Мұнда тұлғаның 10 бағыттылығын анықтайды

Мұнда тұлғаның 10 бағыттылығын анықтайды:

1. 
   альтруистік эмоция-бұл шкала бойынша жоғары балл алу,сіздің бойыңызда беру,бөлісу,әсер ету,көмектесу қажеттілігінің жоғары екендігін көрсетеді,төмен балл алу-беруден гөрі алу,пайдалану қажеттілігінің жоғары екендігін көрсетеді.
   
2. 
   коммуникативтік эмоция- бұл шкала бойынша жоғары балл алу,қарым-қатынас қажеттілігі анық көрінеді ,төмен балл алу оқшаулану,жекелену,даралану қажеттілігі байқалады.
   
3. 
   глористік эмоция(лат.атақ,даңқ)- бұл шкала бойынша жоғары балл алу даңқты болуға жеңіске жетуге,әйгілі болуға,жұрттың алдында жеңімпаз екенінді көрсетуге деген қажеттілікті байқалтады,төмен балл алу дәрежеге елеусіз болуға деген ұмтылыс.
   
4. 
   праксикалық эмоция- бұл шкала бойынша жоғары балл алу,алға қойған мақсатына жетуде белсенді болуға қажеттілік ,төмен балл алу іс-әрекетке енжар қарау,кейде іс-әрекетке қарағанда ойлануға көп уақыт жіберу.
   
5. 
   пубникалық эмоция(лат.күрес)- бұл шкала бойынша жоғары балл алу, қауіп қатерді жеңуге деген ұмтылыс эмоциясы, төмен балл алу секемдеушіліктің басым екендігін білдіреді.
   
6. 
   романтикалық эмоция- бұл шкала бойынша жоғары балл алу, тылсым сырларға деген ұмтылыс эмоциясы,төмен балл алу кез-келген нәрседен пайданы көздеу.
   
7. 
   гностикалық эмоция(грек.білім)- бұл шкала бойынша жоғары балл алу, таным қажеттіліктерінің қанағаттануға байланысты, төмен балл алу бұл қажеттіліктердің дұрыс дамымағын білдіреді.
   
8. 
   эстетикалық эмоция- бұл шкала бойынша жоғары балл алу,сұлулықты, ғаламатты,әдемілікті қабылдаудан алатын эмоция ,төмен балл алу бұл бұл сезім дамымағандықты білдіреді.
   
9. 
   гедонистикалық эмоция- бұл шкала бойынша жоғары балл алу,адамдардың жайлы жағдай күшті сезімді,ал жетістік жайлылығы іс-әреттің күшті мотиві болып саналады. Төмен балл алу тұлғаның тақуалық бағыттылығы жайында айтуға болады.
   
10. 
    акзитивтік эмоция(франц.иемдену)- бұл шкала бойынша жоғары балл алу қажетсіз нәрселерді жинау эмоциясы,коллекционер болуға бейімділік, төмен балл алу бұл эмоция дамығандығын білдіреді.
    

"Әрине,иә"-а 2 балл

"Дегенмен,ия"-в 1 балл

"Дегенмен,жоқ"-с -1 балл

"Әрине,жоқ"-д -2балл

74.Оперативтік психодиагностика- Негізін В.В. Пономаренко әдістері психологтардың адамдар табиғатының қасиеттері туралы, сондай-ақ адамның жүйке жүйесінің жұмыс істеу ерекшеліктері туралы бақылауларын негіздеді. Бір қызығы, радикалдар өз есімдерін психиатрияда психикалық тұлғаның бұзылыстарын сипаттайтын терминдерден алды. Есте сақтау керек, радикалдар - бұл жеке тұлғалық қасиеттер, оларда жеке тұлғалық белгілер басқаларға қарағанда қатты анықталады. Бұл әр түрлі жағдайларда бірдей мінез-құлық стратегиясын қолдануға бейімділігіне әкеледі. Техниканың мәні мынада: сыртқы белгілермен (визуалды психодиагностика) мінездің компоненттерін - радикалды анықтауға болады. Осылайша, нақты уақытта, тесттерді пайдаланбай, серіктестің оның мінез-құлқындағы, қарым-қатынас тәсілінде және тіпті сұхбаттасушының сырт келбетінен де көруге болады. Өзін-өзі дамыту процесінде адам басқа психотипке тән мінез-құлық стереотиптерін дамыта алады, бірақ стресстік жағдайда өзін нағыз психотип ретінде көрсетеді.

1. Психодиагностика адамның бойында осыны анықтауға және анықтауға мүмкіндік береді

немесе басқа психикалық қасиеттері немесе мінез-құлқы.

2. Психодиагностика осы қасиеттің дамуын белгілейді, оның

сандық және сандық бірліктердегі өрнек.

3. Психодиагностика диагностиканы сипаттауға мүмкіндік береді

қажет болған жағдайда адамның сипаттамалары.

4. Психодиагностика дамудың дәрежесін салыстыруға мүмкіндік береді

әртүрлі адамдардағы қасиеттерді зерттеді.

Психодиагностикалық тапсырмалар байланысты болады

қай салада психолог диагноз қойылған. Тапсырмалар

әдістерді қолданудағы шектеулермен де анықталады

жағдайдың сипаттамалары.

76. IQ тестері. Интеллектіні анықтау тәсілдері, оны өлшеу тесттері, олардың түрлері, интеллект құрылымы, интеллект құрылымының ие-рархиялық теориялары, Терстоун, Гилфорд, Айзенк және т.б. ғалымдардың интеллект үлгісінің теориялық және практикалық тұжырымдарын зерттеу, талқылау, тәжірибеде қолдануды қалып-тастыру.

Интеллект тесттері зерде, ақыл-ойдың даму деңгейін анық-тауға арналған. Бұл жерде интеллект деп жеке даралықтың кез-келген көріністері емес, танымдық үрдістер мен қызметтер (ой-лау, ес, жад, зейін) туралы айтылып отыр. Интеллект тесттер психодиагностика әдістемелерінің ішіндегі тарихи ертеректе пай-да болғаны болып есептеледі.

Психодиагностикада ақыл-ой дамуының тұрақты көрсеткіші ретінде «интеллектуалдық коэффициент» деген ұғым қалып-тасқан. Бұл коэффициент психодиагностикалық жолмен «ақыл-ой жасын» (орындалған тест тапсырмаларының санына қарай) хро-нологиялық немесе паспорттық жасқа бөліп және алынған санды 100-ге бөлу арқылы шығады. Егер көрсеткіш 100-ден жоғары болса, онда зерттелушінің үлкен жасқа арналған тапсырмаларды орындағаны, егер IQ төмен болса, онда зерттелушінің өзінің жа-сына сәйкес тапсырмаларды орындай алмағаны болып табылады. Арнайы статистикалық аппарат арқылы нормалар шегі анық-талады, яғни белгілі бір жастағы адамның интеллектуалыдқ дамуынан хабар беретін IQ көрсеткіштер есептеледі. Ол шектер 84-тен төмен болса, ол төмен интеллект, егер 116-дан жоғары болса, интеллектуалдық дамудың жоғары көрсеткіші деп қарастырылады. Шетелде, әсіресе АҚШ-та интеллектуалдық тесттер білім саласында кең тараған. Оқу орнына және жұмысқа орналасуда тесттер практикалық психологияның міндетті құралы ретінде қолданылады.

Көп тараған интеллект тесттеріне Д.Векслердің, Р.Амтхауэрдің, Дж.Равеннің Стенфорд-Биненің тесттері жатады. Бұл тесттердің сенімділігі мен валидтілігі тұрақты болып та-былады.

М.К.Акимова, Е.М.Борисова, К.М.Гуревич, В.Г.Зархин, В.Т.Козлова, Г.П.Логинова, А.М.Раевский, Н.А.Ференс – осы ав-торлар ұжымы оқуға түсушілерге арналған интеллектуалдық да-муды анықтайтын АСТУР тестін құрастырып шығарды. Тест 8 субтесттен тұрады: 1) мағлұматтылық, 2) қосарланған ұқсастықтар, 3) лабильділік, 4) жіктеу, 5) жалпылама, 6) жүйелік кестелер, 7) сандар қатары, 8) геометриялық пішіндер.

Сонымен қатар, Аристотель интеллектіні төрт түрге бөледі: әлеуетті, актуалды, жүре келе дарыған және әрекетшіл интеллект. Енді оның интеллектінің жоғарыдағы түрлеріне берген сипаттамасына тоқталамыз.

Әлеуетті интеллект - жан қабілеттерінің бірі немесе материядан дүниеде бар заттардың парқы мен формасын абстракциялай алатын немесе соған даяр әлде бірдеңе деп есептейді. Интеллект парқында бар нәрселер арқылы формалардың жүзеге асқандығын түсіндіреді: дүниеде бар нәрселердің формасына әлі ие болмай тұрған кезде, ол әлеуетті интеллект болып табылады, ал формалар жүзеге асты дегенше ол актуалды интеллектіге айналады.

Актуалды интеллект - актуалды пайымдалғыш болғандықтан интеллектінің формалары болып табылатын интеллекцияның пайымдалған объектіге бағдарланып, бұған дейін актуалды деп саналып келген интеллект жүре келе дарыған интеллектіге айналады.

Аристотель айтқан әрекетшіл интеллект дегеніміз - ешуақытта да материяда болмаған және онымен мүлдем байланысы жоқ абстракцияланған форма. Бұл интеллект қайсыбір жағынан қарағанда актуалды интеллект болып табылады және жүре келе дарыған интеллектіге өте жақын болып келеді. Ойшыл өз ой-пікірлерінде интеллектінің табиғатын және оның түрлерін атап көрсетуде құнды мәселелерді алға тартады. Философ-ойшыл интеллект ұғымын оның түрлерін ажырата отырып түсіндіруге тырысты. Және де әрбір түрі әрекет еткен сайын екінші түрге өтіп отыратындығын дәлелдеуге тырысты. Оның еңбектерінен интеллектінің қоршаған шындыққа қатысты туындауы мәселесі сөз болады. Осы орайда, Аристотельдің көзқарасы бойынша ақиқат дүниенің интеллект дамуындағы рөлі болып табылады.

Көптеген зерттеулерден біз интеллект табиғатын функциялық ықпалмен түсіндіретіндігін байқаймыз (Р.Дж. Стернберг, Б. Форсайт, Д.Б. Богоявленская). Бірақ, интеллектік механизмдердің жұмыс жасауында немесе ойлау типтерін суреттеуде функциялық ықпал терминдері толық жауап бере алмайды. Оған теориялық жауаптарды жүйелік-құрылымдық ықпалда іздестіру творчестволық ойлаудың құрылымының макроуақытты динамикасын табуға мүмкіндік береді.

Интеллект теорияларында түрлі интеллектік тапсырмаларды орындау нәтижесі арасында оң корреляциялық байланыстар бар деген тұжырым болды. Егер белгілі бір зерттеулерде мұндай байланыстар болмаса, ол өлшеу қателіктеріне байланысты болып келеді. Егер осы әлсіреу тиімділігін түзетсе, онда байланыстар шамасы бірлікке ұмтылады.

Психология ғылымында интеллект табиғатын түсіндіруде көптеген зерттеулер түрліше сипаттауға тырысты. Себебі, интеллект өте күрделі құрылым болып табылады.

Олардың ішінде, Р.Б. Кеттелл еңбектерін ерекше атауға болады. Автор тесттер жинағын және факторлық анализді қолдана отырып, 5 дәлелді анықтады.

gc - «кристалданған» (таза) интеллект – сөздік қоры, әлеуметтік нормативті ескеру;

gf - «ағымдағы» – тестер арқылы кескіндер мен сандар қатарынан заңдылықтарды анықтау, оперативті ес көлемі, кеңістікті операциялар;

gy - «визуалдылық» - дивергентті тапсырмаларды орындауда бейнелерді манипуляциялау қабілеті

gm - «ес» - мәліметтерді есте сақтау және қайта жаңғырту;

gr - «жылдамдық»- интеллектік әрекеттің жоғары жылдамдығы.

Автордың бөлген интеллект түрлерінің ішінде кристалданған интеллект-бұл мәдени ықпалдық пайда болу нәтижесі. Мұның негізгі қызметі білім беру мен қабілеттілікті толықтыру, жинақтау болып табылады. Осы орайда, өмірлік тәжірибемізде жинақталған түрлі білім, білік, дағдылардан тұратын «кристалданған интеллект» қалыптасады. Ғалымның атап отырған кристалданған интеллектісі қоршаған ортаға бейімделудегі белгілі бір міндеттерді шешуде пайда болады. Бұл тұжырым біздің зерттеулеріміздегі негізгі идеямызға жақын келеді. Себебі, интеллекттік даму қарқындылығы әлеуметтік ортадағы ықпалдарға тәуелді болып табылады.

Шетелдік ғалым Р.Б. Кеттелл өз зерттеулерінің негізінде «қосарлану» сипатында интеллектке сипаттама бере отырып, оны тұқымқуалаушылық және ортадан тәуелді деген тұжырым жасады. Шын мәнісінде, Кеттелл бойынша, бұл қосарлану сыртқы сипаты ғана болып табылады. Кристалданған интеллектіні негізінен әлеуметтік деуге болмайды. Дж. Кеттелл gc-тің де gf секілді генетикалығы басым деп есептейді, тек біріншісі 70 % , ал екіншісі 90 % көрсетеді.

Р.Б. Кеттелл зерттеулеріне ұқсас желіні Дж. Равен зерттеулерінен көруге болады. Ғалым тұлғаның ақыл-ес кемістігі мәселелерін зерттей отырып, алынған нәтижелердің күрделілігін атап көрсетті. Оның пікірінше, ақыл-ой қабілеті екі құрамнан тұрады: продуктивті (байланыстар мен қатынастарды анықтау қабілеті, шешім жасау) және репродуктивті (өткен тәжірибе және меңгерілген ақпараттарды пайдалана алу қабілеті). Мұның негізінде Дж. Равен «Прогрессивті матрицалар тестін» жасады, ол анағұрлым таза тест ретінде көрінді, сонымен қатар адамның интеллектік жетістігін зерттеуде таптырмас құрал болды.

Жалпы алғанда интеллект тұлға өмір сүруінде маңызды құрылым бола отырып, мақсатқа бағытты әрекет ету, рационалды ойлау және қарқынды түрде айналасындағалармен өзара әрекеттесу қабілетін білдіреді. Осыған қарағанда, интеллектіні индивидтің қоршаған ортамен өзара әрекеттестігінің көп түрлі формаларынан тыс анықтау мүмкін емес. Бұл өзара әрекеттестік жай икемделу, бейімділік емес, белсенді әрекет ретінде қарастырылады.

Интеллект табиғатын түсіндіруде өз зерттеулерін ұсынған шетелдік ғалымдардың бірі Дж. Гилфорд құрылымдық модель ұсынды. Дж. Гилфорд ұсынған модель үш бөлімнен тұрады.

І. Ақыл операцияларын орындайтын тип:

1.Түсіну – берілген материалдарды танып білу және түсіну;

2. Конвергентті өнімділік – жалғыз дұрыс жауап алғанда бір бағытта іздестіру;

3. Дивергентті өнімділік – бірнеше дұрыс жауап алғанда түрлі бағытта іздестіру;

4. Бағалау – берілген жағдайлардың дұрыстығын талдау;

5. Ес – ақпаратты есте сақтап, қорыту.

ІІ. Интеллектік әрекеттің мазмұны:

1. Нақты - нақты заттар мен олардың бейнесі;

2. Бейнелік - әріптер, белгілер, сандар;

3. Семантикалық - сөздік мағынасы;

4. Мінез-құлықтық - өзінің немесе басқа адамның іс-әрекеті.

ІІІ. Ақырғы өнім түрлері:

1. Нысана бірліктері - сөздердегі жетпей тұрған әріптерді жазу;

2. Нысана топтары - заттарды топтау;

3. Қатынастар - нысана арасындағы байланысты орнату;

4. Жүйелер - нысана көпшілігінің ұйымдастыру ережесін анықтау;

5. Тасымалдау - берілген материалдарды өзгерту, өңдеу;

6. Импликациялар - «егер осылай болса, не болады» деген жағдайдағы нәтижені болжау.

Осылайша Дж. Гилфорд теориясы бойынша адам дамуының толық бағалы қабілетін анықтау үшін 120 факторды қолдану қажет (5 х 4 х 6) деген тұжырым жасалады. Себебі, автор интеллектінің нақты жалпы факторларын теріске шығару бағытын ұстанды. Ақырында Дж. Гилфорд көзқарасы бойынша белгілі бір қабілетті анықтағанда мынадай көрсеткіштерге сүйену қажет: мазмұндық есте сақтау мүмкіндіктерін өлшеу үшін ақырғы продуктының барлық түрлерін, ал оның сапасын өлшеу үшін барлық «операциялардың түрлерін есепке алу» қажет. Әрине ғалым интеллектіні түсіндіруде өзіндік маңызы бар тұжырым ұсынғанмен, оны факторлармен ғана шектеді.

Ғалым Г.Ю. Айзенк интеллектіні үш ұғымда шектеді. Олар: биологиялық интеллект, әлеуметтік интеллект, психометрикалық интеллект. Автордың еңбектерінде биологиялық интеллект тұқымқуалау арқылы берілетін интеллект болса, әлеуметтік интеллект тұлғаның белгілі бір білімдер мен тәжірибені жинақтау барысында көрініс беретін интеллект, ал, психометрикалық интеллект тест арқылы өлшенетіндер ретінде тұжырымдалған.

Түптеп келгенде «шын мәнінде неше интеллект бар?» деген сұраққа тестология нақты жауап бере алмайды. Оның үстіне интеллекттік тестілер сынаққа түсушілердің даралық-психологиялық және жастық ерекшеліктеріне байланысты екендігі байқалады. Шын мәнінде бұл тестілер адамның белгілі бір мәдениетке қосылу деңгейін анықтайды, сол себепті оларды «психикалық даму» тестілері деп атауға болады.

Тестологиялық тұрғыда қарау интеллектіде психологиялық шындық жағдаятынан бас тартуға алып келді. «Интеллект реалды психологиялық қасиет ретінде бар ма немесе жоқ па?» деген сұрақ төңірегінде академиялық пікірталастар туындауы әбден мүмкін. Белгілі ғалым М.А. Холоднаяның пікірінше «интеллект жоғалып кетуі» иллюзиясында үш негіздемені бөлу керек.

Біріншісі – интеллекттік қабілеттерді диагностикалаудағы тестік әдістердің қарама-қайшылықтарын айқындаушы әдістемелік негіз;

Екіншісі – интеллектіде белгілі бір «тапсырмалық» жағдаятты көрсетуші қандай да бір психологиялық (интеллекттік) ерекшелік ретінде тестологиялық қабылдаумен байланысты түсінілетін әдіснамалық негіз;

Үшіншісі – интеллекттік даму деңгейінің «төмен-жоғары» терминдерінде нақты адамның интеллекттік мүмкіндіктерін интерпретациялайтын және тестік тапсырмалардың даралық нәтижелерін түсіндіруге мүмкін еместігіне негізделген мазмұндық этикалық негіз.

Жоғарыдағы топтама бойынша интеллект субъектінің ментальды (ақыл-ой) тәжірибесін ұйымдастыру формасы ретінде анықталды. Тамаша жаңалықтар, шешім табулар және жасап шығарулар адамның, әрине, ақылды екендігінің белгісі. Ал, ақыл- ой қабілеті - тұлға интеллектісінің көрсеткіші болып табылады.

Интеллект гештальтпсихология теориясында да өз тұжырымдарын тапты. Интеллектінің тірек сипаттамасы ретінде инсайт түсінілді (Дункер, 1965). Инсайт тереңдеген сайын, яғни проблемалық жағдаяттарының мәнді ерекшелігі қаншалықты күшті жауап әрекетін анықтаса, соғұрлым интеллекттік болып табылады. Бұл көзқарас бойынша инсайтқа қабілеттілік интеллект дамуының критерийі болып табылады.

Интеллекттік қабілеттері әртүрлі деңгейдегі адамдар арасындағы ең басты айырмашылық олардың әртүрлі ұйымдастырылған жүйелік білімдерге ие екендігімен байланысты болып келеді. Дәл осы даралық білімдер базасының ерекшелігі жеке таным процестерінің (есте сақтау, тапсырмаларды шешу) қарқындылығын алдын-ала анықтайды. Осы орайда, білімділік интеллектінің негізі деп тұжырым жасайтын еңбектерді кездестіруге болады .

Белгілі ғалым Ж. Пиаженің пікірінше, интеллект –бұл ассимиляция және аккомадация процесінің бірлігін білдіретін ағзаның ортаға адаптациялануының формасы болып табылады. Сондықтан, интеллект мәні физикалық және әлеуметтік шындыққа икемді және бір мезгілде тұрақты адаптацияланудың жүзеге асу мүмкіндігінде қорытылады, оның негізгі міндеті - орта мен адамның өзара әрекеттесуін құрылымдау және ұйымдастыру.

Ж. Пиаженің айтуынша интеллект – ағзаның қоршаған ортаға адаптациялануының неғұрлым жетілген формасы болып табылады. Автор үшін интеллектінің мәні орта мен ағза арасындағы қатынасты құрылымдауда және оның дамуы біршама адекватты адаптациялануда көрінеді. Мұндай көзқарастан біз интеллектіні қоршаған ортамен байланысты түсіндіретін тұжырымды көреміз. Яғни, мұнан біз интеллектінің дамуы әлеуметтік негізделеді деген пікір айта аламыз.

Интеллектіні түсіндіру тестілеу нәтижесін пайдалану өрісінде тұжырымдалды (А. Анастази). Бұл жағдайда ол күнделікті ғана емес, сондай-ақ кәсіби ортада IQ – нәтижесін интеллектпен теңестіруге тырысады. Интеллект тестілері фактілік тұрғыда «оқуға қабілеттік белестері» деп аталды. Мұның негізінде интеллект «жоққа шығарылып», оны «оқуға қабілеттілік» түсінігімен ауыстырды. Әрине, мұндай тұжырым біздің ойымызша интеллект табиғатын шектейді.

Сондай- ақ, интеллект табиғаты таным арқылы ашылды. Мұндай зерттеулерді біз К. Фишер теориясынан табуымызға болады. Автор тұжырымы бойынша интеллект табиғатын түсіндіруде мынадай пікірді ұсынды: тұлға қоршаған болмысты динамикалық тұрғыда өзгерте отырып, қоршаған ортаға қарай емес, керісінше қоршаған ортаны өз ісіне қарай қайта құрады [16]. Дәл осы интеллект деңгейі және оның даму типі тұлғаның болшағын, өзіндік бағалауын анықтайды деген тұжырымызды нақтылай түседі.

Кеңес ғалымы А.Р. Лурия интеллектіні әлеуметтік-мәдени тұрғыда қарастырды. Мәдениет аралық зерттеудің ерекше міндеті әртүрлі мәдениет өкілдерінің интеллекттік іс-әрекет ерекшеліктерін салыстырмалы талдауда қорытылды. Осы зерттеулер барысында мәдени әсер айқын көрініп, дәл осы жағдай адамзат интеллектісінің табиғатын көруге мүмкіндік береді. Бұған дәлел, біріншіден, қабылдаудың, естің, ой қорытындысы, елес және т.б. мәдени өзгерісінің негізгі тенденциясы болмысқа анық категориялық қатынастың көрінуімен тұжырымдалады: танымдық әрекет тікелей практикалық тәжірибе аймағынан логикалық ой-пікірлер аймағының шегіне шығу қабілетін игереді. Мәдениет интеллект дамуы деңгейіне өз әсерін тигізбей интеллекттік сипатына ықпал етеді деген тұжырым жасалды.

Екіншіден, бір мәдениет шегінде қалыптасқан адамның интеллекттік мүмкіндіктерін бағалау критерийлері басқа мәдениетке механикалық ауыстырылуы мүмкін емес.

Үшіншіден, интеллектінің арнайы мәдени негізделген қасиеттерінің болуы оның құрылымдылығын білдірмейді. Яғни, әртүрлі мәдениет өкілдерінің интеллекттік белсенділіктерінің ерекшеліктері бар.

Төртіншіден, әлеуметтік мәдени ортаның кейбір жағдайлары интеллекттік дамудың қарқындылығын арттырады.

Бесіншіден, интеллекттік әрекеттің логикалық тәсілдерін игеру арқасында сөздердің мағынасы және логикалық пікірлер арқылы жеке тәжірибе бүкіл адамзаттық тәжірибесіне орналастырылады, әрине бұл жағдайда жеке дара адамның интеллекттік әлемі кеңейеді.

Әрине, интеллекттік мүмкіндіктер мәдени контексте туындап ғана қоймай, сонымен бірге оларда шектеледі. Бұл бағыттағы интеллекттік мүмкіндіктер дамуының тұтастай критерийлері осы субъектінің сәйкес мәдениеттің мазмұнын игеруімен және қаншалықты деңгейде интеллектісі басым мәдени бағдардың тасымалдаушы және жүзеге асырушы болып табылатындығымен байланысты.

Ғалым З.И. Калмыкова іс-әрекет барысында тұлғаның ақыл-ой әрекеттерін эксперименттік- психологиялық зерттеулерін негіздей отырып, интеллект табиғатын «продуктивті ойлау» арқылы анықтауды ұсынды. Мұның мәні жаңа білімдерді игеру қабілетінде айқындалады. Тұлға жетістік көрсеткіштеріне сүйене отырып, олардағы бар білім деңгейін қорытындылау, оны қолдану кеңдігі, игеру жылдамдығы, іс-әрекет барысында қозғалыс қарқыны жатады. Бұған сай дара интеллектінің «өзегі» З.И. Калмыкованың пікірінше адамның өз бетінше жаңа білімді игеруі және оны проблемалық жағдаяттарда қолдану мүмкіндігін құрайды. Дәл осы іс-әрекеттің кез-келген түрінің сипаттамалары баланың интеллектік дамуының критерийі ретінде көріне отырып, іс-әрекет жетістігін алдын-ала анықтайды. Сондай-ақ, ғалым пікірінше жеке басты дамыту, әсіресе,

іні, тек іс-әрекет нәтижесінде жүзеге асады.

Осы орайда іс-әрекет тұлғадан қандай да бір белсенділікті талап етеді. Ал, белсенді тұлға дамыту қоғамның басты талаптарының бірі болып табылады. Интеллекттік көрсеткіштердің жоғарылығы іс – әрекет нәтижесінің жетістігі екені белгілі.

Белгілі кеңес ғалымы С.Л. Рубинштейн ойлау теориясы шеңберінде интеллект табиғатын түсіндіруге тырысты. Оның еңбектерінде психикалық тірі табиғат дамушылығымен, үздіксіздігімен сипатталады. Кез-келген психикалық белсенділіктің механизмдері іс-әрекет негізінде қалыптасады. Көрнекті психолог мынадай көкейкесті мәселені алға тартады: «адамның ақыл-ой қабілетін оның іс-әрекетіне қарап бағалауға болмайды, яғни ойлау процесін ашу қажет». Кез-келген ақыл-ой қабілетінің түйіні адамға берілген талдау, жинақтау және қортындылау болып табылады. Ғалым сонымен бірге «ойлауға қабілеттілік» деген ұғымды енгізе отырып, оны «ойлау-дағды» ұғымына қарсы қояды. Демек, тұлғаның интеллекттік әлеуетінің мәні ішкі процестердің мәдениетін құрастыру болып табылады және сол арқылы адамда жаңа ой пайда болып, оның даму көрінісін береді.

Автордың пікірінше кез-келген ақыл-ой қабілетінің негізгі компоненті немесе өзегі сол адамға тән талдау, жинақтау және жалпылау сапасы болып табылады. Сонымен, жекелей алғанда интеллект негізгі ой операциялары – талдаудың, жинақтаудың және жалпылаудың пайда болуы мен бекітілуіне байланысты құрылады. Бұл жағдайда қол жеткен ақыл-ой дамуы деңгейінің көрсеткішінен баланың интеллекттік дамуының әлеуетін анықтауға көшуге болмайды. Өйткені, тұлғаның шынайы интеллекттік мүмкіндігі кезектегі іс-әрекет барысында көрінуі мүмкін.

Шын мәнінде ақылдылықтың психологиялық негізі интеллект болып табылады. Жалпы алғанда интеллект дегеніміз – психологиялық механизмдер жүйесі, олар тұлғаның «ішінде» болып жатқан құбылыстардың көрінісін береді. Ақылдылықтың психологиялық тамырын интеллект құрылымы және функциялық механизмдерінен іздеу қажет. Саналылықтың психологиялық түбірін интеллект қызметінің құрылымынан табуға болады.

Психологиялық тұрғыдан алғанда интеллектінің функциясы – шым-шытырық нәрсені қалпына келтіру, жаңалық ашу, пікірталастар, яғни адам әрекетінің барлық саласында білімге, жаңалыққа қол жеткізу, шешім қабылдау.

Қазіргі кезде халықтың интеллекттік күші демографияның аймақтық, ішкі заттық, психологиялық көрсеткіштермен қоса оның алға дамуының негізі болып табылады.

Біріншіден, қазіргі экономикалық дамудың шешуші факторы интеллекттік өндіріс, ал жеке меншік түрі интеллекттік жеке меншік көрініс табады.

Екіншіден, интеллекттік шығармашылық адамның рухани жағының көрінісі ретінде әлеуметтік механизм рөлін атқарады. Көптеген жылдар бойы адамның интеллекттік мүмкіндігі тестпен өлшеніп келеді. Ал мұның өзі адам табиғатын тануда әлсіздік көрсетіп келді .

Сонымен, интеллект табиғатын түсіндіруде түрлі талас сұрақтар кездескенмен де оның маңыздылығы қай бағыттада айқын көрсетілген. Әрине, бір жағынан алғанда саналы көзқарас адам өркениетінің күшті ресурсы болып табылады.

77. РНЖ әдісі. Әлемде жоқ жануар әдістемесі тұлғаның психикалық жай-күйін анықтау мақсатында жүргізіледі. Ең алдымен суреттің бетте қалай орналасқанына мән беріңіз: • неғұрлым жоғары салынса – өзіңізді өзіңіз жоғары бағалайтыныңыздың белгісі; • төмен салынса – өзіңізді лайықты деңгейде бағаламайсыз; • оң жақта тұрса – табандысыз; • сол жаққа салынса – қиялшыл; • алға қарап тұрса – өз пікірінен танбау.  Енді детальдарына жіті мән беріңіз: • Басы денесінен үлкен болса – бұл суретті салған адамның зейінділік деңгейі жоғары; • көзі анық салынса – үрейі басым; • кірпіктері бар болса – өзгелердің пікіріне тәуелді; • тісі ақсиып тұрса – өзгелерден қорғану үшін шешен сөйлеуге тырысады; • тілі көрініп тұрса – сөйлемей отыра алмайды; • ерні түрлі түспен боялса не шеті анық салынбаса – оңай қорқытуға болады; • құлағы үлкен болса – басқалар мен туралы не айтады екен деп елеңдейді; • мүйізі не артық элементтері болса – ашуға бейім; • қауырсынын салса – наразылық; • қанат – қадалған көздердің, бүкіл назардың ортасында болғысы келеді; • табаны – қорғанатын тірегі бар; • құйрық – өзіне берер бағасын оның бағытына қарап біліңіз; • тікенек – болашақ ата-ана болуға, бастық болуға дайын; • сызық – тез ренжігіш;