МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Диуана. Бекболаттан – Лекер, Шалќыман диуана
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Аруақ
| Диуана. Бекболаттан – Лекер, Шалќыман диуана атанѓан, хажыѓа барып µлген; М±ныњ баласы Ѓайсабай диуана, м±нан ‰ш бала бар (М-Ж., 44); В.Радлов: Дуана=діванä дервишъ, нилигримъ, юродивый [7, 1783]; Дівана–съумасшедшій, юродивый, нищій, дервищъ; дівані–предавшійся Богу [7, 1779]. Г.Потанин: Дуана-«юродивый», «блаженный», которому приписывается дар исцелять болезни, предвидеть события и пр [49, 118]. Дуа сµзі ду+а т‰бір мен -а (ана//а+на) екінші компонентініњ бірінші буынынан т±рады. Диуана п. [ ديوдив: злой дух+ انه ане: суффикс, образующий прилагательные и наречия. ديوانهдиване: безумный, сумашедший, юродливый, блаженный] -1. чудной, чудаковатый; 2. попрошайка, нищи (Рүстемов, 94). Л.Будагов: п. ديوانه диванэ , сумашедшій, бъшеный, дикій, юродивый [8, 582]. Р.Мустафина дуана-этимология и семантика этого термина связаны с таджикско-персидским «девонэ» («одержимый дэвом»), юродивый, скиталец [92, 143]. Диуана (п) ескі дионее (диване) шашаќтап сылдырмаќ таќќан аса таяќты, аллалап сарнап садаќа сұрайтын адам (Бекмахаметов, 62). Ирандық дев түбірінен қазақ тілінде екі дублет пайда болған сияқты: дәу және дию. Біріншісі дәу жалпы көнеқыпшақтық түбір тұлғасы да, екіншісі дию кітаби тілдің жемісі сияқты. Мысалы, көне татар тілінде дәу сөзі дию деген мағынаны да берген. Бұл сөз ет.удм. дау пэри (тат. дию пэри, дию пэрие) `пери-див`. Дев>дию түбірі қазақ. диюана (дәуріш, дуана)., дуана., тат. диавна (мар. дувана) `жынды` парсы тілінде. девона `дию секілді` және дуамал (чув. диал. мãвама, мар. дуамал), дәувамал (ТТДС: 131) `ойланбай, ойсыз істеу; өте қатты`, тура мағынасында `дию сияқты, дию секілді`; қараңыз ноғ. амал `тәсіл, сол секілді, ұқсас` ~ тат. диал. (мишарск., сиб.-тат.) амянь, әмәл.`ұқсас, дәл өзі` (Гиганов 1804, ТТДС: 543)`салыст. тат. диал., башқ. дәумәл `үлкен, алып, дәу` (Ахметьянов, 23). Иран. дев `див; тілдік құдай; жын` (көне. -иран. dajva ~ латын., грек. тео `құдай`) түркі тілдерінде көптеген филиациясы мен деривациясы бар: тат., башқ., қазақ. дийү, дейү, дәу `див`; тат., башқ. дәу `алып, дәу, үлкен` ноғ. дав `алып, батыр`; ққалп. тәв, деү, қаз. дәу, диал. maw, құмық. дев, қбалқ. деү, қырғ. дöö `див; алып, дәу` т.б (Ахметьянов, 22). Тєжіктіњ (дєуріш//дербіш) ду<дуа~дуана~дєуріш~диуана~диюана~дуалау түбірлес сөздер. Мысалы, Жетім - жесір, м‰скінге ‰лестіріп, Ќайда дєруіш бар болса, тамаќ беріп (М-Ж., 50). Дуаналар баќсы сияќты бастарына баскиім, ‰стеріне халат, ќолдарына аса таяќ ±стаѓан. Жєне де екі жолды бєйіт (дубайти) айтќан. Е. Жанпейісов: диуан - өлеңдер жинағы деген сөзі қатысы болуы мүмкін [6, 72]. Дарвеш - моддий борлиғдан, нафеи шум орзуларидан қÿл силтаб, дунё неъматларини тарк қилиб Хақиқат йÿлига кирган киши. Дарвеш-умрини ишқ ва риёзатга бағишлаган тариқат Йÿлчиси, чин ошиқ (Ахмат Яссавий Хикматлар. -Тошкент, 1990: 250). М.К.Хамраев: Дубайти-(«ду»-два, «байти»-двустишие)–термин тюркоязычной классической поэзии. Два бейта, иначе говоря,- это четверостишие [63, 29]. Представление об этом образе дополняется следующими сведениями: «дуаны» на голове носили лебединную шапку, посох-асу, не отличавшийся от асы баксы и пели песни, начинавшиеся двухстишием: «Дуаны входят в дверь, а шайтаны выходят из дыр (юрты)» (Мустафина, 143). Ш. Уәлиханов: Онгонды- аруақ, деп атады, көктәңірін-Алла немесе құдай, жер рухын-шайтан, пері диуана және жын деді, бірақ одан халық санасында шамандақ идея бұзылмады. Аруақ - бабалардың жебешілік, қолдаушылық құдіреті. Аруақ-(ар. көпше түрде) Рух .روح.деген сөз [17, 171]. Өзі көкайыл, өзі дию, пері, Өзі долы қатын (М-Ж., 54); Дию <> дәу > диуана. Түйін. Ирандық дев түбірінен қазақ тілінде екі дублет пайда болған сияқты: дәу және дию. Біріншісі дәу жалпы көнеқыпшақтық түбір тұлғасы да, екіншісі дию кітаби тілдің жемісі сияқты. Мәшһүр Жүсіп диуана демонологиясын онша жаманшылық иесі сияқты емес, шайхы сияқты дәрежеде қолданған. Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романында дуана жақсылық иесі қылып суреттелген. Жалпы дию тұлғасы жеке тұрып жаман кейіпкер ретінде суреттеледі. Диуананың фонетикалық өзгеріске ұшыраған түрлі варианттары бар. Қазақ арасында дуананың жеке басының жаманшылық қасиеті аздап ұмытыла бастаған. Бұл -ане қосымшасын ана сияқты түсінуінен де болуы мүмкін. Диюана сияқты жезтырнақ та жаманшылық жасауға дайын кейіпкерлердің бірі. Ертегілерде жезтырнақ пен диюананың жаманшылық іс-әркеті тең түседі. Диюана пері>періште сияқты қазақ әдебиетінде жағымды бейнеге ауысқан.
Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|