығы.... Кейбіреу орысқа еліктей ме, ноғайша жырлай ма? Қазақ әнін бұзып жібереді» [63].


1.4 Специфика этического и эстетического в мусульманской культуре средневековья

Цель практического занятия: проанализировать особеннности этического и эстетического в трудах мыслителей мусульманского средневековья

Рекомендации по изучению темы

Для определения черт нового состояния человека эпохи мусульманского средневековья следует провести анализ основных ценностных ориентиров религии Ислам, определить понятие абсолютного идеала.

Необходимо выявить специфику развития научного знания и искусств в творчестве аль-Фараби, Ибн Сина, Баласагуни, Яссави и др. мыслителей средневековья. Целесообразно проанализировать сходство и различия в понимании места человека, науки и искусства в мусульманской и христианской религии средневековья.

Обратите внимание на ключевые понятия, которыми оперирует эстетика и этика мусульманского средневековья. Раскройте сущность и содержание основных категорий: «прекрасное», «возвышенное», «безобразное», «героическое». Проследите их специфику проявления в природе, человеке, обществе, а также проанализируйте факторы, которые повлияли на смысл данных понятий. Следует выявить специфику соотношения между категориями этическое и эстетическое, в сравнении с архаическими представлениями.



Содержание темы

  1. Новый тип мироотношения, нацеливающий на абсолютный идеал, высшую ценность - Аллах.

  2. Классификация взаимосвязи этического и эстетического мусульманского средневековья: Аль-Фараби, Баласагуни, Яссави.

Мировоззрение кочевников, укорененная в их жизненном мире культура в эпоху средневековья приобретают новые черты. Поскольку человек стал выделять постепенно себя из окружающего мира, на первый план вместо синкретизма и тождественности внутреннего и внешнего, идеального и материального стало выходить различие явлений. Если в древней традиции практически все действие было «завязано» на космологии, практически-ритуальной деятельности, слитности-нераздельности человека с космосом, то здесь в некоторой степени увеличивается разрыв между ними, усиливается и раскрывается человекообразующая сила как основа взаимосвязи этического и эстетического. Определенно, эти изменения в мировоззрении кочевников были нацелены на бесконечное совершенствование человека, актуализацию его творческих потенций. Но в то же время смысловое поле этического и эстетического становится целиком невыводимым из человеческих интересов и запросов, оно не охватывается конечными практическими потребностями. И как реакция на неудовлетворенность качественным состоянием окружащей действительности и самого человека рождается универсальная культура, а вместе с ней новый тип мироотношения, нацеливающий на абсолютный идеал, где высшей ценностью признается Аллах.

Еще раз отметим, что идеи ислама не прививались в чистом виде у кочевников. Они привнесли в ислам культ своих предков и святых, что отчетливо прослеживается в эпическом наследии казахов, поэзии жырау, акынов. Например, в поэзии великого тюркского мыслителя Махмуда Кашгари, творившего в лоне суфийской философии, синкретически переплетенной с шаманистскими представлениями, обращение к Аллаху, иногда звучит как «Тәңір», то есть, Небо: «Тәңірім аспанды кең жаратыпты, жұлдыз бар онда ғажап, дара тіпті» [64]. Ч.Валиханов также отмечал двоеверие казахов: «...у киргизов оно (шаманство) смешалось с мусульманскими поверьями и, смешавшись, составило одну веру, которая называлась мусульманской, но [они] не знали Магомета, верили в Аллаха и в то же время в онгонов, приносили жертвы на гробницах мусульманским угодникам [и одновременно] верили в шамана, уважали магометанских ходжей [и] поклонялись огню, а шаманы призывали вместе с онгонами мусульманских ангелов и восхваляли Аллаха. Такие противоречия нисколько не мешали друг другу, и киргизы верили во все это» [65]. Поэтому границы мусульманской и кочевой мыслительной традиции в данном исследовании подвижны и разделены условно.

Не претендуя на решение всех задач, стоящих перед исследователями мусульманского средневековья, мы ограничимся рассмотрением ведущих мировоззренческих ценностей этой эпохи, в которых концентрируется особое видение проблем, определяемых через единство этического и эстетического, и, которые, на наш взгляд, оказали значительное влияние на этико-эстетические воззрения М.Ж.Копеева, С.Торайгырова и Ж.Аймаутова.

Гармония как способ построения отношений человека с миром, на наш взгляд, в средневековье стала одним из средств достижения нового уровня бытия. Она стала составляющим элементом идеи, которую привнесла религия ислама в традиционное мировоззрение кочевников. Это мусульманское представление об идее совершенства, основу которой составляет единство добра, красоты и истины, проявляющихся в интеллектуальной красоте, межличностных отношениях и здоровье человека. Можно сказать, что вопрос о совершенстве ставился в средневековой мусульманской философии как вопрос о соответствии того, что есть с тем, что должно быть. Аллах являл собой средоточие всего прекрасного и возвышенного. Заметим, что признание совершенства Аллаха, его почитание и восхищение выражалось через искреннюю любовь к творцу, который есть «Первый Любящий и Первый Возлюбленный» [71]. То есть, постичь истинную красоту, а значит, Бога, можно только сердцем. Для того, чтобы понять характер взаимосвязи этического и эстетического в средние века необходимо предварительно вспомнить, что мусульманское средневековье исходит из определенного понимания процесса познания. Условно можно выделить путь мистического познания суфиев и путь ученых и философов, когда совершенствование человека усматривается «прежде всего в развитии его познавательной рациональной способности и возрастании объема всевозможного знания» [72]. В исследованиях Е.Фроловой, Г.Шаймухамбетовой и других неоднократно отмечалась специфичность божественного познания суфиями как чувственного переживания. Итогом душевного напряжения является переживание истины в момент соединения с божественным началом. То есть истинное знание обретается лишь в мистическом процессе любви, процессе непосредственного его усмотрения, сугубо индивидуальном его восприятии и предполагает напряженную внутреннюю работу познающего. Данное положение об индивидуальном осознанном процессе постижения сокрытого совершенного весьма распространено у лириков восточной поэзии. Вот как писал один из великих поэтов востока – Хафиз:

Не жалуйся, Хафиз!

Любимой верен будь.

Ничтожное забудь!

Высокому – хвала!

Хафизу дай ви

на глотнуть,

Всегда великодушной будь.

К твоей душе заветный путь

Мне отворит Незримый [75].

В Коране есть Сура Әнғам Сүресі [6:59], утверждающая непостижимость Абсолюта только рациональным способом: «Көместің кілттері Оның жанында. Оны Ол, өзі ғана біледі. Және құрылықтағы, теңіздегі нәрселерді біледі. Бір жапырақ түссе де, Алла оны біледі. Және жердің қараңғылықтарындағы құрғақ және жас ұрыққа дейін ашық Кітапта бар» [77]. (У Него – ключи тайного; знает их только Он. Знает Он, что на суше и на море; лист падает только с Его ведома, и нет зерна во мраке земли, нет свежего или сухого, чего не было бы в книге ясным) [78].


Контрольные вопросы

  1. Что нового привнесла религиозная концепция в понимании этического и эстетического, в понимании человека?

  2. Возможно ли достижение совершенства? Обоснуйте свой ответ.

  3. Мистический и рациональный путь познания мира, в чем их сущность? Насколько они противоположны?

  4. Раскройте принцип совершенства и проанилизируйте категории этического и эстетического в произведениях Ю.Баласугуни, М.Кашгари, Х.А.Яссавви, Аль-Фараби.


Достарыңызбен бөлісу:




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет