Лезги эдебиятдин тарих

И кьегьал рухвайрин жергеда лезгийрин шаирар-фронтовикар тир Балакъардаш Султанован, Мемей Эфендиеван, Агьалар Гьажиеван, МутIагьир Рзаханован, СтIал Мусаибан тIварарни ава. Абур дяведай хтанач, чпин жегьил чанар Ватандин, хайи халкьдин рекье эцигна, амма игитар са чIавузин рекьидач, абурун тIварар чи халкьдин рикIера эбеди яз амукьда.

СтIал Мусаиб I9I4-йисуз Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Агьа СтIалрин хуьре машгьур шаир СтIал Сулейманан хзанда дидедиз хьана. Ам Сулейманан пуд лагьай хва я.

Мусаибан аял вахтар Дагъустанда граждан дяве кьиле фейи йисарал дуьшуьш хьана. Абур дар ва секинсуз йисар тир. Амма инкъилабдин хурук къецепатан чапхунчийривай ва къенепатан контрреволюциядивай яргъалди акъвазиз хьанач. I920-йисан мартдин вацра Дагъустанда Советрин власть гъалиб хьана. Мусаибан а чIавуз анжах ирид йис тир. ЦIийи властди дагъви халкьариз азадвилихъ галаз санал гьар са рекьяй вилик фидай мумкинвилерни гана. Агъа СтIалдал школа ахъюникди, Мусаибазни, агъзурралди лежберрин аялриз хьиз, кIелдай мумкинвал хьана. Адани сифтедай хайи хуьре ва гуьгъуьнлай Кьулан СтIалдал кIелна.

Вичихъ дерин кьатIунар авай ва кIелунал рикI алай гадади чирвилер артухарунин мураддалди сифтедай Дербентдин педтехникумда ва гуьгъуьнлай СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Дагъустандин государственный пединститутдин филологиядин факультетда кIелна.

СтIал Мусаиб кIвалахдив фад эгеч1най. Ада Кьасумхуьруьн райондин культурадин кIвалин инспекторвиле, вичин буба Дагьустандин халкьдин шаир С. Сулейманан секретарвиле кIвалахнай. Гуьгъуьнин йисара Мусаиба ВКП(б)-дин Кьасумхуьруьн райкомда пропагандиствиле, Махачкъалада Дагьустандин писателрин Союзда ва маса идарайра жуьреба-жуьре везифаяр тамамарна.

Гьина кIвалахнатIани, гьи кар гъиле кьунатIани, Мусаиба вич халкьдиз ва Ватандиз вафалу, вичелай кар алакьдай халис советрин инсан яз къалурна. Мусаибан общественный кIвалах, алакьунар фикирда кьуна, ам I939-йисуз РСФСР- дин Верховный Советдин депутатвилиз хкянай. Бажарагълу жегьил шаир гьа йисуз СССР-дин писателрин Союздин членвилизни кьабулнай.

Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи табасаранрин шаир МутIалиб Митарова вичиз хъсандиз чидай Мусаибакай икI рикIел хкизва: «Мусаиб кьакьан буйдин, экуь чIарарин, чина гьамиша шадвал авай рикIиз чими жегьил тир. Шадвилерин межлисда, собраниеда, юбилейдин вечерра, активда вичин суйдалди Мусаиба гьамиша вичел фикир желбдай» («Оборванные струны». - Махачкала. I97I, 95-чин»).

Мусаибан кьегьалвал, халкьдиз вафалувал Ватандин ЧIехи дяведин йисара иллаки хъсандиз малум хьана. Шаирдин чIехи кьве стха Мегьамедюсуфни Мирзеюсуф дяве башламишай сифте йикъара фрондиз фенай. Мусаибни дяведиз физ гьазур хьанвай, амма ам, бронь эцигна, фронтдин далу пата тунвай.

I942-йис... Чапхунчи душман атана Волга вацIув агакьзавай. Фашистриз Сталинград кьуна, Москва Къафкъаздикай ва Бакудин нафтIадикай къакъудиз кIанзавай. Душмандин планар чи халкьдин игитвал себеб хьана кьилиз акъатначир.

Ватандал ихьтин бадбахтвилер атай чIавуз игитдин рикI авай Мусаибавай, гьелбетда, секиндиз далу пата акъвазиз хьаначир. Ам гуьгьуьллудаказ арзе вугана фронтдиз фена. Курсантвал куьтягь хьайидалай кьулухъ, Мусаиба Сталинграддин къвалав хьайи къизгъин женгера иштиракзава. Жегьил шаирдин кьегьалвиликай адахъ галаз женгина иштира- кай дяведин ветеран, полковник, тарихдин илимрин кандидат В. Егорова икI кхьизва: «Курсантрин арадай чпи женгера иштиракай тежрибалу са шумуд кас хкянай... Абурук СтIал Мусаибни акатнай... Политотделдин начальникдихъ галаз хьайи суьгьбетда ада вич шаир тирди, РСФСР-дин Верховный Советдин депутат тирди, машгьур шаир СтIал Сулейманан хва тирди чуьнуьхна.

Ада авур ихтилатрай зи вилик викIегь инсандин, халисан коммунистдин, ватанперес касдин къамат акъвазна. Политотделдин начальникди Мусаибаз политоттелдин старший инструкторвилин къуллугъ теклифна. Амма Мусаиба вич женгнин юлдашрихъ галаз санал нубатдин боевой операциядиз ракъурун тIалабна. Виликан курсантрикай виридакай мотострелковый батальондин аскерар хьанай, СтIал Мусаиб лагьайтIа, танкарин десантдин ротадиз ракъурнай» («Его имя стало легендой», «Дагъустандин правда» 2I-февраль, I973-й.). Мусаиб гьа женгинай хтанач. Ам Сталинград патал кьиле фейи женгера кьегьел хьиз телеф хьана. Мусаибан тIварни Сталинград патал кьиле фейи женгера пуч хьайи игитрин тIварарин арада «Мамаев Кургандин» пантеонда къизилдин гъарфаралда кхьенва...

СтIал Мусаиба вичин буба СтIал Сулейманаз бахшай поэмада ихьтин цIарар гьалтзава:

Ви кIвалахдин ери-бине,

Кьунава за гьам зи гъиле...

ЭкъечIдач зун гьа ви геляй,

Гаф гуда за гьам хуьз, буба....

Вичин жегьил чан халкьдин рекье эцигай Мусаибан и гафар адан поэзиядин эпиграф яз гьисабиз жеда. Вичин эхир нефесдалди ам бубадиз кьур кьинез вафалу яз амукьна.

СтIал Мусаибан яратмишунар са акьван гзаф туш. Ам «Колхоздин пайдах», «Дагъустандин правда» газетриз акъатай яхцIурдалай артух шииррин, са шумуд макъаладин ва I940-йисуз акъатай «Хкягъай произведенияр» ктабдин автор я. Яратмишунри цуьк ахъайиз башламишай чIавуз чи арадай акъатай Мусаибан эсеррин кьадар тIимил ятIани, абурай чаз шаир ялавлу ватанперес, халис интернационалист ва гьакъикъи инсанперес тирди хъсандиз аквазва.

(Ст1ал Мусаиб поэзиядиз, вичин бубадин таъсирдик кваз атанай. Ада вичи шиирар кхьиз башламишайвал икI рикIел хкизва: «Бубади зи кIел-кхьинин кардин къайгьу чIугунихъ галаз санал за шиирар туькIуьрунизни еке фикир гудай. Ада шаирвилин рекьяй зи алакьунар ахтармишун патал вичи лугьуз зав куплетдин пуд цIар кхьиз туна, кьуд лагьай ulapap шиирдин везин, рифма ва мана чIур тавуна, зав туькIуьриз тадай. Завай вичин тIалабун тамамдиз кьилиз акъудиз хьайи чIавуз ам сергьят авачир кьван шад жедай».

ЧIехи устад Сулеймана дугъриданни Мусаибакай шаир хкатдайдак умуд кутунвай. СтIал Сулейманан уьмуьр ва яратмишунар ахтармишай А. Ф. Назаревича и месэладиз талукь шаирдин суьгьбетдикай икI кхьизва: «За зи уьмуьрда пуд хва чIехи авуна. Гьар садахь вичин рехъ ава, амма Мусаиб, акунрай, зи рекьяй фида. Адан кьисмет халкьдиз истеклу манияр туькIуьрун жеда. Ам заз къиметлу куьмекчи я. Чна санал идалай кьулухъни тIимил кIвалахдач»...

ЧIехи шаир ягьламиш хьанач. Адан хва Мусаиба вичин бубадин рехъ, кьегьалди хьиз, гьич са патахъ ян тагана давамарна.

30-йисарин юкьвара хьиз литературадиз атай Мусаиб хайи халкьдин сивин яратмишунрин, вичин бубадин эсеррин, Дагъустандин ва урус литературадин таъсирдикни йис-сандавай вилик физва. Ада багьалу Ватандикай («Яру Москвадиз», «Октябрдин сувариз»), чи гуьзел тIебиатдикай («Гатфарин гуьзел гьавадиз»), халкьарин дуствиликай («Баку», «Джамбулаз», «Париж коммунадиз»), азад зегьметдикай («Вири кол- хозникриз», «Колхозникрин фикирдиз»), уьлкведин агалкьунрикай ва цIийи инсандикай жуьреба-жуьре жанрайрин эсерар яратмишнай.

СтIал Мусаибан поэзияда, гьа йисарин адет тирвал, комсомолдиз, ЧIехи Октябрдин, Мартдин ва Майдин суварриз туькIуьрнавай чIаларни гьалтзава, («Комсомолдиз», «I-Май», «Мартдин сувар мубарак» ва мсб.). Са жерге шиирра С. М. Кировакайни Г. К. Орджоникидзедикай еке гьуьрметдивди раханва. Са шиирда Кировакай ада икI кхьизва:

Азиз юлдаш чаз играми,

Вун игит я чи уьлкведин,

Зурба кьегьал, фикир дерин,

Гьич рикIелай фидач вун чин.

Кировакай хьиз, Орджоникидзедикайни Мусаиба рикIе чIехи муьгьуьббат аваз чIалар яратмишнава:

Вич гъвечIи ва яш тIимил яз,

Фена большевнкрин патаз...

...Фяле, лежбер патал алаз,

Гьахьтин игит хьана Серго.

СтIал Мусаибан яратмишунра Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманаз бахшнавай «Играми буба Сулейманаз» тIвар алай поэмади иллаки еке чка кьунва. И эсерда Мусаиба чIехи шаирдин экуь къамат гунихъ галаз санал шаирвилин сенятдикай, шаирдин везифадикайни вичин фикирар ачухарнава. Халисан шаир, Мусаиба кхьизвайвал, халкьдин хва хьун лазим я. И фикир ада СтIал Сулейманан чешнедалди ачухарзава:

Зегьметчийрин патал алаз,

Ругьанийрихъ - дяве чIугваз,

На чIаларалд гьабур гатаз,

Жедай акъваз тийиз, буба!

ЧIехи шаир вичин уьмуьрдин эхир нефесдал Ватандиз ва халкьдиз вафалу хьайивиляй, Советрин гьукуматдини адан баркаллу кIвалахдиз еке къимет ганай:

Партияди, гьукуматди

Къимет гана кIвалахдиз чи,

Гьар патахъди гьяркьуь, экуь

Ачухна ваз рекьер, буба.

СтIал Мусаиба СтIал Сулейманан уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукь къиметлу малуматарни туна. Адан «Бубадикай ихтилат», «Бубадикай рикIел хкунар» тIварар алай макъалайра неинки чIехи устаддин уьмуьрдиз талукь цIийи фактар ганва, гьакI адан поэзиядин деринриз талукь месэлаярни эцигнава. «Бубадикай рикIел хкунар» макъалада Мусаиба кхьизва: «Дахдихъ ажайиб, аламатдин зигьин авай. СтIал Сулейманан ктаб туькIуьрун тап- шурмишай чIавуз, шаирди хуралай лугьуз адан вад агъзурдалай артух шииррин цIарар за кхьенай. Абурук революциядилай вилик яратмишайбурни акатнавай. Гьич садрани са цIар кьван рикIелай фин, я туштIа какадарун заз акуначир.

Сулеймана асантдиз, шадвал-гьевес кваз вичин чIалар яратмишдай. Къерехдай акI аквадай хьи, нелда Сулеймана вичин манияр дестина, са легьзеда яратмишда. Амма гьакъикъатда акI тушир. Ада гьар цIарцIин винел дикъетдивди, фагьум-фикир ийиз кIвалахдай» («Сулейман Стальский в критике и воспоминаниях» - Махачкала. I969. С.(63.).

СтIал Мусаибан макъалайра ганвай делилри, малуматри винидихъ вичикай рахай поэмада ганвай Сулейманан образ мадни жанлу ийизва.

Ватандин ЧIехи дяве башламишай йикъара Хуьруьг Тагьиран, Абдул Муталибован, Мемей Эфендиеван, Нуредин Шерифован ва маса шаиррин сес хьиз, Мусаибан шаирвилин сесни гужлу жезва. Ада инсанрин кьилел бед йиф-югъ гъайи фашистрин пехьи кицIер негьзава. Шаирди «Гьазур хьухь вири» эсерда Советрин халкьдиз диде-Ватан хуьниз, пехьи душман кукIваруниз эверзава:

Хьана вири сад.

Ватан хуьз азад,

Гьазур хьухь вири,

Гьам куьлуь-ири.

Фашизм ая дар,

Ам ая кукIвар.

Терг ийиз гьа-гьам,

Гатут лап тамам.

Михьиз паб-аял,

Ватан хуьз хиял,

Гьазур хьухь вири

Гьам куьлуь-ири...

СтIал Мусаиб вич бейхабардиз дяве башламишай фашистрин Германиядин винел Советрин гьукумат гъалиб жедайдахъ кIевелай инанмиш тир. Гражданвилин ва ватанпересвилин манадин «Ватан хуьз гьазур я чун» тIвар алай шиирда ада икI лагьанай:

Ватандин тIвар рикIе аваз,

Чун дяведиз физ гьазур я.

Фикирар сад халкьар галаз,

Совет уьлкве хуьз гьазур я...

Авун къазва чна хиве,

Гьич са касдин кам чи чиле,

Тутаз чун къуз-физ гьазур я.

Шаирди вичин женгчи эсерралди дяведа иштиракзавай советрин инсанрин руьгь хкажзавай, чапхунчи душмандивай Яру аскердин хура са чIавузни акъваз тежедайди къейдзавай. Адан «Гьамиша гъалиб Яру аскер» эсерда ихьтин цIарар гьатзава:

Гьам гьавада ва гьам чиле

ГьакI фидай туш а ви гуьлле.

На кьур лишан акьаз пеле,

Дуьньяд кьил хаз гьазур аскер...

... СтIал Мусаиб гьазур я вич.

Душман гатаз ийиз ам пуч,

Чи чиликай са чIибни гуч,

Гъалибвални кьаз я, аскер.

Чи багьа Ватандиз вафалувал, Мусаибан шиирдай хьиз, адан вири крарайни аквазва. Шаирдин рахунар, митинграл авур адан эверунар, кагъазар, макъалаяр ватанпересвилин фикирралди тафаватлу я. ИкI, Ватандин ЧIехи дяведин сифте йикъара фронтдиз фейи чIехи стха Мегьамедюсуфаз I942-йисан I0-июндиз кхьей кагъазда Мусаиба адавай т1алабзава: «Играми стха Мегьамедюсуф!.. Чна вири хзанди ваз чими саламар рекье твазва... Мирзеюсуфни Красный Армияда ава... За вавай тIалабда, чна Гитлеран бандитрихъ галаз тухузвай дяведа вуна игитвал къазанмишун. Ватан хуьз чун вири гьазур я ва гитлеризм чна дуьньядин винелай терг ийида, гъалибвал чи пата жеда!»

СтIал Мусаибахъ тIебиатдин гуьзел шикилар, адан рангар къалурзавай шиирарни ава. ИкI, чешне яз «Гатфар», «ХъуьтIуьз чуьл» ва маса эсерар къалуриз жеда. Шаирди билбилдин цIийи манидин ширин ванери рикIер агударзавай гатфарин хуш шикил гуналди, чи бахтлу уьмуьрдал, азад Ватандал дамахзава:

Вил вегьена килигна зун:

Xynl гуьрчег я чуьллер, гатфар,

Гьар са патаз къацу-яру

Акъатзава цуьквер, гатфар...

... Гуьзгуь хьтин михьи я цав,

Аламачиз цифер, гатфар,

Пакамахъай чуьлда къирав

Алаз жеда векьер, гатфар.

Шаир и тIебиат гуьрчегарзавай, адал чан гьизвай советрин инсанрикайни еке гьуьрметдивди рахазва:

Багъда жеда лежбер, гатфар.

Жегьил рушар жерге-жерге

КIватIиз кьалар, пешер, гатфар.

Шаир СтIал Мусаиба активвилелди общественный кIвалахарни кьиле тухузвай. Ада депутат яз сечкичийрин т1алабунар тамамдиз ва вахтунда кьилиз акъуддай. ИкI Мусаибан алахъунар себеб яз Агъа СтIалдал ва Хивда тамам тушир юкьван школаяр ахъайнай. Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.

Сечкичийрихъ галаз гуьруьшмиш хьайи са митингдал СтIал Мусаиба икI лагьанай: «Халкьди зал ихтибарун зи еке бахт я. Зи хиве авай депутатвилин важиблу везифа заз хъсандиз малум я, иниз килигна за квез куь ихтибардай аватдайвал ийидач лагьана гаф гузва. Жуван вири амай уьмуьр эхиримжи нефесдалди за Ватандин ва чи халкьдин рекье эцигда».

Шаирди вичин гаф хвена, кьур кьин кьилиз акъудна. Ада вичин жегьил чан Ватандин хушбахтвал патал гана. Игитар са чIавузни рекьидач. Ялавлу ватанперес, женгчи шаир Мусаибан чIалар, экуь къамат чи халкьди чпин рикIера еке гьуьрметдивди хуьзва ва идалай кьулухъни хуьда.

Эгер алатай асирдин 20-30-йисара чи эдебиятди цIийи майишатдизни медениятдиз, социализмдин агалкьунриз, Ватандин ЧIехи дяведин йисара къагьриманвилинни ватанпересвилин месэлайриз еке фикир гузвайтIа, дяведилай гуьгъуьнин йисара кьилинбур - немсерин фашистри барбатI авур хуьруьн майишатни промышленность гуьнгуьна хтун ва абур хкажун жезва. Гьа са вахтунда чIалан устадри зегьметдин, дуьньяда ислягьвилин ва халкьарин дуствилин месэлайризни еке фикир гузва.

Эдебиятдин вири жуьрейри (шиират, гьикаят, тамашият, критикани литературоведение) гьерекат къачузва. Шиират лагьайтIа, ам, гьамиша хьиз, амай жуьрейрилай вилик ква. Ана сиясатдин, дуьньядикай веревирдерин, муьгьуьббатдин, тIебиатдин лирикади гегьенш чка кьазва. Чпикай рахазвай йисара шииратда фадлай кIвалахзавай Х.Тагьирахъ, Н.Шерифовахъ, А.Муталибовахъ, Ш-Э.Мурадовахъ галаз санал поэзиядиз жегьил къуватарни къвезва. Инал А. Саидован, Б. Салимован, К. Азизханован, А. Раджабован Къ. Рамазанован, З.Ризванован, Ш.Къафланован, Лезги Няметан, Д.Абдуллаеван, Жамидинан, И.Гьуьсейнован, А. Алеман, К.Мусаеван, Х. Хаметовадин ва масабурун тIварар кьаз жеда. Жегьил несилдин шаирри, риторикадикай, кьуру тарифрикай, лозунгрикай къерех хьана, чпин эсерра милливал квадар тавуна, цIийи художественный алатрикай, такьатрикай ва жанрайрикай менфят къачуна, девирдин важиблу месэлаяр къарагъарзава, эдебиятдин тематикани гегьеншарзава. Кьилин чка зегьметдин, Ватандин, инсанрин ацукьун-кьарагъунин, марифатдин ва маса месэлайри кьазва.

Шииратдихъ галаз санал гьикаятни вилик физва. Писателри тIебиат хуьниз, зегьметчи инсандиз (виликан аскер, дяведин иштиракчи) фикир гузва. И рекьяй З.Эфендиева, Къ.Межидова, А.Агъаева, И.Къазиева, М.Гьажиева, С.Мингьаджева, А. Искендерова, Б.Гьажикъулиева,Я .Яралиева, Къ.Акимова, А.Магьмудова ва масабуру мягькем камар къачузва.

Чахъ анжах тамашаяр кхьинал машгъул пешекар драматургар авачтIани, руьгьдин хазинадин и хелни яваш-явашдиз вилик физва. И рекьяй З.Эфендиева, Х.Тагьира, Къ.Межидова, Я.Яралиева, И.Гьуьсейнова, Б.Айдаева, А.Раджабова, Ш.-Э.Мурадова гьевеслудаказ кIвалахзава. Абуру яратмишай «Ашукь Саид», «Къазимегьамед», «Етим Эмин», «СтIал Сулейман», «Урусиятдин цуьк», «Фундугъбег», «Хендедедин мехъер» ва маса тамашаяр Лезги театрдин сегьнедал эцигнай. Абур критикади ва тамашачийри хушдиз кьабулнай.

Литературно-художественный критикадикни эдебият ахтармишдай илимдик (литературоведение) гьерекат акатзава. Мегьамед Гьажиева, Агьед Агъаева, Н.Агьмедова агалкьунралди Гьажибег Гьажибегован баркаллу рехъ давамарзава. Абуру лезги эдебиятдин классикар тир Етим Эминанни СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиранни А.Фатахован ирс къайдада тунихъ галаз санал, абурукай къиметлу ахтармишунарни кхьизва.

Чи эдебият ва адан вири хилер вилик финин карда СССР-дин АН-дин Дагъустандин филиал ва адан къвалав чIаланни, литературадин институт ахъаюни (I947), лезги чIалал «Дуствал» альманах (I952) тешкилуни, Республикадин «Коммнист» газетди, «Дагъви дишегьли» журналди важиблу роль къугъвана.

Гьа йисара лезги ва урус эдебиятрин алакъаярни мягькем жезва ва мадни вилик физва. Урус шииратдин ва гьикаятдин классикар тир А. Пушкинан, М.Лермонтован, С.Есенинан, М.Горькийдин, Л.Толстоян, А.Толстоян ва мсб. эсерар лезги ва Дагъустандин маса халкьарин чIалариз таржума ийизва.

Чи чIалан устадрин: С.Сулейманан, Х.Тагьиран, Къ.Межидован, А.Саидован, И.Гьуьсейнован, Жамидинан ва масабурун ктабар урус чIалал меркездин чапханайра акъатзава.

Лезги эдебият яваш-явашдиз шегьре рекьел акъалтзава. I960-йисуз Москвада агалкьунралди кьиле фейи Дагьустандин литературадин ва искусстводин декадади и кардин шагьидвалзава.

Москвада писателрин Союзда Дагъустандин поэзиядикай, аялрин шииратдикай, гьикаятдикай ва драматургиядикай вижевай кьиметлу ихтилатар хьанай; Кремлдин театрдин сегьнедал Къ. Межидованни Х.Тагьиран «Ашукь Сайд» тамаша эцигнай. Дагъустандин эдебиятдиз (лезги литературадизни), сегьнедал эцигай тамашадиз чи уьлкведин машгьур писателри ва алимри чIехи къиметни ганай.

Эгер чи гьикаятдин сифте камар 20-30-йисарихъ галаз алакъалу тиртIа (А.Фатахов, А.Аливердиев, З.Эфендиев, М.Рзаханов, И.Вагьабов), халисан, гьакъикъи проза 60-йисара арадал къвезва. Чи эдебиятда гьикаядин, очеркдин, новелладин, повестдин ва романдин жанрияр тестикь жезва. Инал А.Агъаеван «Лезгияр», Къ.Межидован «Къашкъа духтур», И.Къазиеван «Смоленскийдин чилел», З.Эфендиеван, «Муькъвел гелер», А.Искендерован «Самур», М. Гьажиеван «Им къван, имни терез» ва маса романрин тIварар кьаз жеда.

Чи гьикаятчийри Ватандин чIехи ва граждан дявейрин вакъиайрикай, дяведилай гуьгъуьниз хуьруьн майишатда кьиле физвай дегишвилерикай, дагьдай арандиз куьч хьуникай, лезгийрин милли къилих (менталитет) къалуруникай, халкьарин дуствиликай эсерар яратмишзава. Гьакьикъат гьакъикъи рангаралди ачухаруналди, жанлу къаматар гуналди, важиблу месэлаяр хкажуналди, абуру чи гьикаятдин эсеррал кIелдайбурун фикирар желбзава.

Винидихъ гъайи фактарай аквазвайвал, дяведилай гуьгъуьнин йисара лезги эдебиятдин вири жуьреяр (шиират, гьикаят, тамашият, критикани литературоведение) йис-сандавай вилик физва, чи чIалан устадрин тIварарни республикада ва адалай къеце машгьур жезва. И карди, шаксуз, чи эдебият дуьз рекьел алайди, ам датIана вилик физвайди шагьидвалзава.

Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир сифте яз акур югъ зи рикIел хъсандиз алама. Ам I956-йисан октябрдин варз тир. А чавуз шаирдин чIехи хва хуьруьн майшатдин институтдин студент Алиман патав зун, Абаскъулиев Рефи гагь-гагь мугьманвилиз къведай. Са сеферда зун атайла, Хуьруьг Тагьир кIвалевай. Алима чун вичин бубадихъ галаз танишарнай. Чи вилик четин уьмуьрди чина дерин биришар тунвай, хуш къилихрин, вичихъ зурба суй авай, кьакьан буйдин дагъви акъвазнавай. Ада чахъ галаз милайимдиз яргъи уьмуьрда вичин кьилел атай дуьшуьшрикай суьгьбетардай ва чун мугьманвилиз атунал вич шад тирди малумардай. Камаллу дагъвидин ихтилатрикай малум хьайивал, Хуьруьг Тагьир дерин кьатIунар авай, дуьньядин уькIуь-цуру бегьемдиз дадмишай, ихтилатрик мисалар кваз шикиллудаказ рахадай гьевеслу суьгьбетчи тир. Адан кьетIен нур авай вилерни зегьметди тIушуннавай зурба гъилер исятдани зи вилик ква... Эхь, лежбервал, къелечивал, шаирвал ийиз инсанриз къуллугь авур, ажуздан гьил кьур зегьметчи дагъвидин гъилер...

Вичин чIаларикай ада са шаирда икI лагьана:

Физва дуьнья гъиляй-гъилиз

ЧIехидалай гъвечIидалди.

Жуван халкьдиз къуллугъ ийиз

Гьазур я зун рекьидалди.

Дугъриданни, чIехи шаирди, халисан инсанпересди вичин эхир нефесдалди, галагун тийижиз, вичи лагьайвал, хайи халкьдиз къуллугъна, вичи жемятдиз гайи гаф чIурнач, ам намуслувилелди кьилиз акъудна.

Алимов Тагьир (Хуьруьг Тагьир - шаирдин лакIаб я) Ахцегь райондин Хуьруьгрин хуьре I893-йисуз лежбердин хзанда дидедиз хьана. Адан буба Алима вичин зегьметди т1ушуннавай гъилералди пемпечивал ва лежбервал ийиз хзан хуьзвай. Хуьрени гьамиша кIвалах жагъидачир. Гьавиляй Алим къунши хуьрерани тIимил къекъвеначир. ИкI, са сеферда Алим хзанарни галаз «бахтунихъ къекъвез» Азербайжандиз рекье гьатнай. Хейлин йисара

ада Нухада, Къубада ва Бакуда фялевал, батраквал авунай...

А чIавуз гъвечIи гада тир Тагьиран бахтунай хьиз (XX лагьай асирдин сифте кьилера Алиман хзан гъурбатда яшамиш жезвай), Азербайжандин бязи шегьерра ва хуьрера мектебар ахъайиз башламишнай, Алимани вичин гада Нухадин мектебдиз ракъурнай. Ана Тагьира ашкъидалди кIелзава, адаз азербайжанрин ва урусрин литературадихь галаз таниш жедай мумкинвал жезва. Жегьил гададиз И.А.Крылован басняяр, М.А.Сабиран хци сатирадин чIалар иллаки бегенмиш тир. КIелунал гьевеслу Тагьира вичин сифте чIаларикай сад тир «Буба» шиирда къейдзава:

Гил гьарфарихъ галаз таниш

Жезва хьи зун ажеб, буда.

Гзаф хьана заз бегенмиш –

Хъсан затI я мектеб, буба.

Тагьира вичиз бегенмиш хьайи муаллимдизни кваз тамам къимет гузва:

Муаллимдин тIвар я Аслан,

Пара вижевай са инсан.

Гъавурда тваз гзаф хъсан

Чириз камал-эдеб, буба.

Азербайжанда яшамиш хьайи йисар Хуьруьг Тагьиран уьмуьрда четинбур хьанай. Руфуна тухдалди фу, тандал партал тахьай гададин кьилел залан дуьшуьшар тIимил атаначир. Гьа чIавуз ада са шиирда дидедихъ элкъвена икI лагьанай: «Са гьафте я, туш им гъибет, Авачиз зун шалвардин мет. Йифди-югъди къачуз зегьмет, Чан гуда за гьикьван, диде!»

Абдуллагьбегдин ва Гьуьсейбегдин кIвале нуькервал авуни, 1910-йисуз буба къакъатуни, вич яргъалди азарлу хьуни, вири хзан вичин хиве гьатуни ва маса четин шартIари Хуьруьг Тагьир руьгьдиз ажузарнач, акси яз ам лигимлу авуна. Жегьил шаирдиз такурди амач. Кьилинди,- СтIал Сулеймана лагьайвал, - ам тир хьи, «зегьметчи инсандиз гьина хьайитIани, сад хьиз четин я... кесиб ксар виринра сад хьиз бедбахтлу я...»

Хуьруьг Тагьира а вахтар икI рикIел хкизва: «Зун мад Къубадиз рекье гьатна. Гьа ина са къелечидал расалмиш хьана. Ам къазикъумухви тир. Ада зун вичиз шакIуртвиле кьуна. Зи пеше къажгъанар михьун, абур дашмишун, абур цIал эцигиз, къахчун хьана. Им четин ва чиркин пеше тир. Амма адак берекат квай. Хзандин гьал са кIус кьван хъсан хьана. Гьа икI гумадив ртIанвай тIеквенда лап къад йисар кьван фена».

Къад йисуз кьван дуьньяда кьекъвей, вичихъ уьмуьрдин зурба тежриба хьанвай Хуьруьг Тагьир хайи ватандиз хквезва. Гила ада Самур округдин хуьрера къелечивал ийиз, зегьмет чIугвазва. Шаирдин уьмуьрдин юлдаш Алимова Гуьлуьшана а вахтарикай икI лагьанай: «Чун санал яшамиш хьайи сифте йисар гзаф четинбур хьана. Кашни, дявени, чарадан кIвалерни - чаз такур дарвал амач. За гила гьисаб кьурла, чун Ахцегьани, Луткунани Хуьруьга къанни пуд кIвале дуланмиш хьана. Тагьира кхьей гзаф затIар, са кIвалерай маса кIвалериз куьч жедайда, квахьна; вара-зара хьана. Амма яшайишдин татугайвилериз Тагьира шад зарафатривди жаваб гудай...»

Хуьруьг Тагьир анихъ галай инсанрин дердиникай хабар кьадай, къуни-къуншийрал, мукьва-кьилийрал гзаф мукъаят кас тир. Ам вичихъ галаз санал уьмуьрдин уькIуь-цуру дадмишай диде Перисултанал адан эхир нефесдалди гзаф гьуьрметлу ва мукъаят тир. Алимова Гуьлуьшана рикIел хкизвайвал, «гьар сефер Къубадай, Куьредай хтайла ада (Хуьруьг Тагьира - Гь.Г.) шаламарни хтIун тавунмаз, хабар кьадай: «Диде, вун инжиклу авур кас авани? Ви гьал гьикI я? И гзаф милаим дишегьлиди жаваб гудай: «Ваъ, чан хва, ваъ. Жуван кIвачелай хтIунна кIвализ гьахь»...

Йисар кьвез алатзава. Дагълара гьукум дегиш хьайидалай гуьгъуьниз Хуьруьга артелар кардик акатзава, цIийи дараматар эцигзава, жемятдик юзун акатзава. Хуьруьг Тагьирани уьмуьрдин цIийи шартIара вири вичин къуват, алакьунар, бажарагъ халкьдин рекье эцигзава. Гьам общественный уьмуьрда иштиракуналди, гьам вичин шаирвилин къелемдалди ада дагълара цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда вичин чан эцигзава.

Артелар туькIуьрдай чIавуз, цIийи мектебдин дарамат эцигдайла ам, сивел хъвер алаз, мелера кIвалахзавайбурун эвел жергейра жедай. Гьа йисара колхоздин председателвиле кIвалахай Эгьмедбег Мегьамедова рикIел хкизвайвал, «сифте цанин хвал тухудайлани, муьгъ-рехъ къайдадиз хкидайлани, гьар гьи чIавуз хьайитIани заз Хуьруьг Тагьир перни туьрез, кацани кутIа гваз, пайдах хьиз, кIвенкIвеваз аквадай».

Шаир литературадани кьулухъ акъвазнавачир. Ада алверчияр, савдагарар, файдачияр вичин сатирадин хци чIаларалди негьзавай.

30-йисарин сифте кьилера Хуьруьг Тагьир Лезгийрин гьукуматдин театрдин директорвиле тайинарнай. Са куьруь вахтунда ада театрдин кIвалах вилик тухвана, лезги чIалаз азербайжан чIалай «Аршин мал-алан», «Мешади Ибад», «Ашукъ Кьариб» ва маса тамашаяр таржума авуна. Таржумаяр себеб хьана шаирдин вичин чирвилер артух, устадвални вини дережадиз хкаж жезва.

Хуьруьг Тагьира регьбервал авур йисара театрда репертуар жуьреба-жуьреди хьана ва адан коллективди халкьдин арада еке гьуьрмет къазанмишна.

Хайи халкьдиз ва Ватандиз вафалувал шаирди I94I -I945 - йисара хьайи Ватандин ЧIехи дяведин вахтундани къалурнай. Ада ваганпересвилин гьиссералди тафаватлу эсерра, дагьлух районра, Махачкъалада, Нальчикда кьиле фейи митинграл авур рахунра немсерин фашистрин алчах ниятар ви- нел акъудзава, абурун мурдар крар негьзава, советрин инсанрик женгчивилин руьгь кутазва.

I943-йисуз Хуьруьг Тагьир ЦIадаса Гьамзатахъ, А.Гъафуровахъ, А.Назаревичахъ галаз санал душмандикай азад авур Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз мугьман хьанай. Шаирдиз немсерин фашистри дагъвийриз авур цаваривай, чилеривай эхиз тежер чапхунчивилер, зидвилер вичин вилералди акунай. Душманди чи халкьдиз авур къастари, зулумри шаир дериндай къарсурнай ва ада а вакъиайрикай гзаф таъсирлу шииррин цикл яратмишнай. Абурукай чна агъадихъ ихтилат ийида.

Хуьруьг Тагьир гьукуматдин жавабдар везифаяр тамамарай зурба общественный деятелни хьанай. Ада хейлин йисара хуьруьн Советдин, райондин Советдин, I95I -йисалай Дагъустандин Верховный Советдин ва I952-йисалай СССР- дин Верховный Советдин депутат яз жавабдар кIвалахар тамамарна. Халкьди сес гана хкянавай кьегьал хци сечкичийрин тIалабунар гьевеслудаказ кьилиз акъуддай, намуслудаказ жемятдиз къуллугъдай. Ахцегь райондин Хкемрин хуьряй тир муаллим ва шаир Хкем Жамалдина I953-йисан октябрдин вацра Ахцегьа заз авур суьгьбетдай ихьтин малумат гъин: «50-йисарин юкьвара зурба марфарикди вацIар атайла, Самурдаллай Хкемай Ахцегьиз фидай муьгъ селди тухванай. Хкемрин агьалийри чпин депутат Хуьруьг Тагьиравай муьгъ туькIуьр хъувун патахъай куьмек тIалабда. Ша- ирди вичиз авур тIалабун яргъалди гуьзетиз туначир. Са куьруь вахтунда Самур вацIал гьукуматди цIийи муьгъ эхцигнай». Гьар гьи кар гъиле кьуртIани, шаирди ам дестина ва тамамдиз кьилиз акъуддай.

Гьукуматди Хуьруьг Тагьираз, адан баркаллу кIвалахар фикирда кьуна, I943-йисуз Дагъустандин халкьдин шаирвилин тIвар, «Зегьметдин яру пайдахдин» кьве орден ва хейлин медалар ганай.

Вичиз «кьуьзуь жедай мажал тахьай», «хайи халкьдиз ва ватандиз югъди-йифди къуллугь авур» шаир, сечкичийрихъ галаз гуьруьшмиш хьана Дербентдай Ахцегьиз хквезвай рекье, бейхабардиз начагъ хьанай. Им I958-йисан февралдин 23-югъ тир. Гьа юкъуз чIехи шаирдин зегьемлу рикI гьами- шалугъ яз акъвазна...

Ясдин юкъуз шаирдин сурун кьилихь Абдул МутIалибова гьахълуз къейднай:

Лув гуда, дуст, ви чIалари

Чи рикIерай рикIериз.

Хуш я абур чаз, лап гатфар

Хуш жедай хьиз чилериз...
Ви хазина са савкьат яз

Элдив даим гумукьда.

Играми дуст, тарихралди

Вун чахъ галаз амукьда.

Хуьруьг Тагьира чи эдебиятда яхцIурни цIуд йисалай артух муьгьлетда кIвалахна. Адан сифте чIалар Нухадин мектебда кIелдай йисарихъ галаз алакъалу я. Абур жегьил гадади вичин кьилел атай дуьшуьшрикай, вилериз акур агьвалатрикай туькIуьрай «Буба», «Диде», «Я кас», «Дидедин гьал пис туш», «Са руша дурнадиз», «Такабур дагълар», «Файдадиз», «Дагъустан» ва маса чIалар я.

ТIварар кьур эсеррай аквазвайвал, Хуьруьг Тагьира Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан баркаллу рехъ давамарзава. Ам зегьметчи инсанрин дерди-баладикай, дуьньядин гьахъсузвилерикай рахазва. ИкI, «Диде» шиирда Хуьруьг Тагьира тараз якIв язава, тамуз ван хьуй лугьуз:

Эгер вуна ханачиртIа,

Жедачир зун пашман, диде.

Бахтсуздаказ зун дуьньядиз

Вучиз хана, душман диде.

Эгер шаир «Диде» эсерда къаб алаз, яни айгьамдалди рахазватIа, «Я кас» шиирда вич «шкьакь, мергьаметсуз, зилиди хьиз инсандин иви хъвазвай» истисмарчидин суфат гьакъикъи ва сатирадин рангаралди гузва:

Гардан яцIу, руфун еке,

Инсаф авачир са тике,

Истисмариз халкьар икIе,

Чан тушни бес чидни, я кас?

Гьа са вахтунда ам шаир вич хьиз «дуьньядикай пай атIанвай» ксарикайни рахазва:

Етим хьиз ви гьалтна гъилел,

КIвачел алачиз, я кьилел,

Пуд суз хьана зун ви кIвалел –

Тух хьанач са къузни, я кас.

Шаирди «Як гудайдаз», «Файдадиз», «Дагъустан» ва маса эсерра, чIехи шаир (Ст1ал Сулеймана хьиз, гьа девирдин къамат ганва. «Файда» шиирда Хуьруьг Тагьир вичин кьилел атай вакъиадикай раханватIани, эсердин метлеб, гьелбетда, гегьенш ва дерин я. Яни шаирди гьа девирдин алакъайрал, къайдайрал наразивал ийизва. Шиир секиндиз, рикIик къалабулух квачиз кIелиз хьун мумкин туш:

Фагьумайла и дуьньяда

Валай пис затI авач, файда.

Къачурла вун, аслан хьтин

Итим жеда яваш, файда.

Шаирди и кардин себебни ачухарзава:
Зулукда таз хьсан чилер,

Кесибриз я вун лап зегьер.

ЧIурна нече-шумуд кIвалер,

Авуна на тараш, файда...

Валай еке агъур шала,

Туба хьуй вун мад за кIула

Къедлай кьулухъ кьадач, файда.

Зи яр гала Шеки патахъ,

Вуна адаз саламар твах.

Туна гъиле авай кIвалах,

Фад хъша лагь хуьруьз, дурна...
Аманат хьуй зи гафар ваз.

Къваз тавуна хтурай фаз,

Гужуналди зун масадаз

Гузва хьи лагъ гъуьлуьз, дурна.

I928-йис лезгийрин эдебият ва кьилди Хуьруьг Тагьир патални лишанлу йис хьанай. Шаирди а вахт икI рикIел хкизва: «Гьа йисуз зи гъиле сифте яз лезги ч1алал акъатнавай ктаб гьатна. Ам «Лезги шаиррин чIалар» (Москва , I927) тIвар алай кIватIал тир... За и ктабдай сифте яз СтIал Сулейманан шиирар кIелна. «Яъ,- лагьана за,- лезгидал кхьей эсеррихъни къимет ава кьван! Ктаб Москвада акъудайди чир хьайила, зун гьейран хьана амукьна. Шаир икьван вини дережадиз хкажун, ам икьван екез саймишун - имни жедай кар я кьван!»

Эгер икьван гагьда Хуьруьг Тагьира кьилди-кьилдин дуьшуьшра шиирар яратмишзавайтIа, гила ада литературадин кIвалахдиз кьетIен фикир гуз башламишна ва вичин эсерар лезги чIалал республикадин меркезда акъатзавай цIийиз тешкилай «ЦIийи дуьнья» газетдиз ракъуриз хьана. Шаирди Гьажибег Гьажибеговалай, Алибег Фатаховалай, Агъалар Гьа- жиевалай, Эффенди Капиевалай, Александр Назаревичалай, Камиль Султановалай кагъазар къачузва. Машгьур критикрин меслятрал амал ийиз, ада вичин устадвал мадни хкажзава. Шаирди лирический эсеррихь галаз санал лиро-эпический ва сатирический эсерарни яратмишзава. Инал шаирдин «Балашан зиянкар кац», «Темпел ва адан паб» ва масабур къалуриз жеда.

I934-йисни Хуьруьг Тагьиран уьмуьрда рикIелай тефидай йис хьанай. А йисуз шаир СтIал Сулейманахъ галаз гуьруьшмиш хьанай. СССР-дин писателрин сад лагьай съезддал вичиз А.М.Горькийди «XX лагьай асирдин Гомер» лагьана ч1ехи къимет гайи СтIал Сулейманан тIвар вири дуьньядиз чкIанай. Дагъустандиз хтайдалай гуьгъуьниз, вичик шадвилин лувар акатай

СтIал Сулейман лезги районра къекъвезва. ИкI Гьажибег Гьажибеговни галаз Ахцегьиз атай чIавуз чIехи устаддиз Хуьруьгрин хуьре Тагьир тIвар алай шаир яшамиш жезвайдакай хабар хьанай. Ада вич Хуьруьгиз тухун тIалабнай. Гьа икI лезги халкьдин рикI алай шаирар чеб чпихъ галаз гуь- руьшмиш жезва. Хуьруьг Тагьира а вакъиа икI рикIел хканай: «СтIал Сулейман атайла, зун кIвале авай. Бейхабардиз СтIал Сулейман чи кIвализ мугьман хьайила, зун шадни хьанай, тажубни, вучиз лагьайтIа ам Ахцегьиз атанвайдакай заз хабар авачир... Хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз кайваниди суфрадал тIуьн-хъун гъана, чна суьгьбетар ийиз башламишна. Зи рикIел хъсандиз алама, СтIал Сулеймана завай хабар кьунай: «Тагьир, лагь кван на шиир гьикI башламишда ва гьикI куьтягьарда?» Ихьтин суал ван хьайила, зун сифтедай са кьадар теспача хьанай, чIехи шаирдихъ галай мугьманарни заз лишанлудаказ килигзавай. За Сулейманавай суалдиз шиирдалди жаваб гудай ихтияр тIалабна. Ам рази хьанай.

За хуралай «Ябу» тIвар алай шиир кIелнай, Сулейманаз и чIал бегенмиш хьанай ва ада: «шиирди яб гузвайбурук къалабулух кутазва, ам шаирдин агалкьун я»-лагьанай. За мадни са шумуд чIал кIелнай ва эхирдай гьа инал дестина «Вун хвашгелди» тIвар алай чIал туькIуьрнай. Ам чIехи шаирдиз талукьарнавай чIал тир. СтIал Сулеймана за кIелай шиирар хушдиз кьабулна. Ада эхирдай икI лагьанай: «Хуьруьг Тагьир бажарагълу шаир я. Адан шиирри гьакъикъат къалурзава... абур зурба эсер ийидай ва кьакьан дережадин ери авайбур я. Лезги шаиррин арада Хуьруьг Тагьир са чипIинин кьакьан я лагьайтIа, зун ягъалмиш туш».

СтIал Сулеймана гайи чIехи къиметди Хуьруьг Тагьир руьгьламишна. Адан эсеррин тематика къвердавай гегьенш, устадвални хкаж жезва. Шаирди поэмадин жанрани гъиле кьазва. 30-йисара яратмишай «Малла Иса» ва «Гъуьгъвезрин хуьр» поэмаяр Хуьруьг Тагьиран яратмишунра еке цIийивал хьанай.

Вич сюжет, яни кьил ва эхир аваз, галай-галайвал вакьиаяр кьалурнавай и эсерда шаирди са гъвечIи дагъви хуьруьн чешнедалди лезги халкьдин ацукьун-къарагъун, яшайишдин шартIар, дерди-гьал къалурнава. Хуьруьн шикилар, тарихдин метлеб авай вакъиаяр шаирди гьакъикъи шартIара гьакъикъи рангаралди къалурнава.

Сифте поэмайра Хуьруьг Тагьираз кьилдин геройрин къаматар гьар патарихъай къалурун, абурун руьгьдин деринриз гьахьун четин акъваззава. Амма 40-50-йисара яратмишай «Гьавадин пагьливан», «Сунани Къурбан», «Дагъустандин баркаллу рухваяр» ва маса лиро-эпический эсерра чIехи ус- таддивай геройрин тамам къаматар къалуриз, къилихар ачухариз алакьзава.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Хуьруьг Тагьир шаир хьиз вири Дагьустанда машгьур жезва. Дяве башламишай сифте йикьара туькIуьрай «Ватан патал» шиирда ада диде-ватан хуьниз эверзава:

Ша фин, ша фин, юлдашар,

Ша фин аскервипиз чун,

Буржлу я, ватандашар,

Диде-Ватан хуьниз чун...

Мурад я а вагъишдин:

Халкьдин фонарь туьхуьрун,

Чи гуьзел ватандикай

Угърашхана туькIуьрун.
К1анзава чи азадвал,

Намус, гьая кукIвар жен,

Кьилиз тухун фасадвал,

Инсанрикай лукIар жен.

Душмандин а планар,

Шак авач хьи, чIур жеда.

Къафкъаздин дагъларикай

Эхир абуруз сур жеда.

Чапхунчи душман Къафкъаздин сергьятрив мукьва хьайила, шаирди тапшуругърин жуьреда туькIуьрнавай чIалар яратмишзава. Ада душмандиз далу къалур тийидай, ватан патал чан гудай, хаиндиз дидедин нек гьалал тийидай лезги халкьдин уьтквем адетар рикIел хкизва, ватан «вилин нине хьиз хуьниз», гъалибвилин югь мукьва авуниз эверзава. «Бубадин тапшуругъ» эсерда вичин ватанэгьлийриз шаирди икI лугьузва:

СтIал иви, са xyпl нефес

Вуна ви чандик кумай кьван

Ая душман тергиз гьевес,

Гуж эцигна вахь авай кьван.

Еке тIварцIин сагьиб хьана,

Чан бубадин рикIин шуьше,

Душмандал вун гъалиб хьана,

Сагъ-саламат фена хъша.

Ватан авачир инсан

Масадбуруз лукI жеда,

Гьайванд хурук акатна,

КIвачин кIаник руг жеда...

Ватанд къайгъу квачир кас

Акьулсуз я, гижи я;

Вилер аваз, экв такваз

Дуьнья адаз мичIи я.
Шиирдин и цIарари къени гьа идалай вилик хьиз ван ийизва.

Гитлеран гъилибанар тергуниз эверунихъ галаз санал Хуьруьг Тагьира абурун чапхунчивилерни къалурзава. ИкI ада «Лянет» шиирда фашистрин «пехьи, алчах кицIер, вагьши къачагъар» вири дуьньядин вилик лянетламишзава:

Жедач, залум, вакай дуьньядиз агъа,

ГъвечIи кIезрияр недай гьуьлуьн наха.

«Им вуч мусибат я, лугьуз, кицIин хва»?! –

Паб-аялди къе гузвай къимет я ваз;

Ах-тфу, душман, еке лянет я ваз!
Винидихъ къейд авурвал, Хуьруьг Тагъир писателрин делегациядин член яз I943-йисуз Кеферпатан Къафкъаздиз рекье гьатнай. Адаз вичин вилералди фашистри советрин инсанриз авур «цаваривай, чилеривай эхиз тежер» гужар, къастар акунай. А зулумкарвилер шаирди «Гурхана», «Гьайиф Нальчик», «Гитлер вуж я?» ва маса эсерра къалурна. «Гурхана» шиир рикIик гьалаба квачиз кIелиз хьун мумкин туш. Шиир ихьтин цIарарилай башламиш жезва:

Ахъайда за квез вилелди акур

Душмандин зулум, дагьларлай агъур,

Гуьзел Къафкъаздин а Кеферпатан

Рекьин къерехдив гвай еке майдан:

Къанни цIуд метри яргъивал алай,

Къве метри дерин, фирягъвал авай.

Агъзурни ругуд виш кас кьван гъана

Гунагъсуз эллер пучнавай гъана.

Хуьруьг Тагьира вичиз акур шикил еке устадвилелди къалурзава:

Пехьи жанавурри кIар-кIар авур

Хипен суьруь хьиз аквадай абур...

Ахъазмай гьеле мержандин вилер,

Ивидай хьана а чIулав тилер...

Садан чин винел, садан чин кIаник,

Баладикай ястух дидедин кьилик...

«Пехьи кицIин уьмуьр яхцIур югь жеда» - лугьуда бубайрин мисалда. Фашизмдин эхирни лап мукьвал хьанвайди шаирди кIевелай инанмишвалзава. Эллер тарашзавай къачагърихъ элкъвена ада икI лугьузва:
Инсандин иви хъвадай жаллатIар,

Куьне гуда и зиянрин жавабар!..

Къисас къахчуда чна квелай

И мукьвара, алудмир рикIелай.

Дяведин къизгьин вахт тир I943-йисуз виче Абдул Муталибованни Нуредин Шерифован, Агъалар Гьажиеванни Къияс Межидован, Зияудин Эфендиеванни Сейфедин Шихалиеван къагьриманвилин манадин эсерар гьатай «Ватан патал» тIвар алай кватIални акьатнай. Тажуб жедай кар ам я хьи, лезги писателри ва гьа жергедай яз Хуьруьг Тагьира дяведин йисара теснифай эсерриз чи алимри, гилалди ахтармишна тавуна туна, къимет ганвач.

Малум тирвал, Ватандин ЧIехи дяведин иисара Дагъустандай яхцIурни цIудалай артух игитар акъатнай. Абурун жергеда ругуд лезгидин тIварни ава. Гьайиф хьи, чи чIалан устадри гьелелиг вирибурукай чпин гаф лагьанвач. Хуьруьг Тагьира и важиблу месэладикни вичин пай кутуна. Ада Советрин Союздин игитар тир Валентин Эмировакай ва Гьазрет Алиевакай «Дагъдин кард», «Гьавадин пагьливан», «Геройдин тIвар мубарак» гуьзел эсерар ярат- мишнай.

«Гьавадин пагьливан» поэмада Хуьруьг Тагьира лезги халкьдин къагьриман хва Валентин Эмирован къамат ганва. Вичи дяведин сифте йикъара ягъай самолетрин счёт ахъа авур Валентин Эмирован игитвилерикай рахуналди, шаирди чи халкьдин уьткемвал, кьегьалвал, Ватандал рикI хьун къалурнава.

Хуьруьг Тагьира къагьриман лезгидин къамат гьерекатда ганва. Ам кIелдайбурун вилик чIехи ва лигим жезва. ГъвечIи чIавалай Валентинан рикI цавара лув гунал алай: «Къизил цуьк хьиз, гъвечIизамаз чиг алай, Адан гзаф летчиквилел рикI алай».

Жегьил гададин мурад кьилиз акъатна. Ам лётчиквилин курсариз гьахьна ва агалкьунралди абур куьтягьна:

Самолётдин руль кьуна кIевиз ада,

Катра хьиз, лап цавун аршдиз лув гуда.

Валентина, вичин рикIин хиял хьиз,

Самолёт вердишна, гъвечIи аял хьиз.

Белофинрихъ галаз авур дяведа

Субутна чаз вичин игитвал ада.

Куругълуд хьиз авуна кIевиз гьарай,

Душманрин винел къурна са къати цIай.
Лётчиквал регьят пеше туширди, самолётдин штурвалдихъ галай касдиз къастунал кIевивал, руьгьдин уьткемвал лазим тирди шаирди Валентин Эмирован кьилел атай дуьшуьшрин чешнедалди къалурнава:

«Няс хьана юкъуз нисиниз мукьва, Душмандин самолётрии гьатна юкьва. Марф хьиз абурал гуьлле къурна авай кьван. Кьулухъди элкъвенач суьрсет амай кьван»...

Вичел залан хирер хьана ивидай аруш хьанвай лезги къуччагъди душмандиз рей ганач, самолет сагъсаламатдиз аэродромдал ацукьарна:

Гьейран хьана, вирида агь чIугуна Адал алай залан хирер акуна. Беден кьиляй - кьилиз михьиз иви тир, Вичиз кьайгъу авачир, рикI кIеви тир».

Залан хирер алаз госпиталда авай рикI хци игитди анжах вич жезмай кьван фад фронтдиз хъфиникай, цавун бушлухрай душмандал цIай къуруникай фикирзавай.

Сагъ хъхьана хирер адан са бубат,

Са гьал хтайвалди бедендиз къуват,

Къаткай йикъар буш фейид яз гьисабна,

Мад вич фронтдиз рахкурун тIалабна.
Кьегьал лётчикдин мурад кьилиз акьатнай. Ам мад самолётдин штурвалдихь ацукьна, гъалибвилин югь мукьва ийиз алахъзава. Шаирди къейдзавайвал, ам «Суткайралди дяведа галатдачир, ягъай гуьлле немсерилай алатдачир». Са сеферда цавун бушлухра кьиле фейи къизгъин женгина Валентин Эмирова фашистрин са шумуд самолет яна гадарнай, амма къуватар барабар тушир бягьсина лезги кьегьалдин самолетдини цIай кьунай. Асландин рикI авай игитдин эхиримжи женг шаирди еке устадвилелди ва таъсирлудаказ къалурнава:

Гьатна игит кьати ялавдин къене,

Чарх гана тадиз кьулухъди элкъвена.

Чими-чимиз ада вичин гъилелди

Хъияна душман вегьена чилелди...
ЭкъечIна ам къати ялавдин юкьвай,

Парашют гваз гадарна чил из мукьва.

Ахъа хьанач гьич парашют, аватна...

Гьайиф юлдаш! Гьайиф, гъиляй акъатна!

Халкьди хуьда гьамиша ви тlвap кIевелай,

Вун хьтин хва алуддач гьич рикIелай,..
Хуьруьг Тагьир сатирадин поэмаяр яратмишай зурба устадни тир. Инал «Агъакишидин лам», «Жанавурдикайни чакъалдикай хкет», «Балашан зиянкар кац (ибур 30-йисара яратмишайбур я), «Алхасан махорка» (I943-йис) ва масабурун тIварар кьаз жеда. Агъадихъ эхиримжидакай кьве гаф лугьун. Вич Алхасанни адан къуншидин суьгьбет хьиз туькIуьр хьанвай и эсерда шаир гьакъикъатда гьалтзавай татугайвилерал, таб-гьилле квай, къаних, марифатсуз ксарал гагь хъуьтуьлдиз, гагь хъел кваз хъуьрезва. Шаирдин фикирдалди, чIуру рекье, гьарам рекье авай кас фад ва я геж жазадив агакьда.

Поэмадин сюжет асантди я. Алхаса багьа къиметдай маса гана еке пул кьазанмишун патал тембекдик булдалди кьурай вергерин, картуфрин пешер кутуна «кьетIен сортунин» «махорка» гьазурна. Къуншидал алай Мусадивай кьве виш манатдихъ лам кирида кьуна, ам пуд чувал (агъзур истикан) махорка гваз Дербентдиз рекье гьатна. Нянрихъ Алхас шегьердив агакьна. Лам базардин патав гвай тевледиз яна, «махоркани» цурин са муртIа туна, вич карвансарадиз хкаж хьана.

Чувалрихъай гишин гьайванриз векьерин ни атана «вири ламар, балкIанар махоркадив агатна». Тембек квай векьер тIуьна къизмиш хьайи гьайванри тевледа «гьарай-эвер-вай туна». Алхас тадиз къарагъна, тевледин рак ахъайна. Пехьи хьанвай, цихъ къаних хьанвай гьайванри Алхасаз бегьем кIур гана, «гзаф зурба кIвалах я ам амукьун текьена». Ламни шегьердин багълара жанавурри кукIварна.

Махоркани гъиляй акъатай Алхаса гила ламран иесидив адан къимет вахгана кIанзава. «Пара кIанидаз тIимилни жагъидач», - кьейдзава лезги мисалди. Алхасни кьадарсуз темягькар хьана, гьавиляй адан эхир пехир хьана.

Хуьруьг Тагьира поэмадин игитрикай сад тир къуншидин мецелай Алхасахъ элкъвена, икI лугьузва:

Махорка из векъеркай

Маса гудай уюибаз!..

Bupu къуват фронтдиз

Элкъуьрнавай девир я.

Вуна халкь алдатмишиз

Ава, жува фикир ая...
Дяведилай гуьгъуьнин йисарани шаирди литературада ва уьлкведин общественный уьмуьрда сайивилелди иштиракзава. Ада зегьметдин темадиз кьетIен фикир гузва. Колхозчиярни рабочияр, малдарарни нефтяникар, уьзуьмчиярни хпехъанар Хуьруьг Тагьиран шиирринни поэмайрин кьилин герояр жезва. Мисал яз, Социализмдин зегьметдин Игитар тир Давыдова Гуьлбагьаракай, Мегьамедова Ханумакай, Жафарова Зарбафакай, Агъабегов Уружакай кхьенвай жуьреба-жуьре жанрайрин эсерар къалуриз жеда.

Зегьметдин темадиз бахшнавай виридалай чIехи ва важиблу эсер шаирди I948-I949-йисара кхьей «ЧIулав къизил» поэма я. Дагьустандин фяле синифдин баркаллу кIвалахдиз талукь и эсерда шаир Избербаш шегьер арадал атуникай раханва. Дагъвийрин зегьмет себеб яз виликан баябан чуьл- дикай гила «цIийи свас хьтин» чIагай шегьер хьанва. Ана гьуьляй нафт акъудзавай фялейриз яшайишдин къулай шарт1ар яратмишнава. Зегьметчияр чебни шаирди гьерекатда аваз къалурнава.

Инсандин акьулди илимдикай даях кьуна, тIебиатдин къуватрив: хам чилерив, дерин гьуьлерив, цIийи техникадив жемятдиз къуллугъиз тазва:

«Ватан абад хьун патал Шаксуз къве затI герек я. Абур къведни сад-садаз Мягькем даях куьмек я. Абурукай сад я зегьмет, Сад илим я гьакъикьат» - лугьузва шаирди.

Ватанни дуьньяда ислягьвал, халкьарин дуствални стхавал - ибурни Хуьруьг Тагьира датIана фикир гайи ва адан рикI алай темаяр тир. Хайи чилел ашукь шаирди ватандин гуьрчегвилел, мублагьвилел. рикIин сидкьидай дамахзава. Вич хрестоматиядин эсердиз элкьвенвай «Ватан» шиирда ада икI лугьузва:

Ви гуьрчегвал садахъни жеч.

Чан зи хайи диде Ватан.

Еке чуьллер галаз гегьенш,

Мадни къурай вун авадан.
Хуьруьг Тагира чеб дуьньяда машгьур зурба устадар тир А. С. Пушкинакай, A.M. Горькийдикай, ЦIадаса Гьамзатакай, СтIал Сулейманакай дуствилин гьиссерив ацIанвай, рикIин деринрай къвезвай къиметлу чIаларни туькIуьрнай.

ЧIехи шаирди муьгьуьббатдикайни кхьизва. Хайи халкьдин сивин яратмишунрин, ашукьрин поэзиядин ва Етим Эминан тежрибадикай даях кьуна, ада рикIиз хуш, зериф рангаралди тафаватлу «Ширин-ширин», «Гуьзелдиз», «Селминаз», « Гьуьруь», «Хъсан я», «Марифат», «Зулейхан», «Бахтавар», «Ярдин дидар», «Севдигуьм», «Пуд руш» ва маса рик1из хуш чIалар теснифна. Абур къени, гьа шаир вич яшамиш хьайи вахтара хьиз, халкьдиз багьа ва истеклу я.

Къейдун лазим я хьи, Етим Эминалай гуьгъуьниз дишегьлидин къамат тамамдиз ачухарайбурукай сад Хуьруьг Тагьир я. И гафар кьилдин чешнедалди тестикьарин. «Хъсан я» шиирда ада рушан тарифзава, гуьзелвилин лишанрикай рахазва, гафаралди назперидин шикил чIугвазва. Хуьруьг Тагьиран фикирдалди, эвелимжиди рушан «намус, гьая, хуш тIебят ва рикIиз чимивал я», ахпа акунар: «авахьнавай яргъи чIарар къуьнелай, са чIиб кьван хкаж жен герек чилелай». Шаирди рушан шикил гьакъикъи рангаралди чIугвазва:

Hep я фундугъ, пIузар-шекер, сив-некьи,

Вилер-мержан, сарар-седеф хьиз михьи,

Гафар-гуьрчег, беден-сагълам, юкъ-шуькIуь,

Кашканар гьяркьуьз хьайитIа, хъсан я.

ЧIалан устадди рушан назиквилизни кьетIен фикир гузва:

Жейранди хьиз гирнагъин, затI жакьварла,

Туьтуьнай яд акван, герек, ухварла,

Ширин-ширин вавди наз гуз рахарла,

Хъуьруьнни милиз хьайитIа, хъсан я.

Фагъум-фикир авай вичихъ лап артух,

Са рекъяйни акъваз тийиз гьич кьулухъ,

Акьулдин гвен гуьз хьайитIа, хъсан я.

ЧIехи устадди марифатдин месэлайрикай, уьмуьрда гьалтзавай бязи татугайвилерикай сатирадин, юмордин кутугай эсерарни яратмишнай. И жергедай яз «Жанавурдикайни чакъалдикай хкет», «Малла Иса», «Хешил», «Эрекьдиз», «Телефон», «Гуьгьуьл», «ХинкIал», «Зарафатдин мани», «Пабни гъуьл», «Темпел папаз» ва маса эсеррин тIварар кьаз жеда. Ада чи сатира мадни вилик тухвана.

Хуьруьг Тагьир дагъларин тIебиатдал рикI алай, адан дерин сирерай кьил акъудиз алахъай зурба шаирни тир. ИкI, «Дагълара», «Беневша», «Багълар», «Гуьзелвал вуча», «Экуьнин ярар», «Гуьлуьшан гатфар», «Гатун югъ», «Гатуз дагъда», «Зул», «Кьуьд» ва маса эсерра шаирди назик ва кьетIен рангар, садан поэзиядани гьалт тийизвай образар ишлемишзава. Ада вичин эсерралди гуьзел дагълар, гуьлуьшан багълар, гегьенш чуьллер чаз мадни кIанарзава. Хуьруьг Тагьиран пейзаждин лирикадин чIалар чи халкьдин руьгьдин хазинадин еке девлет я. Адан шиирри чи гуьзел тIебиат четин йикъал гъанвай алай девирда иллаки зурбаз ванзава ва гьакъикъатда ам хуьниз эверзава.

Дагъдин булахдин цин дад чир хьун патал ам вири ваъ, са гъвечIи къапунавайди хъун бес я. Хуьруьг Тагьиран пейзаждин лирикадин гуьзелвал ва таъсирлувал къалурун патал вири чIалар инал гъунин лазимвал авач, амма кIелзавайбурун фикир чна адан тIебиатдиз талукь эсеррин анжах бязи цIарарал желбда (агъадихь чна абур гузва). А чешнейрай аквазвайвал, шаирдивай дагъдин, арандин, йикъан, йифен, гатун, зулун ва маса вахтарин шикилар лап халисан художникдивай хьиз къалуриз хьанва:

Гьейран жеда акур инсан,

Атирдин ни галай хъсан

Цуьквер ава чи дагълара.

(«Дагълара»),
Къацу чуьллер аквада ваз наз гана,

Дагълариз экъечIна хипер лаз гана.

Агъзур жуьре нагъма ягъиз нуькIвери,

Лeпe гузва гъар патахъди никIери.

(«Гатун югъ»).
Шаирдин и ва я маса эсерра ганвай тIебиатдин шикилар лезги халичайрин нехишар ва къешенг рангар хьиз гуьзел ва рик1из чими я.

Хуьруьг Тагьира драматургиядикни вичин пай кутунва. Ада машгьур писатель Къияс Межидовахъ галаз санал кхьей «Ашукь Саид» тамаша I960-йисуз Москвадин Кремлдин театрда къалурнай. Бунтчи шаир Кьуьчхуьр Саидан ялавлу уьмуьрдиз бахшнавай и драма меркездин тамашачийри хушдиз кьабулнай ва критикади адаз еке агалкьуниз хьиз ч1ехи къиметни ганай.

Шаирди вичин таржумайралди лезги литературадинни урус, азербайжан ва Дагъустандин халкьарин литературайрин алакъаяр мягькемарна. Ада А.С.Пушкинан махар, И. А. Крылован басняяр, М.Ю. Лермонтован шиирар, азербайжан драматургрин пьесаяр, ЦIадаса Гьамзатан «Зи уьмуьр» поэма ва масабур лезги чIалаз таржума авунай.

Хуьруьг Тагьир уьмуьрлух мажал тийижиэ кIвалахай, вичин устадвал датIана хкажай шаир я. Ада вичи гьахълуз лагьанай: «Шаир булах хьтин затI я. Авахьна фин тийизвай булахди пис ни къачуда, ам фад кьурунни ийида. Физвай булахдай яд кими жедач...» Хуьруьг Тагьиран а михьи, алциф по- эзиядин булахдай идалай кьулухь къведай несилрини яд хъвада. Шаирдин жавагьирар хьтин чIалар лезги халкьдин арада гьамишалугъ яз амукьда.